19. yüzyıl, Osmanlı’nın her bakımdan sıkıntı bir evresidir. Milliyetçi hareketler, azınlıkların bağımsızlık gayreti, ekonomik kurumların iflası, muhalif oluşumlar, emperyalist güçlerin müdahaleleri üzere birfazlaca öge bu devri karışık bir periyot haline getirmiştir. 1878 yılında ise II. Abdülhamit meclisi kapatarak istibdat rejimiyle ülkeyi sıkı bir hafiye ağı üzerinden yönetmeye başlamıştır. Osmanlı için önemli bir atılım olan anayasal monarşinin, meşrutiyetin yıkılması, üstelik Abdülhamit’in seleflerinin akıbeti ve ona yapılan suikast yüzünden evhamının paranoya boyutlarına ulaşması toplumsal hayatı etkilediği üzere sanatı da etkilemiştir. Tanzimat’ın ikinci periyoduyla bir arada toplumcu sanatın ötelenmesi, Batı’yı ve Batı sanatını düzgün bilen edebiyatçıların yetişmesi ve Abdülhamit devri tesiriyle artan ferdî buhranlar Servet-i Fünûn kuşağını hazırlamış, bu jenerasyonun tahminen de ismini en çok duyuran şairi, mecmuanın başyazarı Tevfik Fikret olmuştur.
Bütün Yapıtları, Tevfik Fikret, 1792 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022.
Tevfik Fikret 24 Aralık 1867 yılında İstanbul’un Kadırga Limanı’nın Bostan-ı Âli mahallesinde doğdu. Onun doğumundan daha sonra babası Hüseyin Efendi ailesini Aksaray Ağa Yokuşu’nda inşa ettirdiği konağa geçirdi. Sıbyân mektebinin akabinde Mahmûdiye Vâlide Rüşdiyesi’ne devam etti lakin 93 Harbi niçiniyle bu rüştiye göçmenlere tahsis edilip okul kapatılınca Mekteb-i Sultânî’ye kaydedildi. Lakin daha on iki yaşındayken annesi Hatice Refia Hanım hac ziyaretinde koleradan vefat etti. Tevfik’le büyük yengesi Naime Hanım ilgilenmeye başlasa da babası onu okulun yatılı kısmına yazdırdı. 1888 yılında yirmi yaşında liseyi birincilikle bitiren Tevfik Fikret iki sene daha sonra dayısının kızı Nâzıma Hanım ile büyüklerin vasıtasıyla evlendi. Beş yıl daha sonra, 1895 yılında onun edebi hayatını da büyük ölçüde etkileyecek olan oğlu Halûk doğacaktı. Lakin bir daha evlendiği sene yüksek memuriyet bakılırsavlerinde bulunan babası Hüseyin Efendi jurnallenerek Hama mutasarrıflığın sürüldü. Hüseyin Efendi’nin daha sonraki on dokuz yıllık hayatı imparatorluğun Doğu bölgelerinde sürgün nazaranvleriyle geçecek ve oğlunu tekrar nazaranmeyecekti. Şair küçük yaşta öksüz kaldığı, babası da daima uzak bölgelerde çalıştığı ve yanına gelemediği için hassas ve içine kapanık bir mizaca sahip oldu. Öğretimine, kısa süren katiplik ömründen daha sonra müdürü olacağı Galatasaray Sultanisi’nde devam etmesi onun hayatını derinden etkileyecekti zira Fikret hem epey çalışkan bir öğrenciydi birebir vakitte edebiyat ve resme meraklıydı. Her ne kadar okuma ve yazma derslerinde daha parlak olsa da önceleyin onda Şeker Ahmet Paşa’dan aldığı derslerle fotoğraf merakı baş göstermişti. Hakikaten ileriki senelerda Fikret Parnasizmden, Parnasçı şairler içinden da en hayli François Coppée’den etkilenecekti. Bir yandan da kartpostalların, fotoğrafların altına şiir yazma geleneğinden hoşlanacak, bu teknikle birlikte fotoğraf ve şiiri tek potada eritmeye çalışacaktı. Onda şiirin fotoğrafın önüne geçmesi eski-yeni çatışmasını temsil eden edebiyat öğretmenleriyle tanışmasıyla başladı. Hacı Zihni Efendi, Muallim Feyzi Efendi, Muallim Nâcî, Pir Vasfî üzere eski geleneği ya da neo-klasisizmi savunan öğretmenlerden ders alan Fikret’in asıl benimsediği öğretmeni Recaizâde Mahmut Ekrem Beyefendi oldu. bu biçimdece Ekrem Bey’in gençleri teşvikiyle bir ortaya gelen kısa vadeli bir edebi atılım olan Servet-i Fünûn’un oluşum evresinde mecmuanın yazı işleri müdürlüğü nazaranvini üstlenecekti. Mecmua 1901 yılında kapandığı vakit Âşiyan’da inzivaya çekilecek ve yalnızca Robert Kolej’deki öğretmenlik nazaranvini sürdürecekti. Öte yandan Servet-i Fünûn’dan daha sonra yazdıklarının hepsinin toplumcu şiir dairesine girdiğini de eklemeli. Yazın hayatına 1883 yılında “Mehmet Tevfik” imzasıyla Ahmet Midhat Efendi’nin Tercümân-ı Hakîkat gazetesinde “Bir Feylesofun Dünyaya Son Nazarı” başlıklı manzumesiyle başlayan, bundan birkaç ay daha sonra bir daha tıpkı gazetede “Tevfîk” imzasıyla Victor Hugo’dan “Yalnız İdim!” isimli manzum bir çeviri yaparak devam eden Fikret’in 1915 yılındaki vefatına kadar edebi izleğine bakmak gerekirse Ekrem Bey’le tanışana kadar eski geleneğe yakın durmuş, Ekrem Bey’le tanıştıktan daha sonra onunla bir arada yenilikçi bir çizgiye kaymış ve periyodun başka büyük ismi Abdülhak Hamit Tarhan’dan etkilenmiştir. Hakikaten etkilendiği her iki isme de nazire yazdığını belirtmeli. Fransız edebiyatında ise Coppée’yle birlikte Alfred de Musset’den etkilendiği söylenebilir. bu biçimdece, fotoğraf sanatıyla kol kola bir gerçekçilikten ve yer yer mistik bir romantizmden ilham almıştır. bir daha de Fikret’in poetikası hakkında genel geçer temalardan bahsetmek güç olacaktır zira karamsarlık, hayal-hakikat çatışması, melankoli, inanç krizi, optimistlik, tabiat, merhamet, karamsarlık, tabiat ögeleri, otobiyografik çizgiler ve daha birfazlaca ögenin yer aldığı şiirlerinde süreğen bir izlek yoktur. Genel kabul, onun çocukluğunda gelişen içe kapanık mizacından, Âşiyan’daki inzivasından hareketle şiirlerindeki ortak noktanın karamsarlık olduğudur. halbuki, denizi mavi bir göze benzeterek bu gözün elem dolu yüreğine ağladığını sandığını söyleyen, kendi çevirisini perişan bir şiir olarak nazarann Fikret, öbür bir şiirinde güneşin parıltısı kararsa da ona göz yummamak gerektiğini, güneşin asla ebediyen sönmeyeceğini zira her gecenin bir gündüzü olduğunu da söyler.
“Zulmün topu var, güllesi var, kal’ası var ise,
Hakk’ın da bükülmez kolu, dönmez yüzü vardır;
Göz yumma güneşten, ne kadar parıltısı kararsa
Sönmez ebedî, her gecenin gündüzü vardır.”
Öte yandan şairin “Balıkçılar, Hasta Çocuk, Nesrin” üzere toplumcu şiirlerinin yanında “Millet Müziği, Han-ı Yağma” üzere hiciv dozu yüksek şiirleri, oğlu Halûk’tan ilham alarak yazdığı, onun şahsında çocukların toplumsal-psikolojik durumlarını sorguladığı ve gençlere rehberlik etmeyi amaçladığı şiirler, insanı-insanlık ideasını irdelediği “Promete” üzere şiirleri, şirk ile suçlanmasına sebep olacak “Halûk’un Amentüsü, Tarih-i Kadim” üzere şiirleri de vardır. Gerçekten, “Tarih-i Kadim” şiirine Mehmet Âkif öfkelenerek “Süleymaniye Kürsüsünde” şiirinde direkt Fikret’i amaç alarak “Hiç utanmaz Protestanlara zangoçluk eder!” diye hayıflanmıştır. Bunun üstüne Fikret, “Tarih-i Kadime Zeyl”i kaleme alır. Ek olarak, tüm bunların yanında hece ölçüsüyle çocuklar için “Şermin” isimli bir kitap da kaleme almıştır. Bu bağlamda Fikret’in edebi izleği kitapta Mehmet Kaplan’ın tasnifine uygun incelenmiştir:
1-Gençlik şiirleri (Malumat, Mirsat)
2-Olgunluk çağı
a. Servet-i Fünûn yılları (1896-1901)
b. Servet-i Fünûn’dan II. Meşrutiyet’e (1901-1908(
c. İkinci Meşrutiyet’ten daha sonra (1908-1910)
3. Son yıllar (1912-1915)
Bu doğrultuda Nâzım Hikmet Polat’ın hazırladığı Tevfik Fikret külliyatı önsöz kısmından daha sonra “Tevfik Fikret ve Yapıtları Üzerine Kısa Notlar, Edebî Şahsiyetinin Gelişim Safhaları, Fikret’in Türkçeye Yadigârları, Tevfik Fikret Şiirinin Tanıtıcı Vasıfları ve Kaynaklar” başlıklı yaklaşık üç yüz sayfalık detaylı bir kısım içermekte, şairin hayatını, üstteki tasniften hareketle de edebi izleğini tüm veçheleriyle detaylı bir biçimde ele almaktadır. Bu kısımları takip eden yaklaşık 1500 sayfalık kısım ise “Metinler” üst başlığını taşıyarak şairin manzum ve mensur bütün edebi mamüllerine yer verir. Kitabın başlığından anlaşılacağı üzere bu bir eleştirel-basımdır, yani her metin edisyon-kritik sürecinden geçerek en sahih biçimde okura aktarılmıştır. Öbür bir deyişle “Tevfik Fikret-Bütün Eserleri-Eleştirel Basım” onun biyografisini, edebi portresini, ona dair kaynakçayı, yepyeni görsel gereçle destekleyerek gerek manzum gerek mensur, telgrafına, mektubuna, hatta kitaplarına alınmayan metinlerine varana dek geniş bir antolojisini ihtiva edecek biçimde titizlikle hazırlanmış kaynak bir kitap olarak görülmelidir.
Tüm bunlardan hareketle Tevfik Fikret’i, edebi izleği her ne olursa olsun sorgulayan, beşere ve insanın ortasındaki cevhere en karamsar anlarında bile kimi vakit pamuk ipliğine bağlı bir biçimde olsa dahi güvenen bir aydın olarak görmek mümkün. Şairin yayımlanan birinci eseri “Bir Feylesofun Dünyaya Son Nazarı” her ne kadar eski geleneğin izlerini taşıyor olsa da Fikret gençlik senelerından beri hiç bir vakit felsefi düşünümden vazgeçmemiş, her daim yenilik fikrinin peşinden gitmiş, yaşadığı periyoda, ailevi problemlerine, kişisel buhranına, alıngan ve içine kapanık mizacına karşın daima bir tekâmül fikrinden ayrılmamıştır.
“Kusurum ne? Kuşkuda olmak mı?
Kuşku koşmaktır aydınlıklara yanlışsız.
İnsan aklıdır eninde sonunda gerçeği bulacak olan.”
Okumaya devam et...
Bütün Yapıtları, Tevfik Fikret, 1792 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022.
Tevfik Fikret 24 Aralık 1867 yılında İstanbul’un Kadırga Limanı’nın Bostan-ı Âli mahallesinde doğdu. Onun doğumundan daha sonra babası Hüseyin Efendi ailesini Aksaray Ağa Yokuşu’nda inşa ettirdiği konağa geçirdi. Sıbyân mektebinin akabinde Mahmûdiye Vâlide Rüşdiyesi’ne devam etti lakin 93 Harbi niçiniyle bu rüştiye göçmenlere tahsis edilip okul kapatılınca Mekteb-i Sultânî’ye kaydedildi. Lakin daha on iki yaşındayken annesi Hatice Refia Hanım hac ziyaretinde koleradan vefat etti. Tevfik’le büyük yengesi Naime Hanım ilgilenmeye başlasa da babası onu okulun yatılı kısmına yazdırdı. 1888 yılında yirmi yaşında liseyi birincilikle bitiren Tevfik Fikret iki sene daha sonra dayısının kızı Nâzıma Hanım ile büyüklerin vasıtasıyla evlendi. Beş yıl daha sonra, 1895 yılında onun edebi hayatını da büyük ölçüde etkileyecek olan oğlu Halûk doğacaktı. Lakin bir daha evlendiği sene yüksek memuriyet bakılırsavlerinde bulunan babası Hüseyin Efendi jurnallenerek Hama mutasarrıflığın sürüldü. Hüseyin Efendi’nin daha sonraki on dokuz yıllık hayatı imparatorluğun Doğu bölgelerinde sürgün nazaranvleriyle geçecek ve oğlunu tekrar nazaranmeyecekti. Şair küçük yaşta öksüz kaldığı, babası da daima uzak bölgelerde çalıştığı ve yanına gelemediği için hassas ve içine kapanık bir mizaca sahip oldu. Öğretimine, kısa süren katiplik ömründen daha sonra müdürü olacağı Galatasaray Sultanisi’nde devam etmesi onun hayatını derinden etkileyecekti zira Fikret hem epey çalışkan bir öğrenciydi birebir vakitte edebiyat ve resme meraklıydı. Her ne kadar okuma ve yazma derslerinde daha parlak olsa da önceleyin onda Şeker Ahmet Paşa’dan aldığı derslerle fotoğraf merakı baş göstermişti. Hakikaten ileriki senelerda Fikret Parnasizmden, Parnasçı şairler içinden da en hayli François Coppée’den etkilenecekti. Bir yandan da kartpostalların, fotoğrafların altına şiir yazma geleneğinden hoşlanacak, bu teknikle birlikte fotoğraf ve şiiri tek potada eritmeye çalışacaktı. Onda şiirin fotoğrafın önüne geçmesi eski-yeni çatışmasını temsil eden edebiyat öğretmenleriyle tanışmasıyla başladı. Hacı Zihni Efendi, Muallim Feyzi Efendi, Muallim Nâcî, Pir Vasfî üzere eski geleneği ya da neo-klasisizmi savunan öğretmenlerden ders alan Fikret’in asıl benimsediği öğretmeni Recaizâde Mahmut Ekrem Beyefendi oldu. bu biçimdece Ekrem Bey’in gençleri teşvikiyle bir ortaya gelen kısa vadeli bir edebi atılım olan Servet-i Fünûn’un oluşum evresinde mecmuanın yazı işleri müdürlüğü nazaranvini üstlenecekti. Mecmua 1901 yılında kapandığı vakit Âşiyan’da inzivaya çekilecek ve yalnızca Robert Kolej’deki öğretmenlik nazaranvini sürdürecekti. Öte yandan Servet-i Fünûn’dan daha sonra yazdıklarının hepsinin toplumcu şiir dairesine girdiğini de eklemeli. Yazın hayatına 1883 yılında “Mehmet Tevfik” imzasıyla Ahmet Midhat Efendi’nin Tercümân-ı Hakîkat gazetesinde “Bir Feylesofun Dünyaya Son Nazarı” başlıklı manzumesiyle başlayan, bundan birkaç ay daha sonra bir daha tıpkı gazetede “Tevfîk” imzasıyla Victor Hugo’dan “Yalnız İdim!” isimli manzum bir çeviri yaparak devam eden Fikret’in 1915 yılındaki vefatına kadar edebi izleğine bakmak gerekirse Ekrem Bey’le tanışana kadar eski geleneğe yakın durmuş, Ekrem Bey’le tanıştıktan daha sonra onunla bir arada yenilikçi bir çizgiye kaymış ve periyodun başka büyük ismi Abdülhak Hamit Tarhan’dan etkilenmiştir. Hakikaten etkilendiği her iki isme de nazire yazdığını belirtmeli. Fransız edebiyatında ise Coppée’yle birlikte Alfred de Musset’den etkilendiği söylenebilir. bu biçimdece, fotoğraf sanatıyla kol kola bir gerçekçilikten ve yer yer mistik bir romantizmden ilham almıştır. bir daha de Fikret’in poetikası hakkında genel geçer temalardan bahsetmek güç olacaktır zira karamsarlık, hayal-hakikat çatışması, melankoli, inanç krizi, optimistlik, tabiat, merhamet, karamsarlık, tabiat ögeleri, otobiyografik çizgiler ve daha birfazlaca ögenin yer aldığı şiirlerinde süreğen bir izlek yoktur. Genel kabul, onun çocukluğunda gelişen içe kapanık mizacından, Âşiyan’daki inzivasından hareketle şiirlerindeki ortak noktanın karamsarlık olduğudur. halbuki, denizi mavi bir göze benzeterek bu gözün elem dolu yüreğine ağladığını sandığını söyleyen, kendi çevirisini perişan bir şiir olarak nazarann Fikret, öbür bir şiirinde güneşin parıltısı kararsa da ona göz yummamak gerektiğini, güneşin asla ebediyen sönmeyeceğini zira her gecenin bir gündüzü olduğunu da söyler.
“Zulmün topu var, güllesi var, kal’ası var ise,
Hakk’ın da bükülmez kolu, dönmez yüzü vardır;
Göz yumma güneşten, ne kadar parıltısı kararsa
Sönmez ebedî, her gecenin gündüzü vardır.”
Öte yandan şairin “Balıkçılar, Hasta Çocuk, Nesrin” üzere toplumcu şiirlerinin yanında “Millet Müziği, Han-ı Yağma” üzere hiciv dozu yüksek şiirleri, oğlu Halûk’tan ilham alarak yazdığı, onun şahsında çocukların toplumsal-psikolojik durumlarını sorguladığı ve gençlere rehberlik etmeyi amaçladığı şiirler, insanı-insanlık ideasını irdelediği “Promete” üzere şiirleri, şirk ile suçlanmasına sebep olacak “Halûk’un Amentüsü, Tarih-i Kadim” üzere şiirleri de vardır. Gerçekten, “Tarih-i Kadim” şiirine Mehmet Âkif öfkelenerek “Süleymaniye Kürsüsünde” şiirinde direkt Fikret’i amaç alarak “Hiç utanmaz Protestanlara zangoçluk eder!” diye hayıflanmıştır. Bunun üstüne Fikret, “Tarih-i Kadime Zeyl”i kaleme alır. Ek olarak, tüm bunların yanında hece ölçüsüyle çocuklar için “Şermin” isimli bir kitap da kaleme almıştır. Bu bağlamda Fikret’in edebi izleği kitapta Mehmet Kaplan’ın tasnifine uygun incelenmiştir:
1-Gençlik şiirleri (Malumat, Mirsat)
2-Olgunluk çağı
a. Servet-i Fünûn yılları (1896-1901)
b. Servet-i Fünûn’dan II. Meşrutiyet’e (1901-1908(
c. İkinci Meşrutiyet’ten daha sonra (1908-1910)
3. Son yıllar (1912-1915)
Bu doğrultuda Nâzım Hikmet Polat’ın hazırladığı Tevfik Fikret külliyatı önsöz kısmından daha sonra “Tevfik Fikret ve Yapıtları Üzerine Kısa Notlar, Edebî Şahsiyetinin Gelişim Safhaları, Fikret’in Türkçeye Yadigârları, Tevfik Fikret Şiirinin Tanıtıcı Vasıfları ve Kaynaklar” başlıklı yaklaşık üç yüz sayfalık detaylı bir kısım içermekte, şairin hayatını, üstteki tasniften hareketle de edebi izleğini tüm veçheleriyle detaylı bir biçimde ele almaktadır. Bu kısımları takip eden yaklaşık 1500 sayfalık kısım ise “Metinler” üst başlığını taşıyarak şairin manzum ve mensur bütün edebi mamüllerine yer verir. Kitabın başlığından anlaşılacağı üzere bu bir eleştirel-basımdır, yani her metin edisyon-kritik sürecinden geçerek en sahih biçimde okura aktarılmıştır. Öbür bir deyişle “Tevfik Fikret-Bütün Eserleri-Eleştirel Basım” onun biyografisini, edebi portresini, ona dair kaynakçayı, yepyeni görsel gereçle destekleyerek gerek manzum gerek mensur, telgrafına, mektubuna, hatta kitaplarına alınmayan metinlerine varana dek geniş bir antolojisini ihtiva edecek biçimde titizlikle hazırlanmış kaynak bir kitap olarak görülmelidir.
Tüm bunlardan hareketle Tevfik Fikret’i, edebi izleği her ne olursa olsun sorgulayan, beşere ve insanın ortasındaki cevhere en karamsar anlarında bile kimi vakit pamuk ipliğine bağlı bir biçimde olsa dahi güvenen bir aydın olarak görmek mümkün. Şairin yayımlanan birinci eseri “Bir Feylesofun Dünyaya Son Nazarı” her ne kadar eski geleneğin izlerini taşıyor olsa da Fikret gençlik senelerından beri hiç bir vakit felsefi düşünümden vazgeçmemiş, her daim yenilik fikrinin peşinden gitmiş, yaşadığı periyoda, ailevi problemlerine, kişisel buhranına, alıngan ve içine kapanık mizacına karşın daima bir tekâmül fikrinden ayrılmamıştır.
“Kusurum ne? Kuşkuda olmak mı?
Kuşku koşmaktır aydınlıklara yanlışsız.
İnsan aklıdır eninde sonunda gerçeği bulacak olan.”
Okumaya devam et...