İZMİR – Övün Selim Martin’in kaleme aldığı ‘Giyim Kuşam ve Çıplaklık: Tarihöncesi Yakındoğu’da Giysi Kültürü’ çalışması, Sakin Kitap tarafınca yayımlandı. Kitapta insan tabiatının getirdiği çıplaklığın, üreme tasası, iklim değişiklikleri, coğrafik farklılıklar ve statü isteği üzere çeşitli niçinlerle nasıl değişmeye başladığı, istek objesine dönüşümü, baskılanması ve vakit içinde tümden yasaklanmaya yanlışsız nasıl ilerlediği farklı kademeler ele alınıyor.
Prehistorya, Bilişsel Arkeoloji, Mezopotamya Arkeolojisi, Tarihi Coğrafya ve Mitoloji üzere temel arkeoloji bahislerinin yanında dokumacılık, mozaik, fotoğraf üzere sanat ve tasarım alanlarında da çeşitli dersler veren Övün Selim Martin ile ‘Giyim Kuşam ve Çıplaklık: Tarihöncesi Yakındoğu’da Giysi Kültürü’ hakkında konuştuk.
Var oluşumuz tabiattaki bütün hayvanlar üzere çıplakken gibir dahan tek canlı biziz. niye?
Giyinme hakkında, beşerdeki 3 temel güdünün belirleyici olduğunu biliyoruz. Bu güdüleri, fayda/ihtiyaç prensibi, baştan çıkarma unsuru ve hiyerarşik prensip olarak sıralayabiliriz. Yani insan, başlangıcından bugüne kadar bu niçinlerle giyim-kuşam ve aksesuar üretmiş olmalı.
İhtiyaç unsuru; iklimsel ve coğrafik şartlar başta olmak üzere çeşitli zorlayıcı durumların ortaya çıkardığı gereksinimlere yönelik gelişmiş bir güdünün eseridir. Homo (İnsan) cinsleri evrimsel süreçte devamlı farklılaşır. Her bir gelişim bizi bir yandan besin zincirinde üst basamaklara taşırken, öbür yandan tabiatın tesirlerine sağlam hayvansal yapımızdan süratle uzaklaştırır. Gitgide büyüyen beynimiz, toplam gücümüzün yüzde 18’ini kullanmaya başlayınca ani değişen iklime süratle reaksiyon vermek durumunda kaldığımızda ortaya çıkan muhtaçlıklar bizi giyinmeye teşvik eder.
Baştan çıkarma prensibi; üreme ve çoğalmayı arttırmaya yönelik gelişen bir güdünün eseridir. Toplumsal zekâları yardımıyla kümeler halinde yaşayan insanlarda üremenin çeşitli sorunlara sahip olduğunu biliyoruz. Küme içi üremenin bir süre daha sonra akrabalık niçiniyle imkânsızlaşması, etraftaki başka kümelerle üreyecek kadar güçlü irtibat kurmanın her vakit kolay olmaması üzere zorluklar atalarımızı, üremenin başarılı ve devamlı olması için bir şeyler yapmaya zorlamış görünüyor. İşte baştan çıkarma prensibi bu biçimde bir durumun kararı olarak ortaya çıkar. Bugün mahrem yerlerin örtülmesi olarak yanlış algılanan, aslında üreme organlarına dikkat çekmek, o organları vurgulamak gayesiyle, cinsel organı örtmekten diğer her işe yarayan kıyafet ve aksesuarların giyilmesi yardımıyla cinsellik ve birleşme duygusu daima olarak insanların gündeminde kalmıştır. bu biçimdece başarılı bir üreme garanti altına alınmıştır.
Övün Selim Martin
Hiyerarşik prensip ise isminin Türkçe karşılığından hayli daha fazla şey söz eder. Toplumsal statü olarak bilinen ve beşerler içinde var olduğu düşünülen “sıralamanın” belirtilmesi olağan olarak kıymetlidir ve giysi kuşam bu biçimde bir durumun en düzgün belirteçleridir. Lakin hiyerarşiyi asıl belirleyen etmen “toplumsal statü” kavramıdır.
‘GİYİM, FARK YARATABİLMEK İÇİN TEK ŞANSTIR’
Giyinme yahut örtünme ile ilgili birinci uygulamalar neler? Giyinmek ve insan ruhunun estetik gelişimi birbiriyle paraleldir diyebilir miyiz?
Giyinme ve örtünme ile ilgili birinci karşılaştığımız uygulama, gereksinim kapsamında bedellendirilen; insanların bedenlerini çamur, kömür yahut sıklıkla aşı boyası ile kaplamalarıdır. Bu kaplamalar, bedenin doğal halini saklamaz, yani çıplaklığınızı değiştirmez lakin kuruduktan daha sonra rüzgârdan, güneşten, çeşitli çizik ve yaralardan, böcek ısırıklarından korur. beraberinde bulunduğunuz ortama ahenk sağlamanıza, çeşitli hayvanlardan sakınmanıza yahut onlara kolaylıkla yaklaşmanıza imkân sağlar. Arkeolojik araştırmalar, aşı boyasının elde edilmesine epeyce ehemmiyet verildiğini ve bu hammaddenin uzak aralıklara de taşındığını gösterir. Bu cins beden boyaları, Paleolitik’ten bu yana büyük ölçüde değişmeden yaşayan Afrika’nın çeşitli kabileleri içinde hala yaygın olarak kullanılmaya devam eder. Çağdaş dünyanın ilkel kabileleri, atalarıyla tıpkı niçinlerle saçlarını ve bedenlerini yüzlerce yıldır çamur ve aşı boyası ile kaplamayı sürdürür.
Yani aslında birinci uygulamaların gereksinimlerimizden kaynaklı olduğunu söylemek hakikat olur. Giyinme olgusunun kıyafetlere estetik yansıması ise fazlaca daha sonraları, insanların daha kalabalık kümeler halinde bir ortada ya da küçük küçük kümelerin birebir coğrafik bölgede sıkışık aralarda yaşaması ile ortaya çıkacaktır. her insanın tıpatıp birebir olduğu bir ortamda giysi, fark yaratabilmek için tek talihtir. bu biçimdece içlerindekini dışarıya yansıtmaya mecbur kalan insanların estetik farklılıkları belirginleşmeye başlar.
‘İNSANLAR 170 BİN YILDIR KENDİ KIYAFETLERİNİ ÜRETİYOR’
Maddi kalıntılarla bir arada değerlendirildiğinde Paleolitik Çağ insanlarının giysisi hakkında neler söyleyebiliyoruz?
Sıcak ortamlar kelam konusu olduğunda gereksinimden kaynaklı çamur, kömür ve toprak boyalarla beden boyama en erken ve en yaygın uygulamadır. Lakin bu biçimdesi vakit içinderda bile cinsel organları vurgulayan (kesinlikle örtmeyen) sıradan peştamallar, eteklikler, önlükler ve penis kılıflarının giyildiğini biliyoruz.
Havaların soğuması ile birlikte bir daha gereksinim niçiniyle, avlanan hayvanlardan elde edilen kürkler ve derilerden sıradançe muhafaza hedefli kıyafetler yapılmıştır. Bilim insanlarının iddialarına bakılırsa günümüzden yaklaşık olarak 500 bin yıl öncesinde, ani sıcaklık düşmelerine karşı kıyafet üretilmiş yahut kullanılmış olmalıydı. Lakin araştırmalarda ele geçen kalıntılar şimdilik yaklaşık 200 bin yaşındadır. Maddi kalıntılara verilebilecek en değerli örnek biyologların kıyafet bitleri üzerine yaptığı genetik araştırmalar kararında ortaya konmuştur. Araştırmalar, kıyafet bitinin saç bitlerinden çeşitlenen bir tıp olduğunu ve yaklaşık olarak 170 bin yıl evvel evrimleştiklerini kesin olarak ispatladı. Bu sayede en azından 170 bin yıldır insanların kendi kıyafetlerini ürettiklerini biliyoruz.
İlk kıyafet uygulamaları hakkında yapılan bir deher neysel arkeoloji çalışmasında Neandertallerin ısınmak için ne giymesi gerektiğini iddia eden bir model oluşturuldu ve soğukla daha uygun başa çıkabilmeleri için bedenlerinin en az yüzde 80’ini, bilhassa de eller ve ayakları örtmeleri gerektiği ortaya konuldu. Başta bedene tam oturmayan, sarılarak giyilen bu kıyafetler vakit içinde delgi/bız, iğne üzere aletlerin icadıyla, hayli kesimli, dikilerek birleştirilen ve bedene bakılırsa şekillendirilen giysilere dönüştü. Hafriyatlarda ele geçen, kürk ve deri sıyırmaya yarayan sıradan aletler ve delgi/bız, iğne üzere gelişmiş aletler bir daha kıyafet üretiminin varlığını gösteren başka değerli delillerdir.
Orta Paleolitik periyodun sonundan itibaren görülmeye başlayan ve Üst Paleolitik devirde sayıları gitgide artan iplik kalıntıları da giysi kuşam ve aksesuarlar için kıymetli birer kanıt oldu. Kısımlardan ve sazlardan hasır ve sepet üzere eserler yapmak için kullanılan örme tekniklerini, bitkisel liflerden elde edilen iplerde de kullanmayı öğrenen Paleolitik insan, başta ayakkabı, başlık üzere küçük kıyafet ve aksesuarları bu türlü elde etmiş, ondan sonrasında tıpkı deri ve kürklerde yaptığı üzere bu küçük örgüleri de birleştirerek büyük yüzeyler elde etmeyi başarmış görünüyor.
Özellikle Sapiens ile bir arada kıyafet üretiminin süratle geliştiğini vurgulamak gerekir. Sapiensler soğuğa güçlü değillerdi ve ılıman Afrika’dan ayrıldıktan daha sonra beden sıcaklıklarını korumak için karmaşık giysiler geliştirmeleri gerekiyordu. Eldeki deliller, Sapienslerin gereksinim üzerine kıyafet ürettiğini ve gitgide daha özel aletler, işlenmiş deriler ve kusursuz dikişler geliştirdiklerini, deri ve kürkün yanı sıra, keten, yosun, ağaç kabuğu ve çeşitli otlar üzere bitkisel lifleri yeni hammaddeler olarak kullandıklarını gösteriyor. beraberinde, pantolon, ayakkabı, başlık üzere yeni mamüllerin yanına bitki liflerinden örgü tekniği ile elde edilen halatlar ve ağlar yaptıkları biliniyor.
‘GÖMÜ, EMEK VE VAKİT İSTEYEN BİR İŞTİR’
Kitabınızın bir kısmında ölülere yapılan süsleme uygulamalarını anlatırken, insanların beslenme ve barınma sorunlarını kolay kolay hallettikleri için ölüyü süslemeye vakit ayırabildiklerini söylüyorsunuz. Bu mevzuyu okurlarımız için biraz açabilir miyiz?
Soyut düşünme kabiliyeti Homo tipleri içindeki en besbelli farklılıkların başında gelir. Bu beceriyi birinci vakit içinderda alet üretiminde görürüz. Hammadde-vurgu-kuvvet-açı ve yeniden biçiminde formüle edilebilecek, önce tasarlandığı muhakkak olan aletler yahut birkaç farklı hammaddeden üretilen bileşik aletler lakin bu biçimde bir hünerin eseri olabilirler. Bu çapta bir düşünmenin hayatın öbür alanlarında da kendisini göstermesi kaçınılmazdır. Sanat yapıtı üretimi yahut ölülerin gömülmesi üzere uygulamalar da tıpkı kabiliyetin yansımalarıdır. Lakin burada büyük bir farklılık göze çarpar. Yeni ve aktif bir alet üretmek beslenmede işinizi kolaylaştırdığı için kıymetlidir ancak sanat yapıtı üretimi yahut ölülerini gömmek rastgele bir muhtaçlığa yönelik hareketler değildir. Üstüne üstlük buna harcadığınız emek ve vakit sizi güç durumda bırakabilir.
Kendinizi bir mağara ressamının yahut onun ortasında bulunduğu kümenin yerine koyun. Devamlı olarak beslenmek, barınmak ve üremek zorundasınız lakin bir sabah ava yahut toplamaya giderken kümeden birisi, “ben gelmiyorum, mağarada oturup duvara fotoğraf çizeceğim” diyor. Üstelik bunu yaptığı sırada hem kendisinin birebir vakitte yardımcılarının muhtaçlıklarının küme tarafınca eksiksiz karşılanmasını istiyor. Hayatta kalma uğraşının bu biçimdesine sıkıntı olduğu bir vakit diliminde buna müsaade etmek ya da imkân tanımak kolay olmasa gerek! Bu yapılan işin çabucak hemen bizlerin çözemediği -bölgedeki toplumsal karışıklığın bir üst kimlik oluşturularak çözülmeye çalışılması gibi- bir gereksinimi karşılıyor olması olası. bir daha de besin elde etmede ve öbür yaşamsal gereksinimleri yok etmede üstün bir muvaffakiyet olmasa, günler tahminen de haftalar süren bu biçimdesi bir uğraşa vakit ayırmak kelam konusu olmazdı diye düşünüyorum.
Ölülerin gömülmesini de birebir biçimde kıymetlendirmek yerinde olur. Tabiatta yaşayan tüm canlılar üzere beşerler da ömrün döngüsünün farkındaydı elbette. aslına bakarsanız, koşturan bir hayvana bir mızrak saplayan insanın, vefatı yakından tanıyıp tanımadığını tartışmak yersiz olacaktır. Biroldukca araştırmacı ölülerin gömülmesini öteki dünya niyeti ile kurgulamaya çalışır lakin bu biçimde bir başlangıç eşyanın tabiatı gereği imkansızdır. Ne yani, iki insan bir sabah uyanıp “öteki dünya var, haydi bundan daha sonra ölülerimizi gömelim” mi dedi? Bizlerin ritüel ismi verdiği bu tıp kanılar, bir anda değil, birebir hareketin uzun müddet boyunca yinelanması kararı ortaya çıkarlar. Bu sebeple gömü adetleri epeyce daha sıradan bir niçinle başlamış olmalıdır. Bir meyyit vücudun, toprak üstünde kaldığı müddette diğer hayvanlarca parçalanması, giderek berbat kokması ve soyut düşünme kabiliyeti olan bir insanın, birine yaşarken gösterdiği müdafaacı sevgiyi o kişinin ölüsüne de göstereceği rahatlıkla iddia edilebilir. Bunun üstüne bir de meyyit vücudun ve mezarın süslenmesi de eklenince durum daha da görünür hale geliyor. Yaşarken bizi kuvvetli, farklı ancak bir ortada gösteren bu süsler ölünce de kullanılıyor. Zira ölen kişinin özellikleri yani kuvvetli, farklı ve bizden birisi olduğu değişmedi ki!
Gömü, emek ve vakit isteyen bir iştir, üstelik meyyit bir vücut yırtıcıları kısa müddette kendisine çekeceği için onu gömmeye çalışan beşerler için büyük risk oluşturur. Temel gereksinimlerin hiç birisine karşılık vermeyen, önemli risk barındıran ve asıl gereksinimler için gerekli vakti ve gücünü harcayan, üstüne bir de süsleme yaparak tüm bu uğraşın ikiye katlandığı bu biçimdesi bir uygulamanın düşünsel sebebi her ne olursa olsun, besin elde etmede ve öbür yaşamsal muhtaçlıkları yok etmede üstün bir muvaffakiyet kelam konusu olmasa fazlaca yaygınlaşması mümkün olmazdı.
Giysi Kuşam ve Çıplaklık – Tarihöncesi Yakındoğu’da Giysi Kültür, Övün Selim Martin, 156 syf., Sakin Kitap, 2022.
‘ÖRTÜNME ORGANİZE TOPLUMLARIN ORTAYA ÇIKMASIYLA BAŞLADI’
İnsan evvelce yalnızca mahrem yerlerini kapatırken daha sonrasında ne oldu da her yerini kapatmaya başladı?
Sıcak iklimlerde yaşayan bu birinci beşerler katiyen çıplaktı. Yalnızca gereksinimleri olmadığı için giysi kullanmasını milyonlarca yıl boyunca asla geliştirmediler. adamların ve bayanların ‘özellikle vurgulamak için’ yalnızca cinsel organlarını örttükleri sistem, birebir beden boyama üzere birinci beşerden günümüze devam ediyor. Beşerler yalnızca bir peştamal-eteklik yahut bir penis kılıfı giyerek, hayatın kaynağı olan kasıklarına dikkat çekmeyi amaçlamış olmalılar. Cinsel organlar, bugün olduğu üzere utanç verici değil, doğal olarak değerli bulunuyorlardı. Bayanda bu tıp bir vurgu adamların dikkatini cinselliğe çekerken, erkekte ise manzara bakımından devamlı bir ereksiyonu işaret ederek üremenin ve çoğalmanın değerini gösterir. Giysi gereksiniminde en büyük rolün iklim olduğu dikkate alındığında, sıcak bir iklimde yaşayan insan topluluklarının, bu tıp özel emelle şekillenmiş örnekler haricinde kollayıcı bir giysiye gereksinim duymayacağı açıktır. Hakikaten günümüzde kimi Afrika kabileleri, Avustralya Aborjinleri, Tazmanya Aborjinleri, Papua Yeni Gine’nin orman kabileleri, Güney Amerika’nın Amazon kabileleri, sıcak bir iklimde yaşamaları niçiniyle milyonlarca yıldır değişmeyen bir hayat stilini sürdürüp çıplaklıklarını koruyorlar. Sahip oldukları yegâne “giyim” öğeleri, büyük ölçüde sembolik ve dekoratif olan penis kılıfları ve peştamallardır.
Etnografik örnekler hem de fazlaca değerli bir diğer etkene de dikkat çekerler. Organize toplum ve bürokrasi. Bedenin rastgele bir iklimsel zorlama olmadan örtünmesi fakat organize toplumların ortaya çıkmasıyla başlar. Elimizdeki bilgiler bu istikamette bir değişimin Kalkolitik Çağ’ın sonlarında kentleşme-devletleşme sürecinde yavaş yavaş başladığını, Tunç Çağ’ı ile bir arada görünür olduğunu ortaya koyar. Bu süreç hem de tam olarak anaerkil yapının ataerkil topluma dönüştüğü vakte denk gelir. Elimizdeki yazılı kaynaklara nazaran örtünme niyetinin – başlangıçta hanımın örtünmesi olarak- bürokrasisi olan, organize ve erkek hâkim bir toplumda, Tunç Çağ’ı Mezopotamya’sında ortaya çıktığını söylemek yerinde olur. Bu kararın karşılaştırma ile sağlamasını yaparsak; günümüzde organize olmamış, bürokrasisi oluşmamış, özetlemek gerekirsesı kentleşmemiş yahut devletleşmemiş, ilkel hayatını sürdüren tüm topluluklar – şayet iklimsel bir zorlama yoksa- örtünmeyi düşünmemiş ve örtünmemişlerdir.
‘ŞİMDİLERDE BEŞERLER ORTASINDAKİ HİYERARŞİYİ ÖNEMSİYORUZ’
Peki, insan daima çıplak kalsaydı toplumsal statü farkını nasıl ortaya koyardı? Bu açıdan baktığımızda giyinmek, örtünmenin ötesinde diğer bir sürü toplumsal farka da işaret etmiyor mu?
İnsanlar yalnızca şahsi olarak yahut kümeler halinde birbirlerine olan üstünlüklerini göstermeye çalışmazlar. Evet, bu biçimdesi bir davranış tüm toplumlarda değerli bir yer fiyat lakin bir toplum için en değerlisi hayatın evrelerini açıkça kutlamak ve göstermektir. Bunun için de kıyafet ve aksesuarlar vazgeçilmez göstergelerdir. Büyük kalabalıklar halinde yaşamayı başarabilmiş çeşidimiz için çıplaklık bu hususta katiyetle yetersiz kalırdı.
Yakın geçmişten yahut günümüzden örneklerle bu durumu açıklamak pek kolaydır. Okumayı söken bir öğrenciye takılan kurdele, sünnet olmuş birisinin giydiği maşallah yazısı, birinci kere regl olan birisine takılan açılmış çiçek, mezuniyet, evlilik, askerlik üzere evreleri gösteren kıyafet ve aksesuarlar, bir meslekte geçirilen çıraklık, kalfalık, ustalık üzere evrelerin her birisi için kullanılan işaretler, birinci çocuğunu doğuran bir anne yahut bir savaştan sağ çıkmayı başaran birisi için tasarlanmış takılar üzere örnekler çoğaltılabilir. Bugün, “modern” kent hayatının karmaşasında birçoğunu gözden kaçırıyor olsak da insan hayatının çeşitli evrelerini işaret etmek ve bu evrelerin muvaffakiyetle tamamlandığını göstermenin, geçmişten günümüze tüm toplumlar için pek değerli olduğunu söyleyebiliriz. Biz şimdilerde beşerler içindeki hiyerarşiyi, kimin kimden üstün olduğunu önemsemek üzerine doyumsuz bir gayret içerisindeyiz. Daima sıralamada üste çıkmak üzere yapısı itibariyle olanaksız bir niyetin esir aldığı günümüz insanlarının en kısa vakitte bu saçmalıktan sıyrılıp, hayatın doğal evrelerini sakin bir biçimde geçmeyi başaran olgun ve doymuş bireylere ve toplumlara dönüşmesini içten diliyorum.
‘GÜNÜMÜZ İNSANI STATÜSÜ VE ULUSAL KİMLİĞİNE NAZARAN GİYİNİYOR’
Eski toplumların çıplaklığa yüklediği manayla bugün yüklediğimiz mana içinde nasıl bir fark var? Günümüzden geriye gerçek gittiğimizde insanın toplum ortasında çıplaklığından utanma duygusu azalıyor mu? O günden bugüne ne değişti?
İnsan giderek geliştiği, bilinçlendiği ve besin zincirinde en doruğa yavaş yavaş çıktığı bu uzun evrede, başından itibaren kendi tabiatına karşı gelmemiş, vücudunu şahsen bir kıyafet yahut aksesuar üzere kullanmayı bilmiştir. Tarihöncesinde çıplak olmak olağan ve hatta tahminen de birtakım anlarda mecburidir. Dünyada farklı vakit içinderda ve çeşitli bilim insanlarınca yapılan fazlaca sayıdaki sosyolojik çalışmada, bilhassa cinsel organlarla ilgili utanç hissinin insan tabiatının bir kesimi olarak kozmik olduğu ileri sürülür. Bu durum bile kıyafetin tüm bedeni sarmasını gerektirmez. Çünkü bir daha etnografik örnekler, sıradan bir peştamalın, penis kılıfının yahut bir kalça örtüsünün bu duyguyu muhafazaya yettiğini, utanç hissinin fakat bunlar çıkartılırsa ortaya çıktığını net bir biçimde gösterir. Tüm bu kanıtlar ve örnekler, tarihöncesi çağlarda insanların, çıplaklığı doğal ve fonksiyonel olarak gördüklerini, hatta çıplak vücutlarını kendilerini kişisel olarak tabir edecek formda kullandıklarını, çeşitli süsler, dövmeler, boyamalar ve vurgulayıcı kıyafetlerle, tıpkı beslenme ve barınma üzere temel olan üreme ve çoğalmayı başarılı bir biçimde sürdürmenin anahtarı olarak çıplaklık olgusunu benimsediklerini ortaya koyar.
Ancak çıplaklık olgusu Kalkolitik Çağ’ın sonunda yerini yavaş yavaş adamların çıplak, bayanların giyinik olduğu yeni bir yaklaşıma bıraktı. Bilhassa bayan bedeninin üst bölgesi ve etek uzunluğu hakkında yeni toplumsal kuralların bu vakit diliminde ortaya çıktığını, bilhassa bir daha sonraki çağın yapıtları ve yazılı kaynakları üzerinden anlıyoruz. Herkes için doğal olan çıplaklık olgusu, Tunç Çağı’ndan itibaren değişecek ve yerini; olumlu manada doğaüstü varlıklar ve kahramanlarda görülen çıplaklık ile olumsuz manada, suçlularda ve esirlerde zayıflık, öbür insanlarda yoksulluk manasına gelen çıplaklık anlayışına bırakacaktır. Milattan evvel 3000’lerden Hıristiyanlık inancının yayıldığı vakte kadar; İştar’ın, Dumuzi’nin, Teşup’un, Aphrodite’nin, Adonis’in, Zeus’un, Akhilleus’un, Herküles ve nicelerinin çıplaklığı, olması gereken ve hayranlık uyandıran bir imaj kabul edilirken, kölenin, savaş esirinin, fakirin yahut ismi geçen ilah ve kahramanların gözden düştükten daha sonraki hallerinin çıplaklığı, küçültücü ve aşağılayıcı bir utanca dönüşecektir.
Modern insanların seçimleri, büyük ölçüde her iki cinsiyette de çıplaklığı büyük bir tabu olarak kabul eden, aşikâr yer ve vakit içinderda muhakkak kıyafet ve aksesuarların giyilmesini zarurî kılan çeşitli toplumsal ve dini normlar tarafınca belirlenir. Giyinme biçimimiz toplumdaki pozisyonumuzu ve toplum tarafınca kabulümüzü söz eder. Günümüz insanı, zorunluluktan ve verimlilikten giyinmeyi bıraktı, daha epeyce toplumsal statüsüne ve ulusal kimliğine göre giyinmeye geçti. Örneğin bugün, yazın en sıcak günlerinde, kıyafetleriniz olmadan işe yahut yemek yemeye gidemezsiniz. Bu uygunsuz olarak kabul edilir. Toplumsal normlara uymak için terlemeniz ve rahatsız olmanız gerekir.
‘ÖRTÜNME İLE DİN BAĞI HAYLİ KUVVETLİ’
Peki, insanın giyinmeye başlamasıyla dinin ortaya çıkışı içinde nasıl bir bağ var? Çağlar boyunca dinin giyinmedeki rolü nedir?
Din-kıyafet ilgisini konuşmak için gerçek yaklaşım giyinme değil örtünme olgusu üzerine değerlendirmeler yapmaktır. Örtünme algısının, organize toplumun oluşma ve anaerkil yapıdan ataerkil bir topluma dönüşme sürecinde karşımıza çıkmaya başladığına değinmiştim. Bu sürecin hem de tam manasıyla bir din teriminin da ortaya çıktığı vakit dilimi olduğunu söylesem şaşırır mısınız sanki?
Ritüel, inanç ve din çoğunlukla karıştırılan kavramlardır. Din bu bahiste pek keskin bir gereksinim listesi sunar. Rastgele bir dinin varlığından bahsedebilmek için muhakkak; adı-sanı, tipi ve misyonu aşikâr olan en az bir ilah yahut tanrıça gereklidir. Çok bilindiği için Yunan Pantheon’undan örnek gösterebiliriz. örneğin; İsmi, Zeus. Tipi, olgun güçlü, sakallı erkek. nazaranvi, Baş ilah, öteki ilahları ve insanları yönetir. İşte tam da bu biçimde bir karakterin Kalkolitik Çağ’ın sonlarında Mezopotamya’da karşımıza çıktığını söyleyebiliriz. Bir daha sonraki çağda, yazılı kaynaklar yardımıyla bu coğrafyada oluşan din teriminin kökenini ve gelişmenini gorebilmekteyiz. Örtünme, evvela bayanların örtünmesi de bir din teriminin ortaya çıkmasıyla eş vakitte gerçekleşmiş görünüyor. Bunların içinde bir bağ kurmak için somut kanıtlara tam manasıyla sahip olamasak da yazılı kaynakların vakit içinde hanımı ikinci plana atması, çıplaklığın yeni erkek hükümran toplumda hor görülmesi bu biçimde düşünmeyi mümkün kılıyor. Tunç Çağı’ndan günümüze –tek ilahlı olanlar dahil- tüm dinlerin erkek hâkim toplumlarda ortaya çıktığı ve neredeyse çabucak hepsinde bayan kıyafetlerinin oldukçaça konu edildiğini dikkate aldığımızda bu fikrimiz daha da pekişiyor. Hatta tek ilahlı dinlerin adamların giysi kuşamında da pek hassas ve belirleyici olduğunu belirtmek gerekir. Bu sebeple örtünme ile din bağlantısının güçlü olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Fakat giyinme söylemiş olduğiniz vakit tüm dinlerin, toplumların giysi kuşam alışkanlıkları ve giysi kültürleri için epeyce kıymetli olduğunu söylemeden geçemeyiz. Her inanç –tek merkezli olsalar bile- ortasında bulundukları toplumun yapısını yansıtan kıyafet ve aksesuarlar üretti. Din burada, bir idare üzere davranarak, o toplum için kurallar oluştururken, toplumun günlük giysisinden, törensel kıyafetlerine kadar fazlaca geniş bir alanda belirleyicilerden birisi oldu.
Okumaya devam et...
Prehistorya, Bilişsel Arkeoloji, Mezopotamya Arkeolojisi, Tarihi Coğrafya ve Mitoloji üzere temel arkeoloji bahislerinin yanında dokumacılık, mozaik, fotoğraf üzere sanat ve tasarım alanlarında da çeşitli dersler veren Övün Selim Martin ile ‘Giyim Kuşam ve Çıplaklık: Tarihöncesi Yakındoğu’da Giysi Kültürü’ hakkında konuştuk.
Var oluşumuz tabiattaki bütün hayvanlar üzere çıplakken gibir dahan tek canlı biziz. niye?
Giyinme hakkında, beşerdeki 3 temel güdünün belirleyici olduğunu biliyoruz. Bu güdüleri, fayda/ihtiyaç prensibi, baştan çıkarma unsuru ve hiyerarşik prensip olarak sıralayabiliriz. Yani insan, başlangıcından bugüne kadar bu niçinlerle giyim-kuşam ve aksesuar üretmiş olmalı.
İhtiyaç unsuru; iklimsel ve coğrafik şartlar başta olmak üzere çeşitli zorlayıcı durumların ortaya çıkardığı gereksinimlere yönelik gelişmiş bir güdünün eseridir. Homo (İnsan) cinsleri evrimsel süreçte devamlı farklılaşır. Her bir gelişim bizi bir yandan besin zincirinde üst basamaklara taşırken, öbür yandan tabiatın tesirlerine sağlam hayvansal yapımızdan süratle uzaklaştırır. Gitgide büyüyen beynimiz, toplam gücümüzün yüzde 18’ini kullanmaya başlayınca ani değişen iklime süratle reaksiyon vermek durumunda kaldığımızda ortaya çıkan muhtaçlıklar bizi giyinmeye teşvik eder.
Baştan çıkarma prensibi; üreme ve çoğalmayı arttırmaya yönelik gelişen bir güdünün eseridir. Toplumsal zekâları yardımıyla kümeler halinde yaşayan insanlarda üremenin çeşitli sorunlara sahip olduğunu biliyoruz. Küme içi üremenin bir süre daha sonra akrabalık niçiniyle imkânsızlaşması, etraftaki başka kümelerle üreyecek kadar güçlü irtibat kurmanın her vakit kolay olmaması üzere zorluklar atalarımızı, üremenin başarılı ve devamlı olması için bir şeyler yapmaya zorlamış görünüyor. İşte baştan çıkarma prensibi bu biçimde bir durumun kararı olarak ortaya çıkar. Bugün mahrem yerlerin örtülmesi olarak yanlış algılanan, aslında üreme organlarına dikkat çekmek, o organları vurgulamak gayesiyle, cinsel organı örtmekten diğer her işe yarayan kıyafet ve aksesuarların giyilmesi yardımıyla cinsellik ve birleşme duygusu daima olarak insanların gündeminde kalmıştır. bu biçimdece başarılı bir üreme garanti altına alınmıştır.
Övün Selim Martin
Hiyerarşik prensip ise isminin Türkçe karşılığından hayli daha fazla şey söz eder. Toplumsal statü olarak bilinen ve beşerler içinde var olduğu düşünülen “sıralamanın” belirtilmesi olağan olarak kıymetlidir ve giysi kuşam bu biçimde bir durumun en düzgün belirteçleridir. Lakin hiyerarşiyi asıl belirleyen etmen “toplumsal statü” kavramıdır.
‘GİYİM, FARK YARATABİLMEK İÇİN TEK ŞANSTIR’
Giyinme yahut örtünme ile ilgili birinci uygulamalar neler? Giyinmek ve insan ruhunun estetik gelişimi birbiriyle paraleldir diyebilir miyiz?
Giyinme ve örtünme ile ilgili birinci karşılaştığımız uygulama, gereksinim kapsamında bedellendirilen; insanların bedenlerini çamur, kömür yahut sıklıkla aşı boyası ile kaplamalarıdır. Bu kaplamalar, bedenin doğal halini saklamaz, yani çıplaklığınızı değiştirmez lakin kuruduktan daha sonra rüzgârdan, güneşten, çeşitli çizik ve yaralardan, böcek ısırıklarından korur. beraberinde bulunduğunuz ortama ahenk sağlamanıza, çeşitli hayvanlardan sakınmanıza yahut onlara kolaylıkla yaklaşmanıza imkân sağlar. Arkeolojik araştırmalar, aşı boyasının elde edilmesine epeyce ehemmiyet verildiğini ve bu hammaddenin uzak aralıklara de taşındığını gösterir. Bu cins beden boyaları, Paleolitik’ten bu yana büyük ölçüde değişmeden yaşayan Afrika’nın çeşitli kabileleri içinde hala yaygın olarak kullanılmaya devam eder. Çağdaş dünyanın ilkel kabileleri, atalarıyla tıpkı niçinlerle saçlarını ve bedenlerini yüzlerce yıldır çamur ve aşı boyası ile kaplamayı sürdürür.
Yani aslında birinci uygulamaların gereksinimlerimizden kaynaklı olduğunu söylemek hakikat olur. Giyinme olgusunun kıyafetlere estetik yansıması ise fazlaca daha sonraları, insanların daha kalabalık kümeler halinde bir ortada ya da küçük küçük kümelerin birebir coğrafik bölgede sıkışık aralarda yaşaması ile ortaya çıkacaktır. her insanın tıpatıp birebir olduğu bir ortamda giysi, fark yaratabilmek için tek talihtir. bu biçimdece içlerindekini dışarıya yansıtmaya mecbur kalan insanların estetik farklılıkları belirginleşmeye başlar.
‘İNSANLAR 170 BİN YILDIR KENDİ KIYAFETLERİNİ ÜRETİYOR’
Maddi kalıntılarla bir arada değerlendirildiğinde Paleolitik Çağ insanlarının giysisi hakkında neler söyleyebiliyoruz?
Sıcak ortamlar kelam konusu olduğunda gereksinimden kaynaklı çamur, kömür ve toprak boyalarla beden boyama en erken ve en yaygın uygulamadır. Lakin bu biçimdesi vakit içinderda bile cinsel organları vurgulayan (kesinlikle örtmeyen) sıradan peştamallar, eteklikler, önlükler ve penis kılıflarının giyildiğini biliyoruz.
Havaların soğuması ile birlikte bir daha gereksinim niçiniyle, avlanan hayvanlardan elde edilen kürkler ve derilerden sıradançe muhafaza hedefli kıyafetler yapılmıştır. Bilim insanlarının iddialarına bakılırsa günümüzden yaklaşık olarak 500 bin yıl öncesinde, ani sıcaklık düşmelerine karşı kıyafet üretilmiş yahut kullanılmış olmalıydı. Lakin araştırmalarda ele geçen kalıntılar şimdilik yaklaşık 200 bin yaşındadır. Maddi kalıntılara verilebilecek en değerli örnek biyologların kıyafet bitleri üzerine yaptığı genetik araştırmalar kararında ortaya konmuştur. Araştırmalar, kıyafet bitinin saç bitlerinden çeşitlenen bir tıp olduğunu ve yaklaşık olarak 170 bin yıl evvel evrimleştiklerini kesin olarak ispatladı. Bu sayede en azından 170 bin yıldır insanların kendi kıyafetlerini ürettiklerini biliyoruz.
İlk kıyafet uygulamaları hakkında yapılan bir deher neysel arkeoloji çalışmasında Neandertallerin ısınmak için ne giymesi gerektiğini iddia eden bir model oluşturuldu ve soğukla daha uygun başa çıkabilmeleri için bedenlerinin en az yüzde 80’ini, bilhassa de eller ve ayakları örtmeleri gerektiği ortaya konuldu. Başta bedene tam oturmayan, sarılarak giyilen bu kıyafetler vakit içinde delgi/bız, iğne üzere aletlerin icadıyla, hayli kesimli, dikilerek birleştirilen ve bedene bakılırsa şekillendirilen giysilere dönüştü. Hafriyatlarda ele geçen, kürk ve deri sıyırmaya yarayan sıradan aletler ve delgi/bız, iğne üzere gelişmiş aletler bir daha kıyafet üretiminin varlığını gösteren başka değerli delillerdir.
Orta Paleolitik periyodun sonundan itibaren görülmeye başlayan ve Üst Paleolitik devirde sayıları gitgide artan iplik kalıntıları da giysi kuşam ve aksesuarlar için kıymetli birer kanıt oldu. Kısımlardan ve sazlardan hasır ve sepet üzere eserler yapmak için kullanılan örme tekniklerini, bitkisel liflerden elde edilen iplerde de kullanmayı öğrenen Paleolitik insan, başta ayakkabı, başlık üzere küçük kıyafet ve aksesuarları bu türlü elde etmiş, ondan sonrasında tıpkı deri ve kürklerde yaptığı üzere bu küçük örgüleri de birleştirerek büyük yüzeyler elde etmeyi başarmış görünüyor.
Özellikle Sapiens ile bir arada kıyafet üretiminin süratle geliştiğini vurgulamak gerekir. Sapiensler soğuğa güçlü değillerdi ve ılıman Afrika’dan ayrıldıktan daha sonra beden sıcaklıklarını korumak için karmaşık giysiler geliştirmeleri gerekiyordu. Eldeki deliller, Sapienslerin gereksinim üzerine kıyafet ürettiğini ve gitgide daha özel aletler, işlenmiş deriler ve kusursuz dikişler geliştirdiklerini, deri ve kürkün yanı sıra, keten, yosun, ağaç kabuğu ve çeşitli otlar üzere bitkisel lifleri yeni hammaddeler olarak kullandıklarını gösteriyor. beraberinde, pantolon, ayakkabı, başlık üzere yeni mamüllerin yanına bitki liflerinden örgü tekniği ile elde edilen halatlar ve ağlar yaptıkları biliniyor.
‘GÖMÜ, EMEK VE VAKİT İSTEYEN BİR İŞTİR’
Kitabınızın bir kısmında ölülere yapılan süsleme uygulamalarını anlatırken, insanların beslenme ve barınma sorunlarını kolay kolay hallettikleri için ölüyü süslemeye vakit ayırabildiklerini söylüyorsunuz. Bu mevzuyu okurlarımız için biraz açabilir miyiz?
Soyut düşünme kabiliyeti Homo tipleri içindeki en besbelli farklılıkların başında gelir. Bu beceriyi birinci vakit içinderda alet üretiminde görürüz. Hammadde-vurgu-kuvvet-açı ve yeniden biçiminde formüle edilebilecek, önce tasarlandığı muhakkak olan aletler yahut birkaç farklı hammaddeden üretilen bileşik aletler lakin bu biçimde bir hünerin eseri olabilirler. Bu çapta bir düşünmenin hayatın öbür alanlarında da kendisini göstermesi kaçınılmazdır. Sanat yapıtı üretimi yahut ölülerin gömülmesi üzere uygulamalar da tıpkı kabiliyetin yansımalarıdır. Lakin burada büyük bir farklılık göze çarpar. Yeni ve aktif bir alet üretmek beslenmede işinizi kolaylaştırdığı için kıymetlidir ancak sanat yapıtı üretimi yahut ölülerini gömmek rastgele bir muhtaçlığa yönelik hareketler değildir. Üstüne üstlük buna harcadığınız emek ve vakit sizi güç durumda bırakabilir.
Kendinizi bir mağara ressamının yahut onun ortasında bulunduğu kümenin yerine koyun. Devamlı olarak beslenmek, barınmak ve üremek zorundasınız lakin bir sabah ava yahut toplamaya giderken kümeden birisi, “ben gelmiyorum, mağarada oturup duvara fotoğraf çizeceğim” diyor. Üstelik bunu yaptığı sırada hem kendisinin birebir vakitte yardımcılarının muhtaçlıklarının küme tarafınca eksiksiz karşılanmasını istiyor. Hayatta kalma uğraşının bu biçimdesine sıkıntı olduğu bir vakit diliminde buna müsaade etmek ya da imkân tanımak kolay olmasa gerek! Bu yapılan işin çabucak hemen bizlerin çözemediği -bölgedeki toplumsal karışıklığın bir üst kimlik oluşturularak çözülmeye çalışılması gibi- bir gereksinimi karşılıyor olması olası. bir daha de besin elde etmede ve öbür yaşamsal gereksinimleri yok etmede üstün bir muvaffakiyet olmasa, günler tahminen de haftalar süren bu biçimdesi bir uğraşa vakit ayırmak kelam konusu olmazdı diye düşünüyorum.
Ölülerin gömülmesini de birebir biçimde kıymetlendirmek yerinde olur. Tabiatta yaşayan tüm canlılar üzere beşerler da ömrün döngüsünün farkındaydı elbette. aslına bakarsanız, koşturan bir hayvana bir mızrak saplayan insanın, vefatı yakından tanıyıp tanımadığını tartışmak yersiz olacaktır. Biroldukca araştırmacı ölülerin gömülmesini öteki dünya niyeti ile kurgulamaya çalışır lakin bu biçimde bir başlangıç eşyanın tabiatı gereği imkansızdır. Ne yani, iki insan bir sabah uyanıp “öteki dünya var, haydi bundan daha sonra ölülerimizi gömelim” mi dedi? Bizlerin ritüel ismi verdiği bu tıp kanılar, bir anda değil, birebir hareketin uzun müddet boyunca yinelanması kararı ortaya çıkarlar. Bu sebeple gömü adetleri epeyce daha sıradan bir niçinle başlamış olmalıdır. Bir meyyit vücudun, toprak üstünde kaldığı müddette diğer hayvanlarca parçalanması, giderek berbat kokması ve soyut düşünme kabiliyeti olan bir insanın, birine yaşarken gösterdiği müdafaacı sevgiyi o kişinin ölüsüne de göstereceği rahatlıkla iddia edilebilir. Bunun üstüne bir de meyyit vücudun ve mezarın süslenmesi de eklenince durum daha da görünür hale geliyor. Yaşarken bizi kuvvetli, farklı ancak bir ortada gösteren bu süsler ölünce de kullanılıyor. Zira ölen kişinin özellikleri yani kuvvetli, farklı ve bizden birisi olduğu değişmedi ki!
Gömü, emek ve vakit isteyen bir iştir, üstelik meyyit bir vücut yırtıcıları kısa müddette kendisine çekeceği için onu gömmeye çalışan beşerler için büyük risk oluşturur. Temel gereksinimlerin hiç birisine karşılık vermeyen, önemli risk barındıran ve asıl gereksinimler için gerekli vakti ve gücünü harcayan, üstüne bir de süsleme yaparak tüm bu uğraşın ikiye katlandığı bu biçimdesi bir uygulamanın düşünsel sebebi her ne olursa olsun, besin elde etmede ve öbür yaşamsal muhtaçlıkları yok etmede üstün bir muvaffakiyet kelam konusu olmasa fazlaca yaygınlaşması mümkün olmazdı.
Giysi Kuşam ve Çıplaklık – Tarihöncesi Yakındoğu’da Giysi Kültür, Övün Selim Martin, 156 syf., Sakin Kitap, 2022.
‘ÖRTÜNME ORGANİZE TOPLUMLARIN ORTAYA ÇIKMASIYLA BAŞLADI’
İnsan evvelce yalnızca mahrem yerlerini kapatırken daha sonrasında ne oldu da her yerini kapatmaya başladı?
Sıcak iklimlerde yaşayan bu birinci beşerler katiyen çıplaktı. Yalnızca gereksinimleri olmadığı için giysi kullanmasını milyonlarca yıl boyunca asla geliştirmediler. adamların ve bayanların ‘özellikle vurgulamak için’ yalnızca cinsel organlarını örttükleri sistem, birebir beden boyama üzere birinci beşerden günümüze devam ediyor. Beşerler yalnızca bir peştamal-eteklik yahut bir penis kılıfı giyerek, hayatın kaynağı olan kasıklarına dikkat çekmeyi amaçlamış olmalılar. Cinsel organlar, bugün olduğu üzere utanç verici değil, doğal olarak değerli bulunuyorlardı. Bayanda bu tıp bir vurgu adamların dikkatini cinselliğe çekerken, erkekte ise manzara bakımından devamlı bir ereksiyonu işaret ederek üremenin ve çoğalmanın değerini gösterir. Giysi gereksiniminde en büyük rolün iklim olduğu dikkate alındığında, sıcak bir iklimde yaşayan insan topluluklarının, bu tıp özel emelle şekillenmiş örnekler haricinde kollayıcı bir giysiye gereksinim duymayacağı açıktır. Hakikaten günümüzde kimi Afrika kabileleri, Avustralya Aborjinleri, Tazmanya Aborjinleri, Papua Yeni Gine’nin orman kabileleri, Güney Amerika’nın Amazon kabileleri, sıcak bir iklimde yaşamaları niçiniyle milyonlarca yıldır değişmeyen bir hayat stilini sürdürüp çıplaklıklarını koruyorlar. Sahip oldukları yegâne “giyim” öğeleri, büyük ölçüde sembolik ve dekoratif olan penis kılıfları ve peştamallardır.
Etnografik örnekler hem de fazlaca değerli bir diğer etkene de dikkat çekerler. Organize toplum ve bürokrasi. Bedenin rastgele bir iklimsel zorlama olmadan örtünmesi fakat organize toplumların ortaya çıkmasıyla başlar. Elimizdeki bilgiler bu istikamette bir değişimin Kalkolitik Çağ’ın sonlarında kentleşme-devletleşme sürecinde yavaş yavaş başladığını, Tunç Çağ’ı ile bir arada görünür olduğunu ortaya koyar. Bu süreç hem de tam olarak anaerkil yapının ataerkil topluma dönüştüğü vakte denk gelir. Elimizdeki yazılı kaynaklara nazaran örtünme niyetinin – başlangıçta hanımın örtünmesi olarak- bürokrasisi olan, organize ve erkek hâkim bir toplumda, Tunç Çağ’ı Mezopotamya’sında ortaya çıktığını söylemek yerinde olur. Bu kararın karşılaştırma ile sağlamasını yaparsak; günümüzde organize olmamış, bürokrasisi oluşmamış, özetlemek gerekirsesı kentleşmemiş yahut devletleşmemiş, ilkel hayatını sürdüren tüm topluluklar – şayet iklimsel bir zorlama yoksa- örtünmeyi düşünmemiş ve örtünmemişlerdir.
‘ŞİMDİLERDE BEŞERLER ORTASINDAKİ HİYERARŞİYİ ÖNEMSİYORUZ’
Peki, insan daima çıplak kalsaydı toplumsal statü farkını nasıl ortaya koyardı? Bu açıdan baktığımızda giyinmek, örtünmenin ötesinde diğer bir sürü toplumsal farka da işaret etmiyor mu?
İnsanlar yalnızca şahsi olarak yahut kümeler halinde birbirlerine olan üstünlüklerini göstermeye çalışmazlar. Evet, bu biçimdesi bir davranış tüm toplumlarda değerli bir yer fiyat lakin bir toplum için en değerlisi hayatın evrelerini açıkça kutlamak ve göstermektir. Bunun için de kıyafet ve aksesuarlar vazgeçilmez göstergelerdir. Büyük kalabalıklar halinde yaşamayı başarabilmiş çeşidimiz için çıplaklık bu hususta katiyetle yetersiz kalırdı.
Yakın geçmişten yahut günümüzden örneklerle bu durumu açıklamak pek kolaydır. Okumayı söken bir öğrenciye takılan kurdele, sünnet olmuş birisinin giydiği maşallah yazısı, birinci kere regl olan birisine takılan açılmış çiçek, mezuniyet, evlilik, askerlik üzere evreleri gösteren kıyafet ve aksesuarlar, bir meslekte geçirilen çıraklık, kalfalık, ustalık üzere evrelerin her birisi için kullanılan işaretler, birinci çocuğunu doğuran bir anne yahut bir savaştan sağ çıkmayı başaran birisi için tasarlanmış takılar üzere örnekler çoğaltılabilir. Bugün, “modern” kent hayatının karmaşasında birçoğunu gözden kaçırıyor olsak da insan hayatının çeşitli evrelerini işaret etmek ve bu evrelerin muvaffakiyetle tamamlandığını göstermenin, geçmişten günümüze tüm toplumlar için pek değerli olduğunu söyleyebiliriz. Biz şimdilerde beşerler içindeki hiyerarşiyi, kimin kimden üstün olduğunu önemsemek üzerine doyumsuz bir gayret içerisindeyiz. Daima sıralamada üste çıkmak üzere yapısı itibariyle olanaksız bir niyetin esir aldığı günümüz insanlarının en kısa vakitte bu saçmalıktan sıyrılıp, hayatın doğal evrelerini sakin bir biçimde geçmeyi başaran olgun ve doymuş bireylere ve toplumlara dönüşmesini içten diliyorum.
‘GÜNÜMÜZ İNSANI STATÜSÜ VE ULUSAL KİMLİĞİNE NAZARAN GİYİNİYOR’
Eski toplumların çıplaklığa yüklediği manayla bugün yüklediğimiz mana içinde nasıl bir fark var? Günümüzden geriye gerçek gittiğimizde insanın toplum ortasında çıplaklığından utanma duygusu azalıyor mu? O günden bugüne ne değişti?
İnsan giderek geliştiği, bilinçlendiği ve besin zincirinde en doruğa yavaş yavaş çıktığı bu uzun evrede, başından itibaren kendi tabiatına karşı gelmemiş, vücudunu şahsen bir kıyafet yahut aksesuar üzere kullanmayı bilmiştir. Tarihöncesinde çıplak olmak olağan ve hatta tahminen de birtakım anlarda mecburidir. Dünyada farklı vakit içinderda ve çeşitli bilim insanlarınca yapılan fazlaca sayıdaki sosyolojik çalışmada, bilhassa cinsel organlarla ilgili utanç hissinin insan tabiatının bir kesimi olarak kozmik olduğu ileri sürülür. Bu durum bile kıyafetin tüm bedeni sarmasını gerektirmez. Çünkü bir daha etnografik örnekler, sıradan bir peştamalın, penis kılıfının yahut bir kalça örtüsünün bu duyguyu muhafazaya yettiğini, utanç hissinin fakat bunlar çıkartılırsa ortaya çıktığını net bir biçimde gösterir. Tüm bu kanıtlar ve örnekler, tarihöncesi çağlarda insanların, çıplaklığı doğal ve fonksiyonel olarak gördüklerini, hatta çıplak vücutlarını kendilerini kişisel olarak tabir edecek formda kullandıklarını, çeşitli süsler, dövmeler, boyamalar ve vurgulayıcı kıyafetlerle, tıpkı beslenme ve barınma üzere temel olan üreme ve çoğalmayı başarılı bir biçimde sürdürmenin anahtarı olarak çıplaklık olgusunu benimsediklerini ortaya koyar.
Ancak çıplaklık olgusu Kalkolitik Çağ’ın sonunda yerini yavaş yavaş adamların çıplak, bayanların giyinik olduğu yeni bir yaklaşıma bıraktı. Bilhassa bayan bedeninin üst bölgesi ve etek uzunluğu hakkında yeni toplumsal kuralların bu vakit diliminde ortaya çıktığını, bilhassa bir daha sonraki çağın yapıtları ve yazılı kaynakları üzerinden anlıyoruz. Herkes için doğal olan çıplaklık olgusu, Tunç Çağı’ndan itibaren değişecek ve yerini; olumlu manada doğaüstü varlıklar ve kahramanlarda görülen çıplaklık ile olumsuz manada, suçlularda ve esirlerde zayıflık, öbür insanlarda yoksulluk manasına gelen çıplaklık anlayışına bırakacaktır. Milattan evvel 3000’lerden Hıristiyanlık inancının yayıldığı vakte kadar; İştar’ın, Dumuzi’nin, Teşup’un, Aphrodite’nin, Adonis’in, Zeus’un, Akhilleus’un, Herküles ve nicelerinin çıplaklığı, olması gereken ve hayranlık uyandıran bir imaj kabul edilirken, kölenin, savaş esirinin, fakirin yahut ismi geçen ilah ve kahramanların gözden düştükten daha sonraki hallerinin çıplaklığı, küçültücü ve aşağılayıcı bir utanca dönüşecektir.
Modern insanların seçimleri, büyük ölçüde her iki cinsiyette de çıplaklığı büyük bir tabu olarak kabul eden, aşikâr yer ve vakit içinderda muhakkak kıyafet ve aksesuarların giyilmesini zarurî kılan çeşitli toplumsal ve dini normlar tarafınca belirlenir. Giyinme biçimimiz toplumdaki pozisyonumuzu ve toplum tarafınca kabulümüzü söz eder. Günümüz insanı, zorunluluktan ve verimlilikten giyinmeyi bıraktı, daha epeyce toplumsal statüsüne ve ulusal kimliğine göre giyinmeye geçti. Örneğin bugün, yazın en sıcak günlerinde, kıyafetleriniz olmadan işe yahut yemek yemeye gidemezsiniz. Bu uygunsuz olarak kabul edilir. Toplumsal normlara uymak için terlemeniz ve rahatsız olmanız gerekir.
‘ÖRTÜNME İLE DİN BAĞI HAYLİ KUVVETLİ’
Peki, insanın giyinmeye başlamasıyla dinin ortaya çıkışı içinde nasıl bir bağ var? Çağlar boyunca dinin giyinmedeki rolü nedir?
Din-kıyafet ilgisini konuşmak için gerçek yaklaşım giyinme değil örtünme olgusu üzerine değerlendirmeler yapmaktır. Örtünme algısının, organize toplumun oluşma ve anaerkil yapıdan ataerkil bir topluma dönüşme sürecinde karşımıza çıkmaya başladığına değinmiştim. Bu sürecin hem de tam manasıyla bir din teriminin da ortaya çıktığı vakit dilimi olduğunu söylesem şaşırır mısınız sanki?
Ritüel, inanç ve din çoğunlukla karıştırılan kavramlardır. Din bu bahiste pek keskin bir gereksinim listesi sunar. Rastgele bir dinin varlığından bahsedebilmek için muhakkak; adı-sanı, tipi ve misyonu aşikâr olan en az bir ilah yahut tanrıça gereklidir. Çok bilindiği için Yunan Pantheon’undan örnek gösterebiliriz. örneğin; İsmi, Zeus. Tipi, olgun güçlü, sakallı erkek. nazaranvi, Baş ilah, öteki ilahları ve insanları yönetir. İşte tam da bu biçimde bir karakterin Kalkolitik Çağ’ın sonlarında Mezopotamya’da karşımıza çıktığını söyleyebiliriz. Bir daha sonraki çağda, yazılı kaynaklar yardımıyla bu coğrafyada oluşan din teriminin kökenini ve gelişmenini gorebilmekteyiz. Örtünme, evvela bayanların örtünmesi de bir din teriminin ortaya çıkmasıyla eş vakitte gerçekleşmiş görünüyor. Bunların içinde bir bağ kurmak için somut kanıtlara tam manasıyla sahip olamasak da yazılı kaynakların vakit içinde hanımı ikinci plana atması, çıplaklığın yeni erkek hükümran toplumda hor görülmesi bu biçimde düşünmeyi mümkün kılıyor. Tunç Çağı’ndan günümüze –tek ilahlı olanlar dahil- tüm dinlerin erkek hâkim toplumlarda ortaya çıktığı ve neredeyse çabucak hepsinde bayan kıyafetlerinin oldukçaça konu edildiğini dikkate aldığımızda bu fikrimiz daha da pekişiyor. Hatta tek ilahlı dinlerin adamların giysi kuşamında da pek hassas ve belirleyici olduğunu belirtmek gerekir. Bu sebeple örtünme ile din bağlantısının güçlü olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Fakat giyinme söylemiş olduğiniz vakit tüm dinlerin, toplumların giysi kuşam alışkanlıkları ve giysi kültürleri için epeyce kıymetli olduğunu söylemeden geçemeyiz. Her inanç –tek merkezli olsalar bile- ortasında bulundukları toplumun yapısını yansıtan kıyafet ve aksesuarlar üretti. Din burada, bir idare üzere davranarak, o toplum için kurallar oluştururken, toplumun günlük giysisinden, törensel kıyafetlerine kadar fazlaca geniş bir alanda belirleyicilerden birisi oldu.
Okumaya devam et...