DUVAR- Sosi Antikacıoğlu’nun titiz bir araştırma kararı kaleme aldığı Zabel Yesayan’ın alışılmadık hayatını mevzu edinen ve tüm kıymetli yapıtlarının incelemesini de içeren ‘Zabel Yesayan hayatı ve Eserleri’ kitabı yayımlandı. Öğrencilik yıllarını geçirdiği Boğaziçi Üniversitesi İngiliz Lisanı ve Edebiyatı Bölümü’nde doktorasını bitirdikten daha sonra 37 yıl boyunca Boğaziçi Üniversitesi’nin Batı Lisanları ve Edebiyatları Bölümü’nde dersler veren Sosi Antikacoğlu, bu kapsamlı araştırmayla, “fevkalade bir bayanın destansı öyküsünü” okura armağan ediyor.
Kitap, Osmanlı devrinin birinci sosyalist-feminist muharrirlerinden, Batı ve Ermeni edebiyatının değerli ismi olan Yesayan’ın, 1878 yılında İstanbul’da başlayıp, vefatına dek uğraşla geçen bir hayat serüvenini mevzu ederken Sosi Antikacıoğlu da Zabel Yesayan’ı hem ruhsal birebir vakitte sosyolojik açıdan ele alırken, edebi dünyasına da okuru davet ediyor.
Bu kapsamlı çalışma için Antikacıoğlu’yla bir ortaya geldik. Bu çalışmadan yola çıkarak bayan hareketini, çabasını ve bayanların varolma serüvenini konuştuk.
İlham veren bir bayanın hayatını ve yapıtlarını okurla buluşturdunuz. Bu çalışma eminim ki uzun bir vakte yayıldı. Kaç yıl ve nasıl bir çalışmayla bu kitap oluştu?
Bu kitabı yazmak üç yıl kadar sürdü, fakat ondan evvelce, tahminen de on yıldan fazla Yesayan konusunda olgunlaşma diyebileceğim bir periyot geçirdim. 2000’li yılların başında tanıştım ben Yesayan’la. bu biçimdea kadar unutulmuş yahut daha doğrusu unutturulmuş olan müelliften o senelerda bahsedilmeye başlanmış fakat çabucak hemen çok az yapıtı Türkçeye yahut Batı lisanlarına çevrilmişti. Muharriri daha yakından tanımak isteyince yapıtlarını özgününde okuyabileceğim için kendimi şanslı addettim, zira Batı Ermenice lehçesi Türkçe’nin yanı sıra benim ikinci anadilim. halbuki kitap arayışına başladığımda makus bir sürprizle karşılaştım, müellifin fakat üç dört yapıtını İstanbul’da sahaflarda yahut kütüphanelerde bulabildim.
VAZGEÇMEYİ HİÇ DÜŞÜNMEDİM
Yurt haricinde Ermeni kültürü merkezlerinde arayışa geçtiğimde de durumun tıpkı olduğunu gördüm. Yesayan’ın hiç bir yapıtının yeni baskıları yapılmıyor, eskileri de hayli sıkıntı bulunuyordu. Müellifin tüm değerli yapıtlarını toplamak yıllar sürdü. İstanbul’da ve yurt haricinde birfazlaca dostum seferber oldu benim için, buldukları yapıtların birden fazla elime fakat fotokopi olarak gelebildi. Dünyada bir iki kopyası kalmış olan romanları var, onları lakin sayfa sayfa fotoğraflayarak okuyabildim. Bu ortada vazgeçmeyi hiç düşünmedim, zira elime geçen yapıtları okudukça ve ömrü hakkında bilgi edindikçe daha da derinlemesine araştırma yapmak istedim. Bu olgunlaşma periyodu on yıl kadar sürdü, lakin yapıtların yarısını okuduğumda esasen Zabel hakkında bilhassa yurt haricinde akademik konferanslarda sunumlar yapmaya ve bir kitap yazma fikri geliştirmeye başlamıştım.
Zabel Yesayan hayatı ve Yapıtları, Sosi Antikacıoğlu, İnkılap Kitabevi, 276 S, 2022
Tabii ki iş ciddiye binince bütün o topladığım yapıtları tekrar yakın okumayla inceledim ve yazmaya başladım. Bu vakit zarfında Zabel’in birkaç kitabı hem özgününde yayımlandı hem Türkçeye ve Batı lisanlarına çevrildi fakat Yesayan epeyce üretken bir muharrir ve bütün yapıtlarının çevrileceğini zannetmiyorum. Tüm yapıtlarının yepyeni lisanında yeni baskılarının yapılacağını da zannetmiyorum zira Yesayan’ın ve bütün eski Osmanlı topraklarında yaşayan Ermenilerin anadili olan Batı Ermenice lehçesi UNESCO’nun kaybolma tehlikesi altındaki lisanlar listesinde ve okuyan az kişi var. Kitabımla yapıtları okuyamayacak biroldukca şahsa Zabel’i ve tüm kıymetli yapıtlarını derinlemesine tanıma fırsatı verebilmek beni keyifli ediyor.
Türkiye bayan tarihi için epey değerli bir kaynak oluşturdunuz bu çalışmanızla. Siz de biliyorsunuz ki bayan çalışmaları çok meşakkatli. Pekala Zabel Yesayan’ın sizdeki yeri nedir? Nasıl bir ilham aldınız ki yıllarınızı bu çalışmaya verdiniz?
Zabel’in bana en çok ilham veren yanı bayan olarak yaptıkları kadar da insan olarak yaptıkları. Başta doğal ki bayan olduğu için ilgimi çekti, sonuçta bir bayan olarak hemcinslerimin yaptıklarıyla ilgileniyorum. Ayrıyeten Ermeni toplumu son derece ataerkil olduğundan dolayı ortasından nasıl bu biçimde bir bayan çıkmış merakı vardı. Lakin Zabel’i tanıdıkça onun insan yanının bayan yanından daha ağır bastığını gördüm. O bir feministten hayli bir hümanist. Bu ataerkil toplumda kendine çizmiş olduğu yolu öğrendikçe ona hayran kaldım. Bir an bile bayan olduğu için atmaktan çekindiği bir adım olmamış. Aleyhinde konuşanlara, onu bayanlara yakışmayan hareketler yapmakla suçlayanlara hiç aldırmamış.
Toplumun bayanlara koyduğu kısıtlamalar umurunda bile olmamış. Yesayan için bayan erkek farkı diye bir şey yok, yalnızca insan var diyebiliriz. Türkiye’de de yurt haricinde da feminist tarafının vurgulanmasının sebebi Türkçeye, İngilizceye, Fransızcaya çevrilen yapıtlarının birçoklarının bayan meselelerine eğilen eserler olması. Bu tahminen de mütercimlerin şuurlu seçimidir. halbuki yapıtlarının tümünü göz önüne aldığımızda onu salt bir feminist muharrir olarak kategorize edemeyiz.
Tabii Zabel’in yapıtları hayatından da izler taşıyor kuşkusuz. En acılı devirde bir bayan karakter olarak var olmak güç. Hem bayan birebir vakitte “öteki” olmak aslında. Siz nasıl bakıyorsunuz?
Zabel’i hayatının değişik periyotlarında değişik biçimde anlatmak gerekir diye düşünüyorum. Örneğin 1915’e kadar olan hayatını ele alalım. O senelerda bugünkü manada ulus devlet ortasında bir azınlık mensubu, “öteki” olarak yaşayan birisi olarak görmüyor Zabel kendini. Osmanlı değişik etnik toplulukları şemsiyesi altında toplamış olan bir imparatorluk, kendisinin ilişkin olduğu Ermeni milleti de o toplumlardan bir tanesi; değişik lakin eşit olduğuna inanıyor. Örneğin Ermeni geleneklerine, inançsız olduğu biçimde kilise adetlerine fazlaca bağlı, fakat onun yanı sıra Müslüman adetlerinden, mescitlerden, namaz kılıp Kuran okuyan insanlardan da olumlu bir biçimde, empatiyle bahsediyor yapıtlarında. Yani milletlerin kardeş biçimde yaşadığı bir imparatorluğa ilişkin biri üzere.
Gençliğinde İstanbul’da keyifli, Paris’te ise tam bir “öteki” olarak hissediyor. Dünyanın en hoş kentlerinden biri addedilen Paris’i gri ve kasvetli buluyor, ortasından geçen Seine ırmağını “Bir kara yılan gibi” diye betimliyor. Kocasıyla farklı yaşamaya başlamasının sebebi de onun Paris’i, kendisinin İstanbul’u tercih etmesi. Lakin 1915’ten daha sonra değişik bir devir başlıyor hayatında. Artık İstanbul’da yaşamak istemiyor, esasen Paris’i hiç sevememiş, uzun bir yeni anayurt arayışına girişiyor, ta ki Sovyet Ermenistanı’na yerleşene kadar. Orada da daha sonradan ne kadar büyük bir felaketle karşılaştığını biliyoruz.
“Dönemin sıradışı hanımı” demek yanlış olmaz, ki sizin tarifiniz bu. Pekala bu sıradışılık nereden geliyor Sosi Hanım?
sıradışılığı zekâsı, çalışkanlığı, yeteneği, vicdanı, idealizmi ve hamasetinden geliyor. Bütün bu olguları kendinde toplayan biri ister bayan ister erkek olsun sıradışı sayılabilir bence. Bayan olarak bana bilhassa hayli çarpıcı gelen yanı toplumun bayanlara koyduğu kısıtlamalara hiç aldırmadan hayatını yaşayabilmesi. Bu da harikulade bir özgüveni olduğunu gösteriyor Zabel’in.
ZABEL’E İLHAM VEREN BABASI
Kitapta yazıyor lakin ilham aldığı, örnek aldığı kimlerdi? örneğin Sırpuhi Dussap var, sanıyorum 1860’da birinci Ermenice romanı yazan bayan. Etkileniyor değil mi?
Ona en epeyce ilham veren, örnek aldığı kişi babası. Vaktine nazaran, hatta bugüne bakılırsa bile son derece açık fikirli ve ileri görüşlü bir adam. Tam bir feminist ve kızını da bayan bahisleriyle ilgili makaleler yazması için yüreklendiriyor. Zabel içgüdüsel olarak sade bir lisan kullanıyor yazılarında. Babası bunu bozmaması, lisanını sade tutması, o günlerin süslü içi boş addettiği bayan edebiyatından etkilenmemesi için itina gösteriyor. Kızlar için uygun bir evlilikten diğer bir şey düşünülmeyen o senelerda Zabel’in babasının en değerli maksadı onun âlâ bir eğitim alması.
SIRPUHİ DUSSAP’DAN DA İLHAM ALIYOR
Zabel’in hayran olduğu ve örnek aldığı bir de Sırpuhi Dussap var, Osmanlı topraklarında birinci Ermenice romanı yazan bayan. Değerli bir müellif, inanmış bir feminist. daha sonradan öbür feminist müelliflerin yaptıkları üzere yalnızca kızların ileride şuurlu bir anne olmaları için yeterli eğitim almaları gerektiği tezini ileri sürmüyor, bayanların ekonomik özgürlük sahibi olmalarını da kıymetle vurguluyor. Ataerkil Ermeni toplumundan oldukça reaksiyon bakılırsan bir müellif Dussap fakat birinci bayan müellif olarak Zabel’i etkiliyor, hatta öğrencilik senelerında bir gün artık yaşlı bir bayan olan Dussap’ı ziyarete gidiyor Zabel. Dussap’ın ona verdiği öğüt fazlaca çalışması gerektiği, zira bir bayan muharrir olarak erkeklerden daha güzel olması gerektiğini, vasat bir bayan müellife hayat talihi tanınmadığını söylüyor.
Ermenilerin en acılı vakit içinderında hayatış Zabel Yesayan, tüm acılara yazdıkları birer başkaldırı sanıyorum…
Yesayan hayatının değişik periyotlarında değişik cinste yazılar yazmış. Kitabımda bunları başka ayrı kısımlar olarak verdim okuyuculara kolaylık olması için. “Felaketler ve Tanıklıklar” kısmında bu acılardan bahsetmiş olduğu yapıtları topladım. Bunlardan bilhassa ‘Yıkıntılar içinde’ Batı Ermeni edebiyatının başyapıtlarından. 1909 Adana katliamlarından daha sonra yazılan bu tanıklıkta yöreye yetimlere yardım etmek için gitmiş olan Zabel şahsen şahit olduğu katliam daha sonrası geride kalan bayan ve çocukların durumunu anlatır.
Büyük acıları melodrama kaçmadan gözler önüne süren değerli bir eser. 1915 daha sonrası o tıp bir eser daha yazmasını beklemiş beşerler fakat o yazmamış, bu sefer felaketleri yaşayanların tanıklıklarını dinleyip onları kaleme almış; gayesi olayların unutulmaması. Bunlara tam Yesayan yapıtı diyebilir miyiz tartışılabilir, bir nevi anlatılanları yazıya dökme işi. Ondan öteye yazdığı birfazlaca başkaldırı yapıtı var ancak onların bilhassa Ermeni olmakla ilgisi yok, daha kozmik acılar hakkında, mesela varlıklıların yoksulları ezmesi, bayanların mutsuz evliliklerde ezilmesi üzere.
ABDÜLHAMİD PERİYODUNUN GÜÇ YILLARINI ATLATIYOR
Daha da ilginci aslına bakarsan Zabel Abdülhamid vaktinde da olduğu için nasıl bir ıstırap yaşanıyor ya da yaşanıyor mu? bu biçimdelarda da her şeyi yasaklayan bir zihniyet var…
Zabel epeyce erken yaşta toplumsal ve politik mevzularla ilgilenmeye başlıyor. On yedi yaşındayken artık yürekli, korkusuzca konuşan bir genç bayan. Abdülhamit aksisi dostları var, kendisi de Abdülhamit’e karşı. Babası kızı için endişeleniyor. O günlerde Paris’ten Fransızca Ermenice bir kelamlık çalışması için âlâ Ermenice bilen bir editör aranmakta olduğu haberi geliyor. Zabel’in Ermenicesi harika. Babası çabucak kızına bu işi ayarlıyor ve onu Paris’e yolluyor. bu türlü bir taşla iki kuş vurmuş oluyorlar: Hem Zabel’i İstanbul’da gelişebilecek tehlikelerden kurtarmış oluyor, tıpkı vakitte Paris’te eğitimine devam etme fırsatı geçiyor ellerine. bu biçimdece Zabel Sorbonne’da derslere devam ediyor ve birinci üniversiteye giden Ermeni bayan olarak tarihe geçiyor. Tam yedi yıl İstanbul’dan uzak yaşıyor, bu biçimdece şahsen rastgele bir belaya bulaşmadan Abdülhamit devrinin en sıkıntı yıllarını atlatıyor. Lakin olağan o devirde yaşananları üzülerek ve kızarak izliyor uzaktan.
Belki günümüzden de konuşmak gerekecek. Göçmenlik sorununa değinmişsiniz. Zabel Yesayan yapıtlarında bu meseleden da kelam etmiş, yüz yıl öncedenki sorun bugün de can yakmaya devam ediyor. Neler söylersiniz?
Tabii ki o günlerde yaşanan göçler de bu günküler üzere bir felaket. Zabel Balkan savaşıyla birlikte o coğrafyadan gelenlerin üzerinden göçmenlerin acılarını lisana getiriyor. Bu mevzu bilhassa en başarılı tanıklıklarından biri olan ‘Yeter Artık!’da işlenmiş. Bugün yaşasa bir daha yurtlarını terk etmek zorunda kalanların acılarına yazılarıyla tanıklık ederdi.
bir daha günümüzden yola çıkarak bayan hareketlerini, tanınan bayan figürleri üzerinden bayanların meselelerini tartışıyor olmamıza nasıl bakıyorsunuz?
Bugün hem bizde hem yurt haricinde birtakım gelişmelere bakınca yüz yıldır bir arpa uzunluğu ilerlemedik mi sanki diye hayıflanıyor insan. Birkaç gün evvelden Amerika’nın en önde gelen üniversitelerinden birinde bayan araştırmaları kürsüsünün başında olan bir eski öğrencimle haberleşiyorduk, o da birebir biçimde düşünüyor. Halledilmiş zannedilen fakat halledilmemiş olduğu apaçık meydanda olan meseleler var her yerde.
Devamlı bayan vücudu üzerinden verilen kararlarla çaba etmeleri gerektiğini söylüyor, bütün bir ders yılını hanımın kendi vücudu hakkındaki kararları kendisinin vermesi gerektiği bahislerinde çalışmalar yapacaklarını anlatıyor. Yani bayan konusunda halledildi zannedilen meseleler hortlayıp insanların karşısına çıkıveriyor yenidendan.
HAYATINI ZABEL’E BORÇLU ÇOK İNSAN VAR
21. yüzyıldayız fakat hala “hanımın ismi yok” kararında her şey. Zabel Yesayan’ın ömrüne baktığımızda ise en güç vakit içinderda fevkalade üretkenlik, başkaldırı. Bugün ne değişti Sosi Hanım, neler oluyor?
Bence pek bir şey değişmedi, tahminen detaylar değişik fakat işin aslı tıpkı. Tertibe baş kaldıran bayanlar bir daha var. Vaktinde da Zabel baş kaldırmış. Nizamı değiştirememiş fakat yüz yıl daha sonra yaptıklarıyla hayranlığımızı kazanıyor, o da az buz şey değil. Bir de yetimlerle çalıştığı senelerda binlerce çocuğun hayatını kurtarmış. Onların kurdukları aileleri de düşünürsek ömrünü Zabel’e borçlu biroldukca insan var dünyada. Artık efor gösterenler de her ne kadar sonuç alamıyor üzere görünseler de bir fark yaratıyorlar diye düşünüyorum. Yahut o denli düşününce kendimi daha yeterli hissediyorum tahminen de.
Barış aktivisti Zabel Yesayan’ı günümüze khalbukiydık, bugün yaşasaydı neler değişirdi?
Zabel bugün yaşasaydı sarfiyat göçmen kamplarındaki hayatı daha güzel duruma getirmeye çalışırdı. Etraf meselelerine ve ekonomik eşitsizliklere baş tutardı. Her türlü insan hakları gayretlerine katılırdı personel hakları, bayan hakları üzere. Tüm etnik kümelerin haklarını savunacağı üzere LBGTQ hakları savunuculuğu da yapardı eminim. Ben ömrümün uzun yıllarını Boğaziçi Üniversitesi çatısı altında geçirdiğim için bu günlerde daima aklımda oradaki olumsuz gelişmeler var, son kelam olarak bugün Zabel yaşasa akademik özerklik ismine Boğaziçi direnişini gerçekleştirenlerin ön saflarında da yer alırdı diye inanıyorum.
Okumaya devam et...
Kitap, Osmanlı devrinin birinci sosyalist-feminist muharrirlerinden, Batı ve Ermeni edebiyatının değerli ismi olan Yesayan’ın, 1878 yılında İstanbul’da başlayıp, vefatına dek uğraşla geçen bir hayat serüvenini mevzu ederken Sosi Antikacıoğlu da Zabel Yesayan’ı hem ruhsal birebir vakitte sosyolojik açıdan ele alırken, edebi dünyasına da okuru davet ediyor.
Bu kapsamlı çalışma için Antikacıoğlu’yla bir ortaya geldik. Bu çalışmadan yola çıkarak bayan hareketini, çabasını ve bayanların varolma serüvenini konuştuk.
İlham veren bir bayanın hayatını ve yapıtlarını okurla buluşturdunuz. Bu çalışma eminim ki uzun bir vakte yayıldı. Kaç yıl ve nasıl bir çalışmayla bu kitap oluştu?
Bu kitabı yazmak üç yıl kadar sürdü, fakat ondan evvelce, tahminen de on yıldan fazla Yesayan konusunda olgunlaşma diyebileceğim bir periyot geçirdim. 2000’li yılların başında tanıştım ben Yesayan’la. bu biçimdea kadar unutulmuş yahut daha doğrusu unutturulmuş olan müelliften o senelerda bahsedilmeye başlanmış fakat çabucak hemen çok az yapıtı Türkçeye yahut Batı lisanlarına çevrilmişti. Muharriri daha yakından tanımak isteyince yapıtlarını özgününde okuyabileceğim için kendimi şanslı addettim, zira Batı Ermenice lehçesi Türkçe’nin yanı sıra benim ikinci anadilim. halbuki kitap arayışına başladığımda makus bir sürprizle karşılaştım, müellifin fakat üç dört yapıtını İstanbul’da sahaflarda yahut kütüphanelerde bulabildim.
VAZGEÇMEYİ HİÇ DÜŞÜNMEDİM
Yurt haricinde Ermeni kültürü merkezlerinde arayışa geçtiğimde de durumun tıpkı olduğunu gördüm. Yesayan’ın hiç bir yapıtının yeni baskıları yapılmıyor, eskileri de hayli sıkıntı bulunuyordu. Müellifin tüm değerli yapıtlarını toplamak yıllar sürdü. İstanbul’da ve yurt haricinde birfazlaca dostum seferber oldu benim için, buldukları yapıtların birden fazla elime fakat fotokopi olarak gelebildi. Dünyada bir iki kopyası kalmış olan romanları var, onları lakin sayfa sayfa fotoğraflayarak okuyabildim. Bu ortada vazgeçmeyi hiç düşünmedim, zira elime geçen yapıtları okudukça ve ömrü hakkında bilgi edindikçe daha da derinlemesine araştırma yapmak istedim. Bu olgunlaşma periyodu on yıl kadar sürdü, lakin yapıtların yarısını okuduğumda esasen Zabel hakkında bilhassa yurt haricinde akademik konferanslarda sunumlar yapmaya ve bir kitap yazma fikri geliştirmeye başlamıştım.
Zabel Yesayan hayatı ve Yapıtları, Sosi Antikacıoğlu, İnkılap Kitabevi, 276 S, 2022
Tabii ki iş ciddiye binince bütün o topladığım yapıtları tekrar yakın okumayla inceledim ve yazmaya başladım. Bu vakit zarfında Zabel’in birkaç kitabı hem özgününde yayımlandı hem Türkçeye ve Batı lisanlarına çevrildi fakat Yesayan epeyce üretken bir muharrir ve bütün yapıtlarının çevrileceğini zannetmiyorum. Tüm yapıtlarının yepyeni lisanında yeni baskılarının yapılacağını da zannetmiyorum zira Yesayan’ın ve bütün eski Osmanlı topraklarında yaşayan Ermenilerin anadili olan Batı Ermenice lehçesi UNESCO’nun kaybolma tehlikesi altındaki lisanlar listesinde ve okuyan az kişi var. Kitabımla yapıtları okuyamayacak biroldukca şahsa Zabel’i ve tüm kıymetli yapıtlarını derinlemesine tanıma fırsatı verebilmek beni keyifli ediyor.
Türkiye bayan tarihi için epey değerli bir kaynak oluşturdunuz bu çalışmanızla. Siz de biliyorsunuz ki bayan çalışmaları çok meşakkatli. Pekala Zabel Yesayan’ın sizdeki yeri nedir? Nasıl bir ilham aldınız ki yıllarınızı bu çalışmaya verdiniz?
Zabel’in bana en çok ilham veren yanı bayan olarak yaptıkları kadar da insan olarak yaptıkları. Başta doğal ki bayan olduğu için ilgimi çekti, sonuçta bir bayan olarak hemcinslerimin yaptıklarıyla ilgileniyorum. Ayrıyeten Ermeni toplumu son derece ataerkil olduğundan dolayı ortasından nasıl bu biçimde bir bayan çıkmış merakı vardı. Lakin Zabel’i tanıdıkça onun insan yanının bayan yanından daha ağır bastığını gördüm. O bir feministten hayli bir hümanist. Bu ataerkil toplumda kendine çizmiş olduğu yolu öğrendikçe ona hayran kaldım. Bir an bile bayan olduğu için atmaktan çekindiği bir adım olmamış. Aleyhinde konuşanlara, onu bayanlara yakışmayan hareketler yapmakla suçlayanlara hiç aldırmamış.
Toplumun bayanlara koyduğu kısıtlamalar umurunda bile olmamış. Yesayan için bayan erkek farkı diye bir şey yok, yalnızca insan var diyebiliriz. Türkiye’de de yurt haricinde da feminist tarafının vurgulanmasının sebebi Türkçeye, İngilizceye, Fransızcaya çevrilen yapıtlarının birçoklarının bayan meselelerine eğilen eserler olması. Bu tahminen de mütercimlerin şuurlu seçimidir. halbuki yapıtlarının tümünü göz önüne aldığımızda onu salt bir feminist muharrir olarak kategorize edemeyiz.
Tabii Zabel’in yapıtları hayatından da izler taşıyor kuşkusuz. En acılı devirde bir bayan karakter olarak var olmak güç. Hem bayan birebir vakitte “öteki” olmak aslında. Siz nasıl bakıyorsunuz?
Zabel’i hayatının değişik periyotlarında değişik biçimde anlatmak gerekir diye düşünüyorum. Örneğin 1915’e kadar olan hayatını ele alalım. O senelerda bugünkü manada ulus devlet ortasında bir azınlık mensubu, “öteki” olarak yaşayan birisi olarak görmüyor Zabel kendini. Osmanlı değişik etnik toplulukları şemsiyesi altında toplamış olan bir imparatorluk, kendisinin ilişkin olduğu Ermeni milleti de o toplumlardan bir tanesi; değişik lakin eşit olduğuna inanıyor. Örneğin Ermeni geleneklerine, inançsız olduğu biçimde kilise adetlerine fazlaca bağlı, fakat onun yanı sıra Müslüman adetlerinden, mescitlerden, namaz kılıp Kuran okuyan insanlardan da olumlu bir biçimde, empatiyle bahsediyor yapıtlarında. Yani milletlerin kardeş biçimde yaşadığı bir imparatorluğa ilişkin biri üzere.
Gençliğinde İstanbul’da keyifli, Paris’te ise tam bir “öteki” olarak hissediyor. Dünyanın en hoş kentlerinden biri addedilen Paris’i gri ve kasvetli buluyor, ortasından geçen Seine ırmağını “Bir kara yılan gibi” diye betimliyor. Kocasıyla farklı yaşamaya başlamasının sebebi de onun Paris’i, kendisinin İstanbul’u tercih etmesi. Lakin 1915’ten daha sonra değişik bir devir başlıyor hayatında. Artık İstanbul’da yaşamak istemiyor, esasen Paris’i hiç sevememiş, uzun bir yeni anayurt arayışına girişiyor, ta ki Sovyet Ermenistanı’na yerleşene kadar. Orada da daha sonradan ne kadar büyük bir felaketle karşılaştığını biliyoruz.
“Dönemin sıradışı hanımı” demek yanlış olmaz, ki sizin tarifiniz bu. Pekala bu sıradışılık nereden geliyor Sosi Hanım?
sıradışılığı zekâsı, çalışkanlığı, yeteneği, vicdanı, idealizmi ve hamasetinden geliyor. Bütün bu olguları kendinde toplayan biri ister bayan ister erkek olsun sıradışı sayılabilir bence. Bayan olarak bana bilhassa hayli çarpıcı gelen yanı toplumun bayanlara koyduğu kısıtlamalara hiç aldırmadan hayatını yaşayabilmesi. Bu da harikulade bir özgüveni olduğunu gösteriyor Zabel’in.
ZABEL’E İLHAM VEREN BABASI
Kitapta yazıyor lakin ilham aldığı, örnek aldığı kimlerdi? örneğin Sırpuhi Dussap var, sanıyorum 1860’da birinci Ermenice romanı yazan bayan. Etkileniyor değil mi?
Ona en epeyce ilham veren, örnek aldığı kişi babası. Vaktine nazaran, hatta bugüne bakılırsa bile son derece açık fikirli ve ileri görüşlü bir adam. Tam bir feminist ve kızını da bayan bahisleriyle ilgili makaleler yazması için yüreklendiriyor. Zabel içgüdüsel olarak sade bir lisan kullanıyor yazılarında. Babası bunu bozmaması, lisanını sade tutması, o günlerin süslü içi boş addettiği bayan edebiyatından etkilenmemesi için itina gösteriyor. Kızlar için uygun bir evlilikten diğer bir şey düşünülmeyen o senelerda Zabel’in babasının en değerli maksadı onun âlâ bir eğitim alması.
SIRPUHİ DUSSAP’DAN DA İLHAM ALIYOR
Zabel’in hayran olduğu ve örnek aldığı bir de Sırpuhi Dussap var, Osmanlı topraklarında birinci Ermenice romanı yazan bayan. Değerli bir müellif, inanmış bir feminist. daha sonradan öbür feminist müelliflerin yaptıkları üzere yalnızca kızların ileride şuurlu bir anne olmaları için yeterli eğitim almaları gerektiği tezini ileri sürmüyor, bayanların ekonomik özgürlük sahibi olmalarını da kıymetle vurguluyor. Ataerkil Ermeni toplumundan oldukça reaksiyon bakılırsan bir müellif Dussap fakat birinci bayan müellif olarak Zabel’i etkiliyor, hatta öğrencilik senelerında bir gün artık yaşlı bir bayan olan Dussap’ı ziyarete gidiyor Zabel. Dussap’ın ona verdiği öğüt fazlaca çalışması gerektiği, zira bir bayan muharrir olarak erkeklerden daha güzel olması gerektiğini, vasat bir bayan müellife hayat talihi tanınmadığını söylüyor.
Ermenilerin en acılı vakit içinderında hayatış Zabel Yesayan, tüm acılara yazdıkları birer başkaldırı sanıyorum…
Yesayan hayatının değişik periyotlarında değişik cinste yazılar yazmış. Kitabımda bunları başka ayrı kısımlar olarak verdim okuyuculara kolaylık olması için. “Felaketler ve Tanıklıklar” kısmında bu acılardan bahsetmiş olduğu yapıtları topladım. Bunlardan bilhassa ‘Yıkıntılar içinde’ Batı Ermeni edebiyatının başyapıtlarından. 1909 Adana katliamlarından daha sonra yazılan bu tanıklıkta yöreye yetimlere yardım etmek için gitmiş olan Zabel şahsen şahit olduğu katliam daha sonrası geride kalan bayan ve çocukların durumunu anlatır.
Büyük acıları melodrama kaçmadan gözler önüne süren değerli bir eser. 1915 daha sonrası o tıp bir eser daha yazmasını beklemiş beşerler fakat o yazmamış, bu sefer felaketleri yaşayanların tanıklıklarını dinleyip onları kaleme almış; gayesi olayların unutulmaması. Bunlara tam Yesayan yapıtı diyebilir miyiz tartışılabilir, bir nevi anlatılanları yazıya dökme işi. Ondan öteye yazdığı birfazlaca başkaldırı yapıtı var ancak onların bilhassa Ermeni olmakla ilgisi yok, daha kozmik acılar hakkında, mesela varlıklıların yoksulları ezmesi, bayanların mutsuz evliliklerde ezilmesi üzere.
ABDÜLHAMİD PERİYODUNUN GÜÇ YILLARINI ATLATIYOR
Daha da ilginci aslına bakarsan Zabel Abdülhamid vaktinde da olduğu için nasıl bir ıstırap yaşanıyor ya da yaşanıyor mu? bu biçimdelarda da her şeyi yasaklayan bir zihniyet var…
Zabel epeyce erken yaşta toplumsal ve politik mevzularla ilgilenmeye başlıyor. On yedi yaşındayken artık yürekli, korkusuzca konuşan bir genç bayan. Abdülhamit aksisi dostları var, kendisi de Abdülhamit’e karşı. Babası kızı için endişeleniyor. O günlerde Paris’ten Fransızca Ermenice bir kelamlık çalışması için âlâ Ermenice bilen bir editör aranmakta olduğu haberi geliyor. Zabel’in Ermenicesi harika. Babası çabucak kızına bu işi ayarlıyor ve onu Paris’e yolluyor. bu türlü bir taşla iki kuş vurmuş oluyorlar: Hem Zabel’i İstanbul’da gelişebilecek tehlikelerden kurtarmış oluyor, tıpkı vakitte Paris’te eğitimine devam etme fırsatı geçiyor ellerine. bu biçimdece Zabel Sorbonne’da derslere devam ediyor ve birinci üniversiteye giden Ermeni bayan olarak tarihe geçiyor. Tam yedi yıl İstanbul’dan uzak yaşıyor, bu biçimdece şahsen rastgele bir belaya bulaşmadan Abdülhamit devrinin en sıkıntı yıllarını atlatıyor. Lakin olağan o devirde yaşananları üzülerek ve kızarak izliyor uzaktan.
Belki günümüzden de konuşmak gerekecek. Göçmenlik sorununa değinmişsiniz. Zabel Yesayan yapıtlarında bu meseleden da kelam etmiş, yüz yıl öncedenki sorun bugün de can yakmaya devam ediyor. Neler söylersiniz?
Tabii ki o günlerde yaşanan göçler de bu günküler üzere bir felaket. Zabel Balkan savaşıyla birlikte o coğrafyadan gelenlerin üzerinden göçmenlerin acılarını lisana getiriyor. Bu mevzu bilhassa en başarılı tanıklıklarından biri olan ‘Yeter Artık!’da işlenmiş. Bugün yaşasa bir daha yurtlarını terk etmek zorunda kalanların acılarına yazılarıyla tanıklık ederdi.
bir daha günümüzden yola çıkarak bayan hareketlerini, tanınan bayan figürleri üzerinden bayanların meselelerini tartışıyor olmamıza nasıl bakıyorsunuz?
Bugün hem bizde hem yurt haricinde birtakım gelişmelere bakınca yüz yıldır bir arpa uzunluğu ilerlemedik mi sanki diye hayıflanıyor insan. Birkaç gün evvelden Amerika’nın en önde gelen üniversitelerinden birinde bayan araştırmaları kürsüsünün başında olan bir eski öğrencimle haberleşiyorduk, o da birebir biçimde düşünüyor. Halledilmiş zannedilen fakat halledilmemiş olduğu apaçık meydanda olan meseleler var her yerde.
Devamlı bayan vücudu üzerinden verilen kararlarla çaba etmeleri gerektiğini söylüyor, bütün bir ders yılını hanımın kendi vücudu hakkındaki kararları kendisinin vermesi gerektiği bahislerinde çalışmalar yapacaklarını anlatıyor. Yani bayan konusunda halledildi zannedilen meseleler hortlayıp insanların karşısına çıkıveriyor yenidendan.
HAYATINI ZABEL’E BORÇLU ÇOK İNSAN VAR
21. yüzyıldayız fakat hala “hanımın ismi yok” kararında her şey. Zabel Yesayan’ın ömrüne baktığımızda ise en güç vakit içinderda fevkalade üretkenlik, başkaldırı. Bugün ne değişti Sosi Hanım, neler oluyor?
Bence pek bir şey değişmedi, tahminen detaylar değişik fakat işin aslı tıpkı. Tertibe baş kaldıran bayanlar bir daha var. Vaktinde da Zabel baş kaldırmış. Nizamı değiştirememiş fakat yüz yıl daha sonra yaptıklarıyla hayranlığımızı kazanıyor, o da az buz şey değil. Bir de yetimlerle çalıştığı senelerda binlerce çocuğun hayatını kurtarmış. Onların kurdukları aileleri de düşünürsek ömrünü Zabel’e borçlu biroldukca insan var dünyada. Artık efor gösterenler de her ne kadar sonuç alamıyor üzere görünseler de bir fark yaratıyorlar diye düşünüyorum. Yahut o denli düşününce kendimi daha yeterli hissediyorum tahminen de.
Barış aktivisti Zabel Yesayan’ı günümüze khalbukiydık, bugün yaşasaydı neler değişirdi?
Zabel bugün yaşasaydı sarfiyat göçmen kamplarındaki hayatı daha güzel duruma getirmeye çalışırdı. Etraf meselelerine ve ekonomik eşitsizliklere baş tutardı. Her türlü insan hakları gayretlerine katılırdı personel hakları, bayan hakları üzere. Tüm etnik kümelerin haklarını savunacağı üzere LBGTQ hakları savunuculuğu da yapardı eminim. Ben ömrümün uzun yıllarını Boğaziçi Üniversitesi çatısı altında geçirdiğim için bu günlerde daima aklımda oradaki olumsuz gelişmeler var, son kelam olarak bugün Zabel yaşasa akademik özerklik ismine Boğaziçi direnişini gerçekleştirenlerin ön saflarında da yer alırdı diye inanıyorum.
Okumaya devam et...