Zehra Can
Müellif E. Attila Aytekin’in yeni çalışması “Üretim Düzenleme İsyan: Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Sorunu – Arazi Hukuku ve Köylülük”, Dipnot Yayınları tarafınca okurla buluştu. Daha evvel ‘Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat’, ‘Siyaset Bilimi’, ‘Tarlalardan Ocaklara’ ve ‘Sefaletten Mücadeleye’ üzere kitaplara imza atan Aytekin, ‘Üretim, Düzenleme, İsyan’da ise Osmanlı tarımı, ziraî alakaların ve mülkiyet haklarının Osmanlı devletince düzenlenmesi ve köylülük üzerine Marksist perspektiften çözümlemeler getiriyor.
E. Attila Aytekin ile ‘Üretim, Düzenleme, İsyan’ı, ATÜT tartışmalarını ve Osmanlı’nın kapitalizme geçiş sürecini konuştuk.
‘Üretim, Düzenleme, İsyan’ isimli yapıtınız Osmanlı tarihyazımında ihmal edilmiş bir alana kapı aralayarak kırsal üretimin özneleri olan köylüleri odağına alıyor. Toplumsal yapıda kıymetli rolleri olduğu ve nüfusun çoğunluğunu oluşturdukları biçimde, tarihyazımının köylüleri uzun bir süre ıskalamasını nasıl açıklarsınız? Ayrıyeten kitabınızda Osmanlı çağdaşlaşmasında köylü direnişlerinin rolüne de vurgu yapıyorsunuz. Bunu yapmaktaki muradınız nedir?
Köylülere tarihyazımında gereğince yer verilmemesinden başlayayım. Bunun üç sebebi var. Birincisi tüm dünyada çağdaş tarihçiliğin ortaya çıkışından 1960’lara kadar hükümran olan tarihçilik anlayışında köylüler üzere toplumsal bölümlere pek yer yok. Köylüler, emekçiler, bayanlar fakat toplumsal tarih ekollerinin güç kazanmasıyla kendilerine yer buluyorlar. İkincisi daha epey Osmanlı tarihyazımına has; ya da Batı dışı toplumlara dair tarihçiliğe diyelim. Bu değerli pürüz çağdaşlaşma kuramı. Osmanlı tarihçiliği üzerinde de uzun mühlet tesirini sürdüren çağdaşlaşma kuramı “geleneksel” toplumların “modern” toplumlara dönüşme sürecinde aşağı üst tıpkı sınırı takip edeceklerini var iseyar; bu sürecin aktörleri de seçkinlerdir –reformcu sultanlar, Tanzimat paşaları, Batılılaşmış entelektüeller… Çağdaşlaşma perspektifinden bakıldığında köylüler, ıslahatlara, üstten ve dışarıdan gelen tesirlere reaksiyon veren pasif ögelerdir. Öznelikleri reddedilir; toplumsal dönüşümün istikametini anlamada hesaba katılmazlar. Köylülerin tarihyazımında göz arkası edilmesinin bir sebebi de kaynak sıkıntısıdır. Çoğunluğu okuma yazma bilmeyen köylüler artlarında genel olarak kentlilere göre epeyce daha az doküman bırakmışlardır. Bu çözülemez bir sorun olmasa da köylüleri çalışmayı daha zahmetli bir iş yapmıştır.
her neyse ki artık bu meselelerin ötesine geçen ve köylüleri, köylülüğü, ziraî münasebetleri araştırma gündeminin merkezine oturtan bir yazın oluşuyor. Ben de kitabımı bu yazının bir modülü olarak görüyorum. Kitapta on dokuzuncu yüzyılda yaşanan köylü direnişlerini ıslahatlarla ve yaşanan dönüşümle ilişkilendirerek tartışıyorum. Osmanlı köylüleri Tanzimat’ın ehemmiyetini, kendileri için yarattığı sıkıntıları lakin beraberinde sunduğu imkanları kavramıştı. İzledikleri farklı direniş halleriyle sürece müdahale etmeye, Tanzimat ıslahatlarını radikalleştirmeye, dönüşümün olumsuz neticelerindan kaçınırken bir yandan da kalıcı kazanımlar elde etmeye çalıştılar. Islahatlar salt doruktan dayatılan, bir küme bürokratın tasavvurundan çıkmış adımlar değildi. Uygulanmaları taşranın ve bilhassa de taşradaki mülklü sınıfların ağır formda dâhil olduğu bir müzakere süreci kararında mümkün olmuştu. Kitaptın temel hedeflerinden biri de köylülerin de ıslahatların nasıl uygulanacağı tartışmasına aktif olarak katıldıklarını göstermek.
‘BUGÜN SOL OSMANLI’YA TEKRAR DÖNÜP BAKILMALI’
Suraiya Faroqhi, ‘Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?’ isimli yapıtında ATÜT tartışmalarına değindiği bir yerde, sol strateji telaşlarının bu tartışmalara hakim olmasının entelektüel içeriği fakirleştirdiğinden hayıflanıyordu. Solun Osmanlı’yı manaya, tanım etme üzere gayretlerinin olduğu 60’lı 70’li yılları içine alan bir periyot vardı nitekim. Peşinden bugüne kadar uzun süren bir ilgisizlik geldi. Sol Osmanlı’ya bir daha dönüp bakmalı mı? ATÜT-feodalizm bağlamının haricinde edinimleri olabilir mi Osmanlı’dan?
1960-80 içinde ATÜT tartışmalarına sol strateji korkusunun hükümran olmasının olumlu ve olumsuz sonuçlarının olduğunu söyleyebiliriz. Tarihi ve kuramsal bir tartışmanın siyasal tartışmalarla iç içe yürütülmesi, bu tarihî sıkıntıya olan ilgiyi artırmıştır. Lakin olumsuz bir yanı da oldu kuşkusuz; tartışmaların kuramsal olarak gereğince derinleştirilmesini engelledi. Behice Boran’ın kuramsal titizlik ısrarının dogmatizm ya da kitabîlik olarak görülmesini hatırlayalım örneğin…
Bugün sol Osmanlı’ya bir daha dönüp bakmalı natürel ki… ATÜT tartışması makul açılardan hala manalı ve öğretici –kitapta bunu göstermeye çalışıyorum. Fakat yalnızca ATÜT değil. Osmanlı tarihçiliğinde yakın devirlerde epey önemli gelişmeler oldu lakin özel ilgisi olanlar hariç sol bu tartışmaları pek izlemiyor. Solda toplumsal bilimci akademisyenler dahil Osmanlı tarihçiliğinin yeni olarak takip edildiğini sanmıyorum. İstisnalar olsa da bir epey sosyolog ya da siyaset bilimci meslektaşımız hala eski referanslarla -İnalcık, Keyder gibi- Osmanlı tartışması yapmaya çalışıyorlar. ötürüsıyla buralardan çıkardıkları kuramsal ya da politik sonuçlar da eksik ya da yanlış oluyor. halbuki Osmanlı tarihinin farklı devirlerine dair hakikaten düzgün tartışmalar var artık. Kuruluş tartışması hala enteresan örneğin; 18. yüzyıla ait de uygun bir yazın oluştu son periyotlarda. Baki Tezcan’ın başlatmış olduğu “İkinci İmparatorluk” tartışması aklıma gelen bir diğer verimli tartışma alanı. Tanzimat ıslahatlarına bakışımız da epey değişti artık. Çiftlik tartışmasının geldiği yeri kitapta göstermeye çalıştım. Kısacası, sol tüm bu tartışma ve sorunsallardan hem faydalanabilir birebir vakitte onlara katkı sunabilir.
E. Attila Aytekin, Üretim Düzenleme İsyan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Sorunu, Arazi Hukuku ve Köylülük, 270 syf., Dipnot Yayınevi, 2022.
Solun Osmanlı tarihine ilgisinin en vurgulu göstereni Pir Bedreddin isyanını tutkuyla sahiplenmesi. Burada, Bedreddin’e ilişkin olduğu söylenen niyetlerle isyan içinde niçinsellik ilgisi kurulmasını idealizm olarak tespit edip eleştirenler de var. Siz bu mevzuya nasıl bakıyorsunuz?
Solun Pir Bedreddin’e ilgisi doğal. İsyan, 1402 mağlubiyeti daha sonrası Osmanlı bir daha kurulurken gelen epey kıymetli ve savlı bir atılım; asiler bir daha kuruluş sürecindeki alternatif bir modelin direkt taşıyıcıları. Ben olağan olarak isyanın oluşumundaki tarihi ve toplumsal şartlara odaklanılmasını, Bedreddin’in yapıtlarına odaklanılmasından daha yanlışsız bulurum. Diğer bir çalışmamda isyanı köylü direnişleri bağlamında tartışmış olsam da zati direkt çalıştığım konulardan biri değil. Aktüel yazına baktığımızda baskın eğilimin Pir Bedreddin’in rolünden çok bağlamı merkeze oturtmak ve bilhassa de hareketin Börklüce önderliğindeki Ege kanadına ağırlaşmak olduğunu görüyoruz. Pir Bedreddin İsyanı yerine 1416 İsyanı denmeye başlanması da bununla bağlantılı. Ayrıyeten o denli anlaşılıyor ki isyanın Ege kanadı hem liderleri birebir vakitte kitleleri açısından bakıldığında daha radikal.
‘OSMANLI’DA SERMAYE BİRİKİMİNİN DİNAMİKLERİNE AĞIRLAŞMAK, KAPİTALİZME GEÇİŞİN KİLİT ÖĞELERİNDEN BİRİNİ TARTIŞMAK DEMEK’
Osmanlı’nın kapitalizme geçiş sürecinin özgül çizgileri nelerdi? Bu çizgileri belirtik kılmak, öbür türlü söylersek, geçiş sürecine değgin Marksist kuramların vurguladığı üniversal çizgilerden ayırt edici dinamiklere dikkat çekmek, yazına ne kazandırır?
Kapitalizme geçişte tüm ülkelerin izlediği tek bir yol yoktu, ötürüsıyla Osmanlı toplumsal formasyonunun da kapitalist üretim alakalarının egemenliğine giden yolda kendi sınırını izlediğini düşünüyorum. Osmanlı İmparatorluğu dünyada Batı tarafınca sömürgeleştirilmemiş olan az sayıda bölgeden birine denk geliyor. ötürüsıyla büyük ölçüde kendi dinamikleriyle dönüşüyor. Büyük ölçüde diyorum; büsbütün değil. Çünkü sanayi kapitalizmi evvel İngiltere ve çabucak sonrasında Batı Avrupa’nın öbür birtakım bölgelerinde ortaya çıktıktan daha sonra dünyanın geri kalanı üzerinde değerli tesirlerde bulunuyor. Onların seçeneklerini sınırlıyor bir manada. Osmanlı’nın da emperyalizm çağında Büyük Güçler’le kurduğu eşitsiz alaka kapitalizme geçiş sürecini etkiliyor olağan olarak. bir daha de, Bağımlılık Kuramı ya da Dünya Sistemi Kuramı’nın dediğinin bilakis, asıl belirleyici olanın iç dinamikler olduğu kanısındayım. Osmanlı’da sermaye birikiminin dinamiklerine ağırlaşmak, burjuvazinin oluşumu ve iktisadi ve siyasi rolüne vurgu yapmak, kapitalizme geçişin kilit öğelerinden birini tartışmak demek olacaktır.
Osmanlı’nın kapitalizme gecikmesinin faturasını ATÜT’e kesenler var. Üretim aracının devlet mülkiyeti ve artık-ürüne merkez tarafınca el konulması burjuva sınıfının ortaya çıkmasını engellemiş, bu yaklaşımın sahiplerine göre. Siz bu hususa nasıl bakıyorsunuz?
Öncelikle kitapta ATÜT modelini eleştiriyorum. Özetleyecek olursam, ATÜT’ün çok derecede Avrupamerkezci, açıkça ampirisist, Avrupa tarihine dair bilgi eksikliklerinden beslenen, anakronik, teleolojik ve politik olarak da sıkıntılı bir model olduğu kanaatindeyim. Kavramın kendisinin bu kadar fazlaca arazı olduğu için kapitalizme geçiş tartışmalarına da olumlu bir katkısı olmayacaktır. Dahası Osmanlı’da bir burjuvazinin olmadığı argümanını da yanlış buluyorum. Açık söyleyeyim; bu artık bana bakılırsa bir perspektif sorunu değil bir maddi kusurdur. Üstelik burjuvazi var ise bile gayrimüslimdi diyen yaklaşımların bilakis, burjuvazinin hatırı sayılır bir kısmı da Müslümandı. On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişen liberalizmin, 1908 Devrimi’nin ardında da bu toplumsal dinamik var.
ATÜT’çü yaklaşımın kimi örnekleri üretim aracının devlet mülkiyetinin getirdiği kuvvetli bir bürokrasiye dikkat çekiyorlar. Hâkim sınıf ile onun egemenlik misyonunu yerine getiren politik aygıt/bürokrasi ayrımının Osmanlı’da bulunmadığını tespit ettikten daha sonra Osmanlı ile Cumhuriyet sürekliliğine vurgu yapıyorlar bu bağlamda. Sizin bakışınız nedir buna?
Aslında Osmanlı’da toplum üzerinde büyük bir denetimi olan bir bürokrasinin olduğu fikri tarihî gerçeklikten fazla birtakım politik mülahazalara dayanıyor. Farklı devirler için baktığımızda, Osmanlı devlet aygıtı aslında çağcıl ve benzerleriyle karşılaştırıldığında o kadar da büyük değil –bunu bütçe üzere yerlerden de izlemek mümkün. Tanzimat öncesi de küçük bir merkezi bürokrasisi var.
Aslında hükümran sınıfla bürokratik aygıtın ayrılması, Tanzimat ıslahatlarının en temel emellerinden biri. 19. yüzyılın başlarından itibaren mülklü sınıfların birtakım bölümleri bu biçimde taleplerle geliyor. Dina Khoury ‘Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Taşra Toplumu’ kitabında bunu hayli âlâ gösteriyor. ötürüsıyla iki türlü bakış da sıkıntılı; hem ıslahatları yapan, ülkeyi çağdaşlaştıran, yani epey olumlu adımlar atan bir bürokrasi fikrini birebir vakitte burjuvaziyi baskılayan, halkı ezen, siyaset üzerinde vesayet oluşturan bir bürokrasi fikrini reddetmeliyiz. Ana sınırlarıyla tasnif edecek olursak birincisi çağdaşlaşma kuramından beslenen Kemalist bir yaklaşım, başkası siyasal İslam ve sol liberalizmin paylaştığı bir Osmanlı-Türkiye tarihi okuması.
halbuki 1839’dan itibaren gerçekleşen ıslahatların ve yaşanan dönüşümün kuvvetli toplumsal dinamikleri var. Dahası, ne geç Osmanlı’da ne de Türkiye’de siyaset üzerinde bir “vesayet” kurabilecek, bağımsız hareket etme kapasitesine sahip bir bürokrasi yok. Örneğin 1908 daha sonrası seçilen parlamentolarda bürokratlar baskın değil; 1915-24 ortası yaşanan mülksüzleşme yoluyla birikim süreciyse direkt Müslüman burjuvazinin çıkarları doğrultusunda yürüyor ve burjuvaziye tabi bir devlet aygıtı eliyle yürütülüyor. Sonuçta kapitalist toplumlarda iktidar burjuvazidedir; Türkiye’de de durum bu biçimde. bahsetmiş olduğum Kemalist, siyasal İslamcı ve sol liberal yanılgıların ortak noktası iktidarın devletin ya da bürokrasinin olduğunu var iseymaları.
Çift-hane modelinin bir tüzel kurgu olduğunu, Osmanlı devletinin vergilendirmeyi kolaylaştırmak için bunu kullandığını söylüyorsunuz. Bu modelin toplumsal yapıya tekabül ettiğini var iseyan yaklaşımları karşınıza alıyorsunuz. Eleştirdiğiniz yaklaşımın “yanılgısını” biraz açar mısınız?
Aslında burada eleştirdiğim temel sorun, “hukuki biçimcilik” olarak isimlendirilebilir. Siyasa ve iktidar yapıcıları, ya karmaşık bir durumu devlet aygıtı açısından daha sıradan, takip ve müdahale edilebilir kılmak ya da toplumsal aktörlere bir norm dayatmak için kimi tüzel kurgular inşa eder. Bunlar gerçekliğe tekabül etmeyen, pratik yahut siyasi emellerle oluşturulan, ismi üzerinde kurgulardır. Türel biçimcilik (formalizm) bunların gerçek olduğunu, yani toplumun nitekim de bu biçimde işlediğini var iseyar. “Çift-hane” bu biçimde bir modeldir –ki modeli üreten İnalcık’ın kendisi de aslında buradaki tansiyonun farkında. Tıpkı halde Osmanlı arazi hukukundaki “miri” kategorisi de hukuksal bir kurgudur. Toplumsal gerçeklikle tüzel kurgu içinde her vakit bir açı vardır lakin bu açı fazlaca büyüdüğünde kurgu artık taşınamaz hale gelir, çözülür ve düzenlemeyle de ortadan kaldırılır. On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı arazi hukukunda yaşanan tam da bu olmuştur.
‘KAPİTALİST BİR FORMASYONDA HÜR OLMAYAN EMEK BİÇİMLERİ VAR OLABİLİR’
İmparatorluğun son devrinde ortaya çıkan çiftliklerin karakterinin feodal mi kapitalist mi olduğu tartışmasına Bulgar Marksist tarihçilerin de, Dünya Sistemi kuramcılarının da ortalarında bulunduğu geniş bir tarihçi ve toplumsal bilimci kümesinin dâhil olduğunu söylüyorsunuz. Siz bu sıkıntıya nasıl yaklaşıyorsunuz? Özellikle, çiftliklerde hür olmayan emeğin sömürüsünün pre-kapitalist mi yoksa kapitalist mi olduğunu nasıl açıklarsınız?
“Çiftlik tartışması” olarak bilinen tartışma aslında farklı yaklaşım, sorun ve kuramların iç içe geçtiği, farklı yerlerden müdahaleler alan, hayli karmaşık bir tartışma. Burada süratlice özetleyecek olursam, kıymetli tartışma bahislerinin şunlar olduğunu söyleyebilirim: Çiftliklerin kökeni ve oluşma biçimi, çiftliklerin feodal mi kapitalist karakterli mi olduğu sorusu, sahiplerinin kimler olduğu, hangi mülkiyet rejimine tekabül ettikleri, iç talebe mi yoksa dış talebe mi yaslanarak meydana geldikleri ve nihayet çiftliklerde kullanılan emek biçimleri. Benim bu tartışmaya yaklaşımın çiftlikleri anlamak için esasen emek sıkıntısına odaklanmamız gerektiği tezinden hareket ediyor. Burada da sıkıntıya misal bakan bir dizi meslektaşımı izliyorum aslında.
Çiftliklerde hür emekten köle emeğine kadar giden bir spektrumda farklı emek biçimlerinin kullanıldığını görüyoruz. Ortakçılık üzere epeyce esnek, epey farklı durumlarda ortaya çıkabilen bir düzenek yaygın halde kullanılıyor. Ayrıyeten özgür görünen emeğin de borç üzere çeşitli düzeneklerle toprağa bağlandığını görüyoruz. Kitapta bu tartışmaları bağladığım yer şu: Kimi çiftliklerde özgür olmayan emek biçimlerinin kullanılması o çiftlikleri pre-kapitalist ya da feodal yapmaz. Marx’ın gösterdiği üzere sermaye köylü emeğini melez biçimlerde içerip kendine tabi kılabilir. Çiftliklerin kapitalist mi pre-kapitalist mi olduğu sorusu lakin Osmanlı toplumsal formasyonu bir bütün olarak göz önünde bulundurularak cevaplanabilir. Toplumsal formasyon kavramını kitapta tartışıyorum lakin burada kıymetli olan bir çıkarımı vurgulamakla yetineyim: Kapitalist bir toplumsal formasyonda (elbet muhakkak sonlar ortasında –Marx da bu sonlara Entsprechung kavramıyla işaret etmiştir) özgür olmayan emek biçimleri var olabilir. Osmanlı çiftliklerinde on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde ve yirminci yüzyılın başlarında bu biçimde bir durumla karşı karşıya olduğumuzu düşünüyorum.
Okumaya devam et...
Müellif E. Attila Aytekin’in yeni çalışması “Üretim Düzenleme İsyan: Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Sorunu – Arazi Hukuku ve Köylülük”, Dipnot Yayınları tarafınca okurla buluştu. Daha evvel ‘Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat’, ‘Siyaset Bilimi’, ‘Tarlalardan Ocaklara’ ve ‘Sefaletten Mücadeleye’ üzere kitaplara imza atan Aytekin, ‘Üretim, Düzenleme, İsyan’da ise Osmanlı tarımı, ziraî alakaların ve mülkiyet haklarının Osmanlı devletince düzenlenmesi ve köylülük üzerine Marksist perspektiften çözümlemeler getiriyor.
E. Attila Aytekin ile ‘Üretim, Düzenleme, İsyan’ı, ATÜT tartışmalarını ve Osmanlı’nın kapitalizme geçiş sürecini konuştuk.
‘Üretim, Düzenleme, İsyan’ isimli yapıtınız Osmanlı tarihyazımında ihmal edilmiş bir alana kapı aralayarak kırsal üretimin özneleri olan köylüleri odağına alıyor. Toplumsal yapıda kıymetli rolleri olduğu ve nüfusun çoğunluğunu oluşturdukları biçimde, tarihyazımının köylüleri uzun bir süre ıskalamasını nasıl açıklarsınız? Ayrıyeten kitabınızda Osmanlı çağdaşlaşmasında köylü direnişlerinin rolüne de vurgu yapıyorsunuz. Bunu yapmaktaki muradınız nedir?
Köylülere tarihyazımında gereğince yer verilmemesinden başlayayım. Bunun üç sebebi var. Birincisi tüm dünyada çağdaş tarihçiliğin ortaya çıkışından 1960’lara kadar hükümran olan tarihçilik anlayışında köylüler üzere toplumsal bölümlere pek yer yok. Köylüler, emekçiler, bayanlar fakat toplumsal tarih ekollerinin güç kazanmasıyla kendilerine yer buluyorlar. İkincisi daha epey Osmanlı tarihyazımına has; ya da Batı dışı toplumlara dair tarihçiliğe diyelim. Bu değerli pürüz çağdaşlaşma kuramı. Osmanlı tarihçiliği üzerinde de uzun mühlet tesirini sürdüren çağdaşlaşma kuramı “geleneksel” toplumların “modern” toplumlara dönüşme sürecinde aşağı üst tıpkı sınırı takip edeceklerini var iseyar; bu sürecin aktörleri de seçkinlerdir –reformcu sultanlar, Tanzimat paşaları, Batılılaşmış entelektüeller… Çağdaşlaşma perspektifinden bakıldığında köylüler, ıslahatlara, üstten ve dışarıdan gelen tesirlere reaksiyon veren pasif ögelerdir. Öznelikleri reddedilir; toplumsal dönüşümün istikametini anlamada hesaba katılmazlar. Köylülerin tarihyazımında göz arkası edilmesinin bir sebebi de kaynak sıkıntısıdır. Çoğunluğu okuma yazma bilmeyen köylüler artlarında genel olarak kentlilere göre epeyce daha az doküman bırakmışlardır. Bu çözülemez bir sorun olmasa da köylüleri çalışmayı daha zahmetli bir iş yapmıştır.
her neyse ki artık bu meselelerin ötesine geçen ve köylüleri, köylülüğü, ziraî münasebetleri araştırma gündeminin merkezine oturtan bir yazın oluşuyor. Ben de kitabımı bu yazının bir modülü olarak görüyorum. Kitapta on dokuzuncu yüzyılda yaşanan köylü direnişlerini ıslahatlarla ve yaşanan dönüşümle ilişkilendirerek tartışıyorum. Osmanlı köylüleri Tanzimat’ın ehemmiyetini, kendileri için yarattığı sıkıntıları lakin beraberinde sunduğu imkanları kavramıştı. İzledikleri farklı direniş halleriyle sürece müdahale etmeye, Tanzimat ıslahatlarını radikalleştirmeye, dönüşümün olumsuz neticelerindan kaçınırken bir yandan da kalıcı kazanımlar elde etmeye çalıştılar. Islahatlar salt doruktan dayatılan, bir küme bürokratın tasavvurundan çıkmış adımlar değildi. Uygulanmaları taşranın ve bilhassa de taşradaki mülklü sınıfların ağır formda dâhil olduğu bir müzakere süreci kararında mümkün olmuştu. Kitaptın temel hedeflerinden biri de köylülerin de ıslahatların nasıl uygulanacağı tartışmasına aktif olarak katıldıklarını göstermek.
‘BUGÜN SOL OSMANLI’YA TEKRAR DÖNÜP BAKILMALI’
Suraiya Faroqhi, ‘Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?’ isimli yapıtında ATÜT tartışmalarına değindiği bir yerde, sol strateji telaşlarının bu tartışmalara hakim olmasının entelektüel içeriği fakirleştirdiğinden hayıflanıyordu. Solun Osmanlı’yı manaya, tanım etme üzere gayretlerinin olduğu 60’lı 70’li yılları içine alan bir periyot vardı nitekim. Peşinden bugüne kadar uzun süren bir ilgisizlik geldi. Sol Osmanlı’ya bir daha dönüp bakmalı mı? ATÜT-feodalizm bağlamının haricinde edinimleri olabilir mi Osmanlı’dan?
1960-80 içinde ATÜT tartışmalarına sol strateji korkusunun hükümran olmasının olumlu ve olumsuz sonuçlarının olduğunu söyleyebiliriz. Tarihi ve kuramsal bir tartışmanın siyasal tartışmalarla iç içe yürütülmesi, bu tarihî sıkıntıya olan ilgiyi artırmıştır. Lakin olumsuz bir yanı da oldu kuşkusuz; tartışmaların kuramsal olarak gereğince derinleştirilmesini engelledi. Behice Boran’ın kuramsal titizlik ısrarının dogmatizm ya da kitabîlik olarak görülmesini hatırlayalım örneğin…
Bugün sol Osmanlı’ya bir daha dönüp bakmalı natürel ki… ATÜT tartışması makul açılardan hala manalı ve öğretici –kitapta bunu göstermeye çalışıyorum. Fakat yalnızca ATÜT değil. Osmanlı tarihçiliğinde yakın devirlerde epey önemli gelişmeler oldu lakin özel ilgisi olanlar hariç sol bu tartışmaları pek izlemiyor. Solda toplumsal bilimci akademisyenler dahil Osmanlı tarihçiliğinin yeni olarak takip edildiğini sanmıyorum. İstisnalar olsa da bir epey sosyolog ya da siyaset bilimci meslektaşımız hala eski referanslarla -İnalcık, Keyder gibi- Osmanlı tartışması yapmaya çalışıyorlar. ötürüsıyla buralardan çıkardıkları kuramsal ya da politik sonuçlar da eksik ya da yanlış oluyor. halbuki Osmanlı tarihinin farklı devirlerine dair hakikaten düzgün tartışmalar var artık. Kuruluş tartışması hala enteresan örneğin; 18. yüzyıla ait de uygun bir yazın oluştu son periyotlarda. Baki Tezcan’ın başlatmış olduğu “İkinci İmparatorluk” tartışması aklıma gelen bir diğer verimli tartışma alanı. Tanzimat ıslahatlarına bakışımız da epey değişti artık. Çiftlik tartışmasının geldiği yeri kitapta göstermeye çalıştım. Kısacası, sol tüm bu tartışma ve sorunsallardan hem faydalanabilir birebir vakitte onlara katkı sunabilir.
E. Attila Aytekin, Üretim Düzenleme İsyan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Sorunu, Arazi Hukuku ve Köylülük, 270 syf., Dipnot Yayınevi, 2022.
Solun Osmanlı tarihine ilgisinin en vurgulu göstereni Pir Bedreddin isyanını tutkuyla sahiplenmesi. Burada, Bedreddin’e ilişkin olduğu söylenen niyetlerle isyan içinde niçinsellik ilgisi kurulmasını idealizm olarak tespit edip eleştirenler de var. Siz bu mevzuya nasıl bakıyorsunuz?
Solun Pir Bedreddin’e ilgisi doğal. İsyan, 1402 mağlubiyeti daha sonrası Osmanlı bir daha kurulurken gelen epey kıymetli ve savlı bir atılım; asiler bir daha kuruluş sürecindeki alternatif bir modelin direkt taşıyıcıları. Ben olağan olarak isyanın oluşumundaki tarihi ve toplumsal şartlara odaklanılmasını, Bedreddin’in yapıtlarına odaklanılmasından daha yanlışsız bulurum. Diğer bir çalışmamda isyanı köylü direnişleri bağlamında tartışmış olsam da zati direkt çalıştığım konulardan biri değil. Aktüel yazına baktığımızda baskın eğilimin Pir Bedreddin’in rolünden çok bağlamı merkeze oturtmak ve bilhassa de hareketin Börklüce önderliğindeki Ege kanadına ağırlaşmak olduğunu görüyoruz. Pir Bedreddin İsyanı yerine 1416 İsyanı denmeye başlanması da bununla bağlantılı. Ayrıyeten o denli anlaşılıyor ki isyanın Ege kanadı hem liderleri birebir vakitte kitleleri açısından bakıldığında daha radikal.
‘OSMANLI’DA SERMAYE BİRİKİMİNİN DİNAMİKLERİNE AĞIRLAŞMAK, KAPİTALİZME GEÇİŞİN KİLİT ÖĞELERİNDEN BİRİNİ TARTIŞMAK DEMEK’
Osmanlı’nın kapitalizme geçiş sürecinin özgül çizgileri nelerdi? Bu çizgileri belirtik kılmak, öbür türlü söylersek, geçiş sürecine değgin Marksist kuramların vurguladığı üniversal çizgilerden ayırt edici dinamiklere dikkat çekmek, yazına ne kazandırır?
Kapitalizme geçişte tüm ülkelerin izlediği tek bir yol yoktu, ötürüsıyla Osmanlı toplumsal formasyonunun da kapitalist üretim alakalarının egemenliğine giden yolda kendi sınırını izlediğini düşünüyorum. Osmanlı İmparatorluğu dünyada Batı tarafınca sömürgeleştirilmemiş olan az sayıda bölgeden birine denk geliyor. ötürüsıyla büyük ölçüde kendi dinamikleriyle dönüşüyor. Büyük ölçüde diyorum; büsbütün değil. Çünkü sanayi kapitalizmi evvel İngiltere ve çabucak sonrasında Batı Avrupa’nın öbür birtakım bölgelerinde ortaya çıktıktan daha sonra dünyanın geri kalanı üzerinde değerli tesirlerde bulunuyor. Onların seçeneklerini sınırlıyor bir manada. Osmanlı’nın da emperyalizm çağında Büyük Güçler’le kurduğu eşitsiz alaka kapitalizme geçiş sürecini etkiliyor olağan olarak. bir daha de, Bağımlılık Kuramı ya da Dünya Sistemi Kuramı’nın dediğinin bilakis, asıl belirleyici olanın iç dinamikler olduğu kanısındayım. Osmanlı’da sermaye birikiminin dinamiklerine ağırlaşmak, burjuvazinin oluşumu ve iktisadi ve siyasi rolüne vurgu yapmak, kapitalizme geçişin kilit öğelerinden birini tartışmak demek olacaktır.
Osmanlı’nın kapitalizme gecikmesinin faturasını ATÜT’e kesenler var. Üretim aracının devlet mülkiyeti ve artık-ürüne merkez tarafınca el konulması burjuva sınıfının ortaya çıkmasını engellemiş, bu yaklaşımın sahiplerine göre. Siz bu hususa nasıl bakıyorsunuz?
Öncelikle kitapta ATÜT modelini eleştiriyorum. Özetleyecek olursam, ATÜT’ün çok derecede Avrupamerkezci, açıkça ampirisist, Avrupa tarihine dair bilgi eksikliklerinden beslenen, anakronik, teleolojik ve politik olarak da sıkıntılı bir model olduğu kanaatindeyim. Kavramın kendisinin bu kadar fazlaca arazı olduğu için kapitalizme geçiş tartışmalarına da olumlu bir katkısı olmayacaktır. Dahası Osmanlı’da bir burjuvazinin olmadığı argümanını da yanlış buluyorum. Açık söyleyeyim; bu artık bana bakılırsa bir perspektif sorunu değil bir maddi kusurdur. Üstelik burjuvazi var ise bile gayrimüslimdi diyen yaklaşımların bilakis, burjuvazinin hatırı sayılır bir kısmı da Müslümandı. On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişen liberalizmin, 1908 Devrimi’nin ardında da bu toplumsal dinamik var.
ATÜT’çü yaklaşımın kimi örnekleri üretim aracının devlet mülkiyetinin getirdiği kuvvetli bir bürokrasiye dikkat çekiyorlar. Hâkim sınıf ile onun egemenlik misyonunu yerine getiren politik aygıt/bürokrasi ayrımının Osmanlı’da bulunmadığını tespit ettikten daha sonra Osmanlı ile Cumhuriyet sürekliliğine vurgu yapıyorlar bu bağlamda. Sizin bakışınız nedir buna?
Aslında Osmanlı’da toplum üzerinde büyük bir denetimi olan bir bürokrasinin olduğu fikri tarihî gerçeklikten fazla birtakım politik mülahazalara dayanıyor. Farklı devirler için baktığımızda, Osmanlı devlet aygıtı aslında çağcıl ve benzerleriyle karşılaştırıldığında o kadar da büyük değil –bunu bütçe üzere yerlerden de izlemek mümkün. Tanzimat öncesi de küçük bir merkezi bürokrasisi var.
Aslında hükümran sınıfla bürokratik aygıtın ayrılması, Tanzimat ıslahatlarının en temel emellerinden biri. 19. yüzyılın başlarından itibaren mülklü sınıfların birtakım bölümleri bu biçimde taleplerle geliyor. Dina Khoury ‘Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Taşra Toplumu’ kitabında bunu hayli âlâ gösteriyor. ötürüsıyla iki türlü bakış da sıkıntılı; hem ıslahatları yapan, ülkeyi çağdaşlaştıran, yani epey olumlu adımlar atan bir bürokrasi fikrini birebir vakitte burjuvaziyi baskılayan, halkı ezen, siyaset üzerinde vesayet oluşturan bir bürokrasi fikrini reddetmeliyiz. Ana sınırlarıyla tasnif edecek olursak birincisi çağdaşlaşma kuramından beslenen Kemalist bir yaklaşım, başkası siyasal İslam ve sol liberalizmin paylaştığı bir Osmanlı-Türkiye tarihi okuması.
halbuki 1839’dan itibaren gerçekleşen ıslahatların ve yaşanan dönüşümün kuvvetli toplumsal dinamikleri var. Dahası, ne geç Osmanlı’da ne de Türkiye’de siyaset üzerinde bir “vesayet” kurabilecek, bağımsız hareket etme kapasitesine sahip bir bürokrasi yok. Örneğin 1908 daha sonrası seçilen parlamentolarda bürokratlar baskın değil; 1915-24 ortası yaşanan mülksüzleşme yoluyla birikim süreciyse direkt Müslüman burjuvazinin çıkarları doğrultusunda yürüyor ve burjuvaziye tabi bir devlet aygıtı eliyle yürütülüyor. Sonuçta kapitalist toplumlarda iktidar burjuvazidedir; Türkiye’de de durum bu biçimde. bahsetmiş olduğum Kemalist, siyasal İslamcı ve sol liberal yanılgıların ortak noktası iktidarın devletin ya da bürokrasinin olduğunu var iseymaları.
Çift-hane modelinin bir tüzel kurgu olduğunu, Osmanlı devletinin vergilendirmeyi kolaylaştırmak için bunu kullandığını söylüyorsunuz. Bu modelin toplumsal yapıya tekabül ettiğini var iseyan yaklaşımları karşınıza alıyorsunuz. Eleştirdiğiniz yaklaşımın “yanılgısını” biraz açar mısınız?
Aslında burada eleştirdiğim temel sorun, “hukuki biçimcilik” olarak isimlendirilebilir. Siyasa ve iktidar yapıcıları, ya karmaşık bir durumu devlet aygıtı açısından daha sıradan, takip ve müdahale edilebilir kılmak ya da toplumsal aktörlere bir norm dayatmak için kimi tüzel kurgular inşa eder. Bunlar gerçekliğe tekabül etmeyen, pratik yahut siyasi emellerle oluşturulan, ismi üzerinde kurgulardır. Türel biçimcilik (formalizm) bunların gerçek olduğunu, yani toplumun nitekim de bu biçimde işlediğini var iseyar. “Çift-hane” bu biçimde bir modeldir –ki modeli üreten İnalcık’ın kendisi de aslında buradaki tansiyonun farkında. Tıpkı halde Osmanlı arazi hukukundaki “miri” kategorisi de hukuksal bir kurgudur. Toplumsal gerçeklikle tüzel kurgu içinde her vakit bir açı vardır lakin bu açı fazlaca büyüdüğünde kurgu artık taşınamaz hale gelir, çözülür ve düzenlemeyle de ortadan kaldırılır. On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı arazi hukukunda yaşanan tam da bu olmuştur.
‘KAPİTALİST BİR FORMASYONDA HÜR OLMAYAN EMEK BİÇİMLERİ VAR OLABİLİR’
İmparatorluğun son devrinde ortaya çıkan çiftliklerin karakterinin feodal mi kapitalist mi olduğu tartışmasına Bulgar Marksist tarihçilerin de, Dünya Sistemi kuramcılarının da ortalarında bulunduğu geniş bir tarihçi ve toplumsal bilimci kümesinin dâhil olduğunu söylüyorsunuz. Siz bu sıkıntıya nasıl yaklaşıyorsunuz? Özellikle, çiftliklerde hür olmayan emeğin sömürüsünün pre-kapitalist mi yoksa kapitalist mi olduğunu nasıl açıklarsınız?
“Çiftlik tartışması” olarak bilinen tartışma aslında farklı yaklaşım, sorun ve kuramların iç içe geçtiği, farklı yerlerden müdahaleler alan, hayli karmaşık bir tartışma. Burada süratlice özetleyecek olursam, kıymetli tartışma bahislerinin şunlar olduğunu söyleyebilirim: Çiftliklerin kökeni ve oluşma biçimi, çiftliklerin feodal mi kapitalist karakterli mi olduğu sorusu, sahiplerinin kimler olduğu, hangi mülkiyet rejimine tekabül ettikleri, iç talebe mi yoksa dış talebe mi yaslanarak meydana geldikleri ve nihayet çiftliklerde kullanılan emek biçimleri. Benim bu tartışmaya yaklaşımın çiftlikleri anlamak için esasen emek sıkıntısına odaklanmamız gerektiği tezinden hareket ediyor. Burada da sıkıntıya misal bakan bir dizi meslektaşımı izliyorum aslında.
Çiftliklerde hür emekten köle emeğine kadar giden bir spektrumda farklı emek biçimlerinin kullanıldığını görüyoruz. Ortakçılık üzere epeyce esnek, epey farklı durumlarda ortaya çıkabilen bir düzenek yaygın halde kullanılıyor. Ayrıyeten özgür görünen emeğin de borç üzere çeşitli düzeneklerle toprağa bağlandığını görüyoruz. Kitapta bu tartışmaları bağladığım yer şu: Kimi çiftliklerde özgür olmayan emek biçimlerinin kullanılması o çiftlikleri pre-kapitalist ya da feodal yapmaz. Marx’ın gösterdiği üzere sermaye köylü emeğini melez biçimlerde içerip kendine tabi kılabilir. Çiftliklerin kapitalist mi pre-kapitalist mi olduğu sorusu lakin Osmanlı toplumsal formasyonu bir bütün olarak göz önünde bulundurularak cevaplanabilir. Toplumsal formasyon kavramını kitapta tartışıyorum lakin burada kıymetli olan bir çıkarımı vurgulamakla yetineyim: Kapitalist bir toplumsal formasyonda (elbet muhakkak sonlar ortasında –Marx da bu sonlara Entsprechung kavramıyla işaret etmiştir) özgür olmayan emek biçimleri var olabilir. Osmanlı çiftliklerinde on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde ve yirminci yüzyılın başlarında bu biçimde bir durumla karşı karşıya olduğumuzu düşünüyorum.
Okumaya devam et...