yıllar evvel bilim kurgu sinemaların öznesi olan robotlar bugün ise hayatlarımızın neredeyse her yerinde. Fabrikalardan çıkarak hayat alanlarımıza, hatta siyaset sahnesine giren robot örnekleri çoğalıyor. Son olarak, ‘robot sanatçı’ olarak bilinen Ai-Da İngiltere Parlamentosu’nu ziyaret etti.
Gitgide hayatımıza daha fazla tesir eden robotlarla ilgili tartışmalar da süratle devam ediyor. MIT Havacılık ve Uzay Bilimleri kısmı akademisyenlerinden Julie Shah ve otonom araçlar üreten mühendislik takımına liderlik eden Laura Major, ‘Robotları Beklerken Neler Olacak?: İnsan Robot- İş Birliğinin Geleceği’ isimli bir kitap kaleme aldı. Melis Zeren’in çevirisiyle Timaş Yayınları aracılığıyla okurla buluşan kitapta, yarının robotlarını nasıl tasarlamamız gerektiğine ve onlarla gündelik ömrümüzü, kentlerimizi nasıl paylaşacağımıza dair tavsiyeler bulunuyor. Müellifler Shah ve Major’ün savı, yeni jenerasyon robotların kendi yapay zekalarıyla geleceği ve kendi kararlarını veren toplumsal varlıklar olacakları istikametinde.
Bilim insanları Shah ve Major’ın kitabının argümanlarını ve bunun özgürleştirme(me) potansiyelini Textum Mecmuası editörlerinden, siyaset bilimi araştırmacısı Mustafa Çağlar Atmaca ile konuştuk.
Mustafa Çağlar Atmaca
Kitabı konuşmaya nereden başlamalıyız? Kitaba dair izlenimleriniz neler?
Kitaba dair temel bir kahırdan bahsederek başlayabiliriz. Günümüzde insanların teknolojiye yaklaşımlarının taşıdığı temel bir ezayı kitabın muharrirleri da taşıyor. Bu da, teknolojiyi fetiş bir obje olarak düşünmek. Mevzuyu anlamak için Homo-Sapiens haline gelişimize kadar gidebiliriz. Burada kastım, insan kendisini, kendisiyle birlikte etrafını değiştirip dönüştürürken sürekli alet kullanıyordu. Örneğin, Afrika’daki yeni bir fosil buluntusuna bakılırsa, homininiler başparmağının kavrama yetisindilk evvel alet kullanma yetisine sahiptiler. Yani teknoloji hiç bir vakit beşere dışsal, insanın hayatına müdahale eden bir öge olarak bulunmuyordu. Teknoloji bu manasıyla insan olmanın neredeyse karakteristik özelliklerinden bir tanesi.
Spinoza’nın tabiriyle “insanı krallık ortasında krallık” üzere nazarann, insan merkezli (antroposentrik) bir bakış açısının bir cins krizi ve kusuru bu. Muharrirlerin bu kusuru paylaştığını görüyorum. Teknolojiyi, robotları ve robotların gelişmenini insan alakalarına dışsal, insanların kendilerini buna hazırlaması gereken bir “şey” üzere kavrayan niyet, kitabın en temel dertlerinden biri. Yakın vakitte kaybettiğimiz Fransız düşünür Bruno Latour’un tabiat hakkında söylemiş olduği şeyi kabaca teknoloji için söyleyecek olursam, biz teknoloji üretmiyoruz; biz kendini üreten teknolojiyiz. Teknolojiyle kurduğumuz ilgi bu içkinliği sağlamalı.
Kullandığınız “içkinleşme” sözünü açabilir misiniz? “İçkinleştirme” anlatısı yok mu kitapta pekala?
Bizi yabancılaştıran aletler de bize içkin. O manasıyla “içkin değil” demeyeceğim. Lakin bu içkinliğin alet kullanmasının motivasyonu bize yabancı. Örneğin, fabrikadaki emekçi makine kullanıyor ve bir süre daha sonra elleri o makinenin modülü, emekçinin organı olmaya başlıyor. Öbür organlar köreliyor. Günümüz alet kullanmasının kendisi olumsuz bir içkinlik taşıyor.
‘ROBOT: MEKANİK PERSONEL, KÖLE EMEKÇİ DEMEK’
Robotlar epeyce uzun vakittir hayatımızda ve tahminen robot olduğunun farkında bile olmadığımız robotlar var. Kitaptaki bilgiye bakılırsa, dünyada 1.7 milyon endüstriyel robot var. niye robotlara “ihtiyaç” duyulur?
İnsanın bütün yaratıcılığını biraz daha sonra söyleyeceğim ekonomik münasebetlere indirgiyor değilim. Sanat yahut diğer zihinsel insan mamüllerinin hepsinin ardındaki temel motivasyonun kapitalizm ve üretim bağlantıları olduğunu söyleyecek değilim. Lakin “robot” sözünün kökenine baktığımız vakit – Çek müellif Karel Çapek’in Rossom’un Kozmik Robotları tiyatro oyunundan türeyen bir kavram bu – manasının “mekanik personel, köle işçi” demek olduğunu görüyoruz. Bunun ötesinde makinelerin epeyce çağdaş bir olgu olduğunu da söyleyemeyiz. İlkel diyebileceğimiz robotlar da, Da Vinci’nin, el Cezerî’nin makineleri de evvelden beri vardı. Zira bu, insanın etrafındaki aletlerle kurduğu ilgiyle başlayan bir müddetç. Robotlar, yapay zekâ, sanayi 4.0 vs. değişen teknolojinin 2020’lerde aldığı şimdiki biçimi olabilir en çok.
Ancak soruyu Marx’a dönerek cevaplamak zorundayım. Kabaca, bu gelişimin ardındaki temel motivasyonun bakılırsali artık bedeli artırmak olduğunu düşünüyorum. Bunu artırmanın araçlarından birisi olarak robotlar da bu sürecin bir kesimi. Üretim sürecinde artık paha elde etmenin iki yolu var. Birisi mutlak artı bedel oburu nazaranli artık bedel. Mutlak artık bedelde çalışanların çalışma müddetini artırmak zorundasınız, emekçiler daha fazla çalışmalı. Fakat bunu yapmanın bir hududu var: Günün ve insan vücudunun sonları. Bir de izafî artık bedel var; çalışma saatleri sabit kalsa ve hatta kısalsa da çalışanların çalışma süresindeki verimliliği artırmak. ötürüsıyla robotların devreye girdiği yer aslında burası. Söz itibariyle de mekanik emekçi, köle emekçi denmesi bu biçimde bir yere tekabül ediyor. süratle gelişen teknolojinin gelişmeninde beşere dair, insanın yaratıcılık meziyetleri ve kapasitesi ile ilgili bir motivasyon da var lakin bu öge da üretim süreçlerinde “artı değer” yaratma motivasyonuyla işliyor. Robotların günümüzde geldiği noktada insanı gerçekten işten, işin angaryasında özgürleştirme potansiyeli var ise bile bu mevcut üretim münasebetleri bağlamında kaldığı ölçüde en çok bakılırsali artık pahası artırmak üzere bir işe yarıyor.
‘ROBOTLARIN GELMESİYLE ÇABUCAK BİR CENNETE ERİŞMEDİK, ERİŞMEYECEĞİZ’
Kitabın ismi ‘Robotları Beklerken Neler Olacak?’. Biz, ‘hangi robotları’ bekliyoruz?
“Bekleme” sözcüğüne takılıyorum burada. Bekleyen öznenin kim olduğu değerli. Soru bu haliyle bütün bir insanlığı içine alıyor. Ben mevcut üretim bağlantıları bağlamında tek, büyük harfli bir ‘İNSAN’ olduğunu düşünmüyorum. Büyük harfli bir insan derken, ne demeye çalışıyorum? Şu an itibariyle süratle gelişen teknolojinin, üretim araçlarının geldiği noktada halihazırda bütün insanları işten özgürleştirecek bir maddi altyapıya sahibiz neredeyse. Şu an itibariyle bütün fabrikalar robotlaştırılabilir. Bence günümüzde insanı işin angaryasından özgürleştirme teknolojik kapasitesine esasen sahibiz. Sorun bunun niye hala gerçekleşmiyor oluşu. Bu bir daha bizi “bekleyen kim?” sorusuna gdolayıyor.
Frank Herbert’ın ‘Dune’unda geçen bir kelam vardı: “İnsanlar bir vakit kendilerini özgürleştireceği umuduyla niyetlerini makinelere teslim ettiler ancak bu yalnızca, makinesi olan öteki insanların onları köleleştirmesine yol açtı.” Robotların gelmesiyle çabucak bir cennete erişemeyeceğiz, erişmedik. Birileri robotların sahibi olmaya, onları üretmeye devam edecek. Elon Musk, Jeff Bezos üzere tekno-feodal diyebileceğimiz beşerler üretiyor bu robotları. En son Elon Musk’ın bir robotu çıktı. Yürüyen bir savaş makinesi. Bir yandan bu robotlar endüstriyel üretim faaliyetini gerçekleştirebilecek robotlar fakat Musk meselae baktığımızda bunlar kısa vadede bizi işten özgürleştirecek emellere seferber edileceklermiş üzere gözükmüyor. Zira kriz hâlâ çözülemedi. Emek-sermaye çelişkisi çözülemediği sürece tek başına hangi robotu beklersek bekleyelim, bu insanları özgürleştirici bir tesir yaratmayacak.
dediğinize en yakın yanıt veren nokta kitapta, “fabrikalara robot koyamazlar zira robotların lisanını tam manasıyla bilmiyoruz ve bu riskli” formunda yer alıyor. Bu riski “tasarım odaklı” bir sınırdan azaltacak biçimde robot yetiştirmeyi öneriyorlar. Fakat bunu yalnızca endüstriyel tasarım odaklı bir yerden kurgulanması fazlaca sonlu değil mi?
Kesinlikle fazlaca sonlu. Bu, insan-merkezli bakışın çıktısı; teknolojiyi kaçınılmaz, ereksel, en nihayetinde gelecek olan bir “şey” olarak kurgulama problemi. Lakin şunu düşünmeliyiz tahminen de: bunların hiç birisi olmak zorunda değil. niye robotlar gelişmek, yetişmek zorunda? niye her tarafımız robot dolmak zorunda? Buna belli perspektiften bakmamız gerekiyor. Ben insanın özgürleşmesi, kapasitelerinin gelişmesi perspektifinden bakıyorum. Lakin bu açıdan bir yararı olabilir olacaksa; teknolojiye dair ufkumuzda bu olmalı.
Robotları Beklerken Neler Olacak?, Laura Major, Julie Shah, Mütercim: Melis Zeren, 288 syf., Timaş Yayınları, 2022.
‘TEHLİKE, İNSANIN ROBOT HALİNE GELMESİ TEHLİKESİ’
Burada “yetiştirmeyi” bilhassa kullandım zira kitapta bu türlü geçiyor. Robotlar var, daha da epeyce olacaklar. Biz onları bebek üzere büyüteceğiz, onları denetim edenler ebeveyn rolü üstlenecek ve etraf ona nazaran düzenlenecek. Zira bir ‘bebeğin’ gereksinimleri vardır. Bu bağlamda, her yerde robot olan bir ömür size ne söz ediyor?
Pesimist bir yerden yanıt vereyim. Bunun tehlikesi şu; biz daima robotların giderek beşere benzediği haberlerini görüyoruz. Cilt ve yüz ekleniyor, hareketleri epey daha insansı hale gelmeye başlıyor. Hopluyorlar, zıplıyorlar. Sevişebilen robotlar var. Ancak görünen o ki robotların insanlaşmasından çok insanların robot haline gelme tehlikesi var.
Kitap, hayatın beslendiği bir yerden robotları gündelik hayata dahil etmekten bahsederken, gündelik ömrün düzenlenmesini de fabrika tertibi örnekleriyle ilerletiyor.
Zamanında Fordist üretim, üretim bandı teknolojisi vardı. Lakin bu, o bantta kalmayarak üretim bantlarına benzeyen bir toplumsallık yarattı. Günümüzde, Post-Fordist devirdeyiz ve öteki teknolojilerle bu makine bandı aşıldı. Şimdiki şekillenme buna nazaran oluyor. Bu niçinle vurgulamak isterim ki, robotların gündelik hayata nasıl sokulduğu epey kıymetli zira buna bağlı özgürleştirme potansiyeli taşıyor. Jetgiller dünyası yaratma ihtimali var ancak bu sonlarla değil.
örneğin çeviri araçları epeyce hoş bir örnek. hayatı kolaylaştırıyor lakin bir yandan hayatımıza bu kadar yayılmasıyla insanın lisanla kurduğu ilgiyi robotun lisanla kurduğu bağlantıdan geçiriyor. Robot asla insan üzere konuşamayacak, lisanla kurduğu münasebet asla insanınki üzere olamayacak. Biz bu insani meziyetlerimizi robotların kullanmasına açtığımız ölçüde insanların lisanla, sanatla kurduğu münasebetin, zihnin bütün eleştirel kapasitelerinin robotlaşması ve makinenin kurduğu verisel bağlara indirgenmesi ihtimali doğuyor.
‘TEKNOFOBİ 18’İNCİ YÜZYILDA DA VARDI’
Burada bahsetmiş olduğuniz tekno-fobinin ana çizgisinden beslenen bir dehşet değil sanırım.
Haklı olabilirsiniz. Tekno-fobi her bir teknolojik paradigma değişikliğinde patlıyor aslında. “Bu seferki insanlığın sonunu getirecek, insanları yiyecekler vb.” endişeler oluyor. Bunlar yeni üzere anlatılıyor lakin 18’inci yüzyılda da bu dehşetler vardı ve bu her yeni teknolojik atılımla birlikte tekrar gün yüzüne çıkıyor. O kestirilemezliğin korkusu…
Sizdeki öteki bir his mu?
Bendeki duyguya bir çeşit muhafazakarlık mı demeli? “Yeni bir şey çıkacak ve insanları köleleştirme tehlikesi var” dediğimde bende sezdiğiniz hissin niçini robotlar değil. niçini, robot sahipliği hakkında, robotların kimlerin elinde, ne gayeyle toplumsal hayatımıza girdiği… Tüm robotların makus gayeye hizmet ettiğini söylemiyorum. Örneğin mesken robotları insanları mesken işlerinden azade kılabiliyor. Bunları yok saymıyorum. Lakin süratle gelişen teknolojinin potansiyeli bundan fazlaca daha fazlası aslında. Gayret burada değişen teknolojinin kendisiyle değil, o potansiyeli geride tutanlara karşı olmalı.
Robotlar “nitelikli işçi”. İnsan kendi sonluluğuyla “niteliksiz işçi”. Kitap işsizliği tartışmadığı için bu örtülü kalmış oluyor. Öte yandan, şirketlerin birbiriyle iş birliği yapması gerektiği, datalarını kâr gayesiyle birbirlerinden saklamamaları gerektiği konusu “şirketlerin etik sorumluluğu” bağlamında bir “güvenlik algısı” ve “çözüm” formunda tartışılıyor kitapta. Bu bana nazaran müelliflerin kamusala dair bir uyarısı. Siz bunu nasıl yorumlarsınız?
Kitabın en büyük ikinci eksiği de tüm bunların yarattığı yeni durumda örneğin işsizlik hususlarına hiç dokunmamaları, fabrika sahiplerinin insafında etik noktaya itmeleri… Bunun anlatılmasının öncesinde de “İşçi-robot tasarımı bir toplum dizaynından farklı tutulamaz” deniyor kitapta. Bu robotları önceliyor, bu niçinle müelliflerin cümlesini bilakis çevirip söyleyeceğim. Şu anki toplumsal bağlarımızın kendisi nasıl robotlar ürettiğimizi belirliyor. Toplumsal bağlantıları ikinci plana atarak robotları düşünmek bana fazlaca dertli geliyor. Robotların yarattığı kasvetleri mukavelelere, şirketlerin mutabakatlarına, kurallarına, esaslarına bırakarak çözme yoluna gidiyor. Şirketlerin robotların geliştiği durumdaki avantajlarını denetim edecek bir yasanın tek başına kimseyi garanti altına alacağını düşünmüyorum özetlemek gerekirsesı. Muharrirler da yaşadığımız toplumsallığın ortasından, kendi durumlarından düşünüyorlar ve bunun handikabını yaşıyorlar. Eksik tekliflerinin sebebi bu.
‘TEKNOLOJİK KÖRLÜK, HAYATI TOPLAMA KAMPINA BİLE ÇEVİREBİLİR’
Özgürleştirme konusuna dönecek olursak, üstteki “yaşam” ve “iş” kurgusuyla yapılan robot adaptasyonu özgürleştirici olabilir mi?
Olamaz. değişen teknolojinin kendisinin direkt özgürleştirici ve olumlu addedilmesine dair de konuşmak gerekiyor. Örneğin, faşizm birinci başta muhafazakâr ve tutucu bir ideoloji üzere algılanabilir. Lakin Almanya’da ve İtalya’da gelişen “faşist sanat”, kelam gelimi faşist Marinetti’nin fütürizmini düşünelim. Fütürizm, gelecek algısı, “geleceği teknolojiyle şekillendirmek” vs. bunlar politik olarak içi boş kavramlar değil. Faşizm de bunu verimli bir biçimde kullanabiliyor. Müelliflere dair bu yorumu yapmıyorum fakat bu biçimdesi bir teknolojik körlüğün, “bilimsel” körlüğün tehlikelerinden birisi de bu: Bütün bir ömrü toplama kampına çevirebilir. Bu kadar robot mekanikliğinde kurgulanmış bir hayat, fabrikanın da ötesinde hayatı bir toplama kampına bile çevirebilir.
Komplocu değiliz. Komplocu zannedilir miyiz?
Yok, robotları seviyoruz. Teknolojiye sırt dönmek epey muhafazakâr ve tutucu bir durum. Daima arkasında komplo aramak da bu muhafazakarlığı besliyor. Bunun bizi bir yere götürmeyeceği açık. Ama, “Kim neyi, niçin, kim için üretiyor” diye daima sormalıyız. Sıkıntı şu ki, otomasyonu, robot teknolojisini kendi haline, sermayenin insafına bıraktığımızda yol açacağı şey garantisiz ve düşük fiyatla çalışmak olacak. Bu “Senin yaptığını robotlar yapabiliyor ve sen yaptığın işi daha düşük fiyata yapacaksın” demek. İşte çalışma ve emeğini satma zaruriliği çözülmediği sürece, bize sunulan bu “teknolojik cennet” tasavvurunun gerisinde aslında bir tıp cehennem var: İnsanlara daha fazla esnekleşmenin, güvencesizliğin, düşük fiyatlara çalışmanın reva görüldüğü bir cehennem. Benim itirazım açıkçası buna.
Okumaya devam et...
Gitgide hayatımıza daha fazla tesir eden robotlarla ilgili tartışmalar da süratle devam ediyor. MIT Havacılık ve Uzay Bilimleri kısmı akademisyenlerinden Julie Shah ve otonom araçlar üreten mühendislik takımına liderlik eden Laura Major, ‘Robotları Beklerken Neler Olacak?: İnsan Robot- İş Birliğinin Geleceği’ isimli bir kitap kaleme aldı. Melis Zeren’in çevirisiyle Timaş Yayınları aracılığıyla okurla buluşan kitapta, yarının robotlarını nasıl tasarlamamız gerektiğine ve onlarla gündelik ömrümüzü, kentlerimizi nasıl paylaşacağımıza dair tavsiyeler bulunuyor. Müellifler Shah ve Major’ün savı, yeni jenerasyon robotların kendi yapay zekalarıyla geleceği ve kendi kararlarını veren toplumsal varlıklar olacakları istikametinde.
Bilim insanları Shah ve Major’ın kitabının argümanlarını ve bunun özgürleştirme(me) potansiyelini Textum Mecmuası editörlerinden, siyaset bilimi araştırmacısı Mustafa Çağlar Atmaca ile konuştuk.
Mustafa Çağlar Atmaca
Kitabı konuşmaya nereden başlamalıyız? Kitaba dair izlenimleriniz neler?
Kitaba dair temel bir kahırdan bahsederek başlayabiliriz. Günümüzde insanların teknolojiye yaklaşımlarının taşıdığı temel bir ezayı kitabın muharrirleri da taşıyor. Bu da, teknolojiyi fetiş bir obje olarak düşünmek. Mevzuyu anlamak için Homo-Sapiens haline gelişimize kadar gidebiliriz. Burada kastım, insan kendisini, kendisiyle birlikte etrafını değiştirip dönüştürürken sürekli alet kullanıyordu. Örneğin, Afrika’daki yeni bir fosil buluntusuna bakılırsa, homininiler başparmağının kavrama yetisindilk evvel alet kullanma yetisine sahiptiler. Yani teknoloji hiç bir vakit beşere dışsal, insanın hayatına müdahale eden bir öge olarak bulunmuyordu. Teknoloji bu manasıyla insan olmanın neredeyse karakteristik özelliklerinden bir tanesi.
Spinoza’nın tabiriyle “insanı krallık ortasında krallık” üzere nazarann, insan merkezli (antroposentrik) bir bakış açısının bir cins krizi ve kusuru bu. Muharrirlerin bu kusuru paylaştığını görüyorum. Teknolojiyi, robotları ve robotların gelişmenini insan alakalarına dışsal, insanların kendilerini buna hazırlaması gereken bir “şey” üzere kavrayan niyet, kitabın en temel dertlerinden biri. Yakın vakitte kaybettiğimiz Fransız düşünür Bruno Latour’un tabiat hakkında söylemiş olduği şeyi kabaca teknoloji için söyleyecek olursam, biz teknoloji üretmiyoruz; biz kendini üreten teknolojiyiz. Teknolojiyle kurduğumuz ilgi bu içkinliği sağlamalı.
Kullandığınız “içkinleşme” sözünü açabilir misiniz? “İçkinleştirme” anlatısı yok mu kitapta pekala?
Bizi yabancılaştıran aletler de bize içkin. O manasıyla “içkin değil” demeyeceğim. Lakin bu içkinliğin alet kullanmasının motivasyonu bize yabancı. Örneğin, fabrikadaki emekçi makine kullanıyor ve bir süre daha sonra elleri o makinenin modülü, emekçinin organı olmaya başlıyor. Öbür organlar köreliyor. Günümüz alet kullanmasının kendisi olumsuz bir içkinlik taşıyor.
‘ROBOT: MEKANİK PERSONEL, KÖLE EMEKÇİ DEMEK’
Robotlar epeyce uzun vakittir hayatımızda ve tahminen robot olduğunun farkında bile olmadığımız robotlar var. Kitaptaki bilgiye bakılırsa, dünyada 1.7 milyon endüstriyel robot var. niye robotlara “ihtiyaç” duyulur?
İnsanın bütün yaratıcılığını biraz daha sonra söyleyeceğim ekonomik münasebetlere indirgiyor değilim. Sanat yahut diğer zihinsel insan mamüllerinin hepsinin ardındaki temel motivasyonun kapitalizm ve üretim bağlantıları olduğunu söyleyecek değilim. Lakin “robot” sözünün kökenine baktığımız vakit – Çek müellif Karel Çapek’in Rossom’un Kozmik Robotları tiyatro oyunundan türeyen bir kavram bu – manasının “mekanik personel, köle işçi” demek olduğunu görüyoruz. Bunun ötesinde makinelerin epeyce çağdaş bir olgu olduğunu da söyleyemeyiz. İlkel diyebileceğimiz robotlar da, Da Vinci’nin, el Cezerî’nin makineleri de evvelden beri vardı. Zira bu, insanın etrafındaki aletlerle kurduğu ilgiyle başlayan bir müddetç. Robotlar, yapay zekâ, sanayi 4.0 vs. değişen teknolojinin 2020’lerde aldığı şimdiki biçimi olabilir en çok.
Ancak soruyu Marx’a dönerek cevaplamak zorundayım. Kabaca, bu gelişimin ardındaki temel motivasyonun bakılırsali artık bedeli artırmak olduğunu düşünüyorum. Bunu artırmanın araçlarından birisi olarak robotlar da bu sürecin bir kesimi. Üretim sürecinde artık paha elde etmenin iki yolu var. Birisi mutlak artı bedel oburu nazaranli artık bedel. Mutlak artık bedelde çalışanların çalışma müddetini artırmak zorundasınız, emekçiler daha fazla çalışmalı. Fakat bunu yapmanın bir hududu var: Günün ve insan vücudunun sonları. Bir de izafî artık bedel var; çalışma saatleri sabit kalsa ve hatta kısalsa da çalışanların çalışma süresindeki verimliliği artırmak. ötürüsıyla robotların devreye girdiği yer aslında burası. Söz itibariyle de mekanik emekçi, köle emekçi denmesi bu biçimde bir yere tekabül ediyor. süratle gelişen teknolojinin gelişmeninde beşere dair, insanın yaratıcılık meziyetleri ve kapasitesi ile ilgili bir motivasyon da var lakin bu öge da üretim süreçlerinde “artı değer” yaratma motivasyonuyla işliyor. Robotların günümüzde geldiği noktada insanı gerçekten işten, işin angaryasında özgürleştirme potansiyeli var ise bile bu mevcut üretim münasebetleri bağlamında kaldığı ölçüde en çok bakılırsali artık pahası artırmak üzere bir işe yarıyor.
‘ROBOTLARIN GELMESİYLE ÇABUCAK BİR CENNETE ERİŞMEDİK, ERİŞMEYECEĞİZ’
Kitabın ismi ‘Robotları Beklerken Neler Olacak?’. Biz, ‘hangi robotları’ bekliyoruz?
“Bekleme” sözcüğüne takılıyorum burada. Bekleyen öznenin kim olduğu değerli. Soru bu haliyle bütün bir insanlığı içine alıyor. Ben mevcut üretim bağlantıları bağlamında tek, büyük harfli bir ‘İNSAN’ olduğunu düşünmüyorum. Büyük harfli bir insan derken, ne demeye çalışıyorum? Şu an itibariyle süratle gelişen teknolojinin, üretim araçlarının geldiği noktada halihazırda bütün insanları işten özgürleştirecek bir maddi altyapıya sahibiz neredeyse. Şu an itibariyle bütün fabrikalar robotlaştırılabilir. Bence günümüzde insanı işin angaryasından özgürleştirme teknolojik kapasitesine esasen sahibiz. Sorun bunun niye hala gerçekleşmiyor oluşu. Bu bir daha bizi “bekleyen kim?” sorusuna gdolayıyor.
Frank Herbert’ın ‘Dune’unda geçen bir kelam vardı: “İnsanlar bir vakit kendilerini özgürleştireceği umuduyla niyetlerini makinelere teslim ettiler ancak bu yalnızca, makinesi olan öteki insanların onları köleleştirmesine yol açtı.” Robotların gelmesiyle çabucak bir cennete erişemeyeceğiz, erişmedik. Birileri robotların sahibi olmaya, onları üretmeye devam edecek. Elon Musk, Jeff Bezos üzere tekno-feodal diyebileceğimiz beşerler üretiyor bu robotları. En son Elon Musk’ın bir robotu çıktı. Yürüyen bir savaş makinesi. Bir yandan bu robotlar endüstriyel üretim faaliyetini gerçekleştirebilecek robotlar fakat Musk meselae baktığımızda bunlar kısa vadede bizi işten özgürleştirecek emellere seferber edileceklermiş üzere gözükmüyor. Zira kriz hâlâ çözülemedi. Emek-sermaye çelişkisi çözülemediği sürece tek başına hangi robotu beklersek bekleyelim, bu insanları özgürleştirici bir tesir yaratmayacak.
dediğinize en yakın yanıt veren nokta kitapta, “fabrikalara robot koyamazlar zira robotların lisanını tam manasıyla bilmiyoruz ve bu riskli” formunda yer alıyor. Bu riski “tasarım odaklı” bir sınırdan azaltacak biçimde robot yetiştirmeyi öneriyorlar. Fakat bunu yalnızca endüstriyel tasarım odaklı bir yerden kurgulanması fazlaca sonlu değil mi?
Kesinlikle fazlaca sonlu. Bu, insan-merkezli bakışın çıktısı; teknolojiyi kaçınılmaz, ereksel, en nihayetinde gelecek olan bir “şey” olarak kurgulama problemi. Lakin şunu düşünmeliyiz tahminen de: bunların hiç birisi olmak zorunda değil. niye robotlar gelişmek, yetişmek zorunda? niye her tarafımız robot dolmak zorunda? Buna belli perspektiften bakmamız gerekiyor. Ben insanın özgürleşmesi, kapasitelerinin gelişmesi perspektifinden bakıyorum. Lakin bu açıdan bir yararı olabilir olacaksa; teknolojiye dair ufkumuzda bu olmalı.
Robotları Beklerken Neler Olacak?, Laura Major, Julie Shah, Mütercim: Melis Zeren, 288 syf., Timaş Yayınları, 2022.
‘TEHLİKE, İNSANIN ROBOT HALİNE GELMESİ TEHLİKESİ’
Burada “yetiştirmeyi” bilhassa kullandım zira kitapta bu türlü geçiyor. Robotlar var, daha da epeyce olacaklar. Biz onları bebek üzere büyüteceğiz, onları denetim edenler ebeveyn rolü üstlenecek ve etraf ona nazaran düzenlenecek. Zira bir ‘bebeğin’ gereksinimleri vardır. Bu bağlamda, her yerde robot olan bir ömür size ne söz ediyor?
Pesimist bir yerden yanıt vereyim. Bunun tehlikesi şu; biz daima robotların giderek beşere benzediği haberlerini görüyoruz. Cilt ve yüz ekleniyor, hareketleri epey daha insansı hale gelmeye başlıyor. Hopluyorlar, zıplıyorlar. Sevişebilen robotlar var. Ancak görünen o ki robotların insanlaşmasından çok insanların robot haline gelme tehlikesi var.
Kitap, hayatın beslendiği bir yerden robotları gündelik hayata dahil etmekten bahsederken, gündelik ömrün düzenlenmesini de fabrika tertibi örnekleriyle ilerletiyor.
Zamanında Fordist üretim, üretim bandı teknolojisi vardı. Lakin bu, o bantta kalmayarak üretim bantlarına benzeyen bir toplumsallık yarattı. Günümüzde, Post-Fordist devirdeyiz ve öteki teknolojilerle bu makine bandı aşıldı. Şimdiki şekillenme buna nazaran oluyor. Bu niçinle vurgulamak isterim ki, robotların gündelik hayata nasıl sokulduğu epey kıymetli zira buna bağlı özgürleştirme potansiyeli taşıyor. Jetgiller dünyası yaratma ihtimali var ancak bu sonlarla değil.
örneğin çeviri araçları epeyce hoş bir örnek. hayatı kolaylaştırıyor lakin bir yandan hayatımıza bu kadar yayılmasıyla insanın lisanla kurduğu ilgiyi robotun lisanla kurduğu bağlantıdan geçiriyor. Robot asla insan üzere konuşamayacak, lisanla kurduğu münasebet asla insanınki üzere olamayacak. Biz bu insani meziyetlerimizi robotların kullanmasına açtığımız ölçüde insanların lisanla, sanatla kurduğu münasebetin, zihnin bütün eleştirel kapasitelerinin robotlaşması ve makinenin kurduğu verisel bağlara indirgenmesi ihtimali doğuyor.
‘TEKNOFOBİ 18’İNCİ YÜZYILDA DA VARDI’
Burada bahsetmiş olduğuniz tekno-fobinin ana çizgisinden beslenen bir dehşet değil sanırım.
Haklı olabilirsiniz. Tekno-fobi her bir teknolojik paradigma değişikliğinde patlıyor aslında. “Bu seferki insanlığın sonunu getirecek, insanları yiyecekler vb.” endişeler oluyor. Bunlar yeni üzere anlatılıyor lakin 18’inci yüzyılda da bu dehşetler vardı ve bu her yeni teknolojik atılımla birlikte tekrar gün yüzüne çıkıyor. O kestirilemezliğin korkusu…
Sizdeki öteki bir his mu?
Bendeki duyguya bir çeşit muhafazakarlık mı demeli? “Yeni bir şey çıkacak ve insanları köleleştirme tehlikesi var” dediğimde bende sezdiğiniz hissin niçini robotlar değil. niçini, robot sahipliği hakkında, robotların kimlerin elinde, ne gayeyle toplumsal hayatımıza girdiği… Tüm robotların makus gayeye hizmet ettiğini söylemiyorum. Örneğin mesken robotları insanları mesken işlerinden azade kılabiliyor. Bunları yok saymıyorum. Lakin süratle gelişen teknolojinin potansiyeli bundan fazlaca daha fazlası aslında. Gayret burada değişen teknolojinin kendisiyle değil, o potansiyeli geride tutanlara karşı olmalı.
Robotlar “nitelikli işçi”. İnsan kendi sonluluğuyla “niteliksiz işçi”. Kitap işsizliği tartışmadığı için bu örtülü kalmış oluyor. Öte yandan, şirketlerin birbiriyle iş birliği yapması gerektiği, datalarını kâr gayesiyle birbirlerinden saklamamaları gerektiği konusu “şirketlerin etik sorumluluğu” bağlamında bir “güvenlik algısı” ve “çözüm” formunda tartışılıyor kitapta. Bu bana nazaran müelliflerin kamusala dair bir uyarısı. Siz bunu nasıl yorumlarsınız?
Kitabın en büyük ikinci eksiği de tüm bunların yarattığı yeni durumda örneğin işsizlik hususlarına hiç dokunmamaları, fabrika sahiplerinin insafında etik noktaya itmeleri… Bunun anlatılmasının öncesinde de “İşçi-robot tasarımı bir toplum dizaynından farklı tutulamaz” deniyor kitapta. Bu robotları önceliyor, bu niçinle müelliflerin cümlesini bilakis çevirip söyleyeceğim. Şu anki toplumsal bağlarımızın kendisi nasıl robotlar ürettiğimizi belirliyor. Toplumsal bağlantıları ikinci plana atarak robotları düşünmek bana fazlaca dertli geliyor. Robotların yarattığı kasvetleri mukavelelere, şirketlerin mutabakatlarına, kurallarına, esaslarına bırakarak çözme yoluna gidiyor. Şirketlerin robotların geliştiği durumdaki avantajlarını denetim edecek bir yasanın tek başına kimseyi garanti altına alacağını düşünmüyorum özetlemek gerekirsesı. Muharrirler da yaşadığımız toplumsallığın ortasından, kendi durumlarından düşünüyorlar ve bunun handikabını yaşıyorlar. Eksik tekliflerinin sebebi bu.
‘TEKNOLOJİK KÖRLÜK, HAYATI TOPLAMA KAMPINA BİLE ÇEVİREBİLİR’
Özgürleştirme konusuna dönecek olursak, üstteki “yaşam” ve “iş” kurgusuyla yapılan robot adaptasyonu özgürleştirici olabilir mi?
Olamaz. değişen teknolojinin kendisinin direkt özgürleştirici ve olumlu addedilmesine dair de konuşmak gerekiyor. Örneğin, faşizm birinci başta muhafazakâr ve tutucu bir ideoloji üzere algılanabilir. Lakin Almanya’da ve İtalya’da gelişen “faşist sanat”, kelam gelimi faşist Marinetti’nin fütürizmini düşünelim. Fütürizm, gelecek algısı, “geleceği teknolojiyle şekillendirmek” vs. bunlar politik olarak içi boş kavramlar değil. Faşizm de bunu verimli bir biçimde kullanabiliyor. Müelliflere dair bu yorumu yapmıyorum fakat bu biçimdesi bir teknolojik körlüğün, “bilimsel” körlüğün tehlikelerinden birisi de bu: Bütün bir ömrü toplama kampına çevirebilir. Bu kadar robot mekanikliğinde kurgulanmış bir hayat, fabrikanın da ötesinde hayatı bir toplama kampına bile çevirebilir.
Komplocu değiliz. Komplocu zannedilir miyiz?
Yok, robotları seviyoruz. Teknolojiye sırt dönmek epey muhafazakâr ve tutucu bir durum. Daima arkasında komplo aramak da bu muhafazakarlığı besliyor. Bunun bizi bir yere götürmeyeceği açık. Ama, “Kim neyi, niçin, kim için üretiyor” diye daima sormalıyız. Sıkıntı şu ki, otomasyonu, robot teknolojisini kendi haline, sermayenin insafına bıraktığımızda yol açacağı şey garantisiz ve düşük fiyatla çalışmak olacak. Bu “Senin yaptığını robotlar yapabiliyor ve sen yaptığın işi daha düşük fiyata yapacaksın” demek. İşte çalışma ve emeğini satma zaruriliği çözülmediği sürece, bize sunulan bu “teknolojik cennet” tasavvurunun gerisinde aslında bir tıp cehennem var: İnsanlara daha fazla esnekleşmenin, güvencesizliğin, düşük fiyatlara çalışmanın reva görüldüğü bir cehennem. Benim itirazım açıkçası buna.
Okumaya devam et...