Abdullah Aren Çelik
Lal Laleş, Kıraathane Yayınevi’ne ilişkin ‘Ne Keyifli Eşitim: Milliyetçilik Tartışmaları’ isimli kitapta lisan ile ilgili şunları söyler:
“Dil ile ilgili düşünürken aklıma ilkokula gittiğim gün, babamın okul dönüşü bana söylemiş oldukleri geldi. söylemiş oldukleri değil de sordukları demek tahminen de daha doğrudur. Zira babam ne Türkçe öğreten bu okulu bilirdi ne de okulda bize ne öğrettiklerini. Babamın sorduğu bu soru, ‘Ana Lisan ve Milliyetçilik’ çalışmasının çatısını oluşturdu. Şöyle sormuştu babam: ‘Bi Tirkî, ‘min gur dît,’ çi ye?’ yani, ‘Türkçede ‘kurt gördüm,’ ne demektir?’ Diyebilirim ki daha sonraki senelerda lisanla bağlantım babamın bu sorusu üzerine şekillendi. Bu soru tahminen de babamın çocukluğundan taşınan, kendisiyle lisanı, kendisiyle oğlu, kendisiyle yeni okullu kuşak içinde dikiş tutmayacak yarıktan öbür bir şey değildi. vakit içinde okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı. Babamın sorusu aslında bütün Kürtlerin, Kürtçeyle ortasına yavaş yavaş giren müthiş bir yabancılaşmaydı. Babamın çocukluğundan taşıdığı bu soru, bugün hepimizin cehennemi artık.”(1)
Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışmaları, Kolektif, 416 syf., Kıraathane Yayınevi, 2021.
Pasaj hem öğretici tıpkı vakitte can sıkıcı. Laleş’in lisan ile alakasının özeti sayılabilecek bu niyet, beraberinde kurduğu Lis Yayınevi’yle de üstlendiği misyonu tamamlıyor. Burada Türkçenin Kürtçeyle bağı kadar, Türkçenin ruhsal olarak Kürtçe üstündeki yabancılaştırıcı tesirinden de bahsediyor. Gerçekten yeni öğrendiği lisanın anne ve babasıyla ortasına giren bir “cehennem” olduğunu söylemesi de bu yüzden. Kelamlarında bir sorunu işaret ettiği aşikâr lakin soruna müellif kimliğiyle yaklaşması, o ve onun üzere düşünen bireyleri lisanın kurtarıcı öznesi yapar mı? Asıl üzerinde düşünülmesi gereken bu. Gerçekten Türkçeyle kurduğu bağ başlangıçta bir sorun üzere görünse de vakit içinde fikrinin değiştiğini, onu bir tahlil bulmaya ittiğini görüyoruz. Laleş, tespitini her ne kadar Kürtler ve Kürtçeyle kurduğu bağlantı üzerinden tanımlasa da, bu durum sırf kendi coğrafyasıyla sonlu değildir; gerçekten Avrupa’dan Asya’ya, Amerika’dan Afrika’ya, kuzeyden güneye bir epeyce yerde misal meselelerin yaşandığını biliyoruz. örneğin Afrika lisanlarının pek birçok sömürge lisanlarının saldırısı niçiniyle yok olmakla karşı karşıya bugün. Hâlihazırda Afrika kıtasının neredeyse büyük bir kısmının eğitim lisanı Fransızca ve İngilizce. Aslında Afrika kıtası, hem tartışmaların ağır yaşandığı bir coğrafya olması tıpkı vakitte karşısında gelişen lisan eksenli politik çabalar niçiniyle üzerinde baş yorulabilecek kıymetli bir yer. Bilhassa kıta müelliflerinin kendi ortasındaki tartışmalarına nazaran, pek aydınlatıcı niyetlerin olduğunu görmek mümkün. Bahsi geçen yerlerde bu duruma karşı lisan, siyaset ve kültür eksenli çabalar yürütülmekte, lisan kadar lisanın ortasında manasını bulan kültürel motifler de korunmaya çalışılmaktadır. Bu misyonu yüklenenler ekseriyetle yazarlardır. Ancak niçinse küçük bir azınlık olmalarına karşın beklentinin en çok olduğu kesim de bunlardır. Bu insanların üstlendiği rol, tahlil için çıkarılan yol haritası için kıymetlidir olağan olarak ama üstteki soruyu yine soralım; sorunu işaret edenler, tam manasıyla tahlilin öznesi ve kurtarıcısı olarak görülebilir mi?
Ngũgĩ wa Thiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Politikası’ isimli yapıtında bu tartışmaya dair şu kelamları söyler: “Afrika dünya üzerinde o denli bir mukadderata sahip olmuştur ki en tasvirci Afrikalı reddedilmenin dehşet verici endişelerini kendi üzerine çekebilir. bu biçimde ana yurduyla, bu mükellefiyetle tüm bağlarını koparmak ve kozmik bir adam olmaya gerçek dev bir sıçrama yapmak yeğdir. Gerçekte bu tasayı anlıyorum. Ve şayet müellifler bu biçimdesi bir hakikaten kaçma eğilimimi seçmeliyse, o vakit kim meydan okuyacak?”(2)
Laleş’in üstteki tespitinde bahsetmiş olduğu yabancılaştırıcı tesir önemli bir sorun. Ancak tahlili işaret etmek yerine sorunu işaret eder nitelikte. Thiong’o bu sorunu üstlenmesi gereken şahısların müellifler olduğunu söyler. Müellif sorunu üstlendiyse, peşinden şöyleki bir soru sorulabilir: Ortada yapıtını ulaştıracak okuyan, yazan ve konuşan kimse yoksa ne olacak? Yani müellifin vazifesini yerine getirmesi lisan açısından sürecin tamamlanması için kâfi olur mu? Ya da şu biçimde de sorulabilir: Bir toplumu sadece lisanı bilen ve yazan kurtarır mı? Ortada muharririn üstlenmesi gereken bir durum olması gerektiği kesinlikle ancak bunu yalnızca müellife bırakma sıkıntıyı çözmeye yardımcı olmaz. Bu noktada Tiong’o’nun sıkıntıyı tartışırken, niyetini okur açısından eksik bıraktığını görüyoruz.
Bu hadiseyi sessiz bir biçimde geçiştiren, kendilerine dayatılan lisanı kullanan müellifler olduğu üzere, buna karşı kelamını sakınmadan söyleyen, kendi lisanında ısrarcı olan Tiong’o üzere müellifler da vardır. Trajik olan, bu aksiliğin kendilerine yeni bir lisanda yazmayı ve konuşmayı dayatan gücün gölgesinde gelişmesidir. Bu aykırılığın bir tarafı, “yeni dilin” kendileri için kurtarıcı olduğunu söylerken, başka kısmı aksini argüman eder. Tam da buna verilebilecek en hoş örneklerden biri Chinua Achebe’nin başını çektiği fikir ile Tiong’o’nun tersliğini oluşturduğu niyettir. Alışılmış ki burada tartışmanın odağında, lisanı sömürgeleştirilen ülkelerin müelliflerinin olması düşündürücüdür. Achebe, 1964 yılında Afrikalı Müellif ve İngiliz Lisanı ile ilgili konuşmasında şöyleki bir söz kullanır: “Bir adamın anadilini bir oburunun lisanı için terk etmesi yanlışsız mudur? Bu fecî bir ihanet üzere görünüyor ve bir suçluluk duygusu hissettiriyor. Ancak benim için diğer bir seçenek yok. Bana bu lisan atfedildi ve onu kullanmak niyetindeyim.”(3)
Tiong’o, Achebe’nin kelamlarına ironik yaklaşır: “Tutarsızlığa bakın: Anadili kullanma imkanı ‘korkunç bir ihanet’ ve ‘bir suçluluk hissi’ tabirlerinde düşüncesizliğe dair bir ruh hali uyandırırken; tersine yabancı lisanlar kati surette olumlu bir kucaklamaya vesile oluyor..”(4)
Sözlerinden daha sonra tenkidin dozunu yükseltir ve Transition mecmuasının onuncu sayısında, Gabriel Okara’dan şu alıntıyı yapar: “Afrika’nın kanılarından, Afrika ideolojisinden ve Afrika geleneğinden ve imgeleminden, tam manasıyla feyz almanın gerekliliğine inanan bir muharrir olarak, kanımca bu birikimden verimli bir biçimde istifade etmenin tek yolu; kaynağı, şimdi harfi harfine, Afrika anadilinden, muharrire söz aracı olarak hangi lisanı kullanıyorsa da, o lisanda çeviri etmektir. Ben sözlerimde anadilin sözlerine olabildiğince sadık kalmaya uğraş ettim. Zira bir kimse; bir söz, söz kümesi, bir cümle ve hatta Afrika lisanında birisinden, bir halkın toplumsal normlarına, davranımlarına ve kıymetlerine dair, sabırla bir derleme yapabilir. Afrika lisanının hayat dolu imgelemlerini yakalayabilmek ismine, evvela fikirlerimi İngilizce söz etme alışkanlığından kaçınmak zorunda kalmıştım. Başlangıçta bu meşakkatli oldu, lakin öğrenmeye mecburum. Her Ijaw* tabiri üzerine çalışmak ve İngilizcedeki en yakın manasını ortaya çıkarmak için makul olarak kullanıldığı durumu keşfetmem gerekiyordu. Bu benim için büyüleyici bir tecrübeydi.”(5)
Zihni Sömürgeden Azad, Ngugi Wa Thiong’o, Tercüman: Şebnem Nantu, Hece Yayınları, 2017.
Dil tartışmaları ışığında ısrarla kendi lisanında yazmayı seçen müellif ve şairler olduğu üzere, Achebe üzere diğer bir lisanda yazmayı seçen, bunun hakikat olduğunu söyleyen müellif ve şairler de vardır. Bu tartışmalar yalnızca Afrika kıtasındaki muharrir ve çizerler için değil, öteki kıtalarda da karşımıza çıkar. Öbür bir lisanın hegemonyası altına giren lisanların muharrir ve düşünürlerinin pek birden fazla Tiong’o, Okara ve onlar üzere düşünen muharrirler üzere karşılıklar verir. Achebe üzere istisnalar da yok değildir olağan. Bu durum baskı altındaki lisanların müellifleri içindeki tartışmalardır.
Laleş’in Gazete Duvar’da Vecdi Erbay’la yaptığı söyleşide, kendisine sorulan bir soruya verdiği cevapta, Tiong’o, Okara ve Achebe’den farklı üçüncü bir yol önerdiğini görüyoruz: “Kendimi şu anda da Kürtçe edebiyatla uğraşan ve ‘Kürtçede şair’ biri olarak tanımlıyorum. Türkçe şiir yazarak Kürtçeyle bağımı iki lisanlı serüvenin ortasında sürdürerek zenginleştirdiğimi, farklı açılarla Kürtçeye bakmayı öğrendiğimi, yeni yazacağım Kürtçe şiirlerde izleyeceğim edebi formül açısından benim için bunun bir kazanım olduğunu düşünüyorum. Zira Kürtçenin kendi şiir serüveni, imge dünyası ve dize kurma biçiminin imkanlarıyla Türkçe’ninki farklılık taşıyor.”(6)
Laleş’in önerdiği üçüncü yol, kendi lisanında yazan bir muharririn, lisanına zenginlik kattığı istikametindeki fikirdir. Lakin Kıraathanede yaptığı konuşmada sarf ettiği kelamlar, güya aksisini söylüyordu. Çelişkili görünen bu niyetin, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ incelendiğinde yersiz olduğu görülüyor. Hakikaten şuurla örülmüş bir şiir ve bu çelişkiyi şiir üzerinden hesaplaşmaya dönüştüren bir durumla karşılaşıyoruz.
“Söz, ahdidir beşerin,
vefâsı kendi ikliminde var olma biçimidir.
Ağıt masalını yitiren devlerin anlatılarında
zihnimize zuhur eden esrarî harf kuşlarıdır.”
Ağıt masalını yitiren dev diye işaret ettiği, babasıyla içinde yabancılaşmaya niye olan lisan ve dahası lisanının kaybbulunmasına dair tasasıdır. Ancak öncesindeki, ‘Söz, ahdidir beşerin, vefâsı kendi ikliminde var olma biçimidir’ dizesi, kelama yüklenen mana ve bu telaşın yersiz olduğunu söyler. Zira var olmaktır asıl sıkıntı. Bu açıdan bakıldığında lisanın ikinci plana düştüğünü görüyoruz.
Laleş’in edebi transferini şiir üzerinden kurması rastlantısal değildir. Zira şiir, şairine geniş bir alan yarattığı üzere lisanın farklı biçimlerde kullanılmasına da katkısı olur, bu da yabancılaşmayı engelleyerek dehşet duvarının aşılmasını sağlar. Üstte Tiong’o’nun müellifi lisan konusunda mesul tutan sözlerindeki eksiklik, yani okura ulaşma derdi belirli ki Laleş’i diğer bir lisanda hesaplaşmaya iter. Türkçenin Laleş’e kendi lisanında yazdıklarına bir zenginlik kattığı üzere, Türkçe yazdıklarında da hesaplaşma imkânı verdiği görülüyor. Laleş’e göre sorun Türkçe değil, Türkçeyi mecburî kılan ve Kürtçeyi yasaklayan iktidardadır: “Türkçenin Kürtçe üzerinde baskı kurduğu fikrine hayli katılmıyorum; lisanlar birbiri üzerinde baskı kurmaz. Lisanlar birbiriyle sözcük, mana alışverişinde bulunur. Lisanlar içinde bir tıp komşuluk bağlantısı var. Burada biz aslında siyasal iktidarın Kürtçeye reva gördüğü zulmün, haksızlığın, adaletsizliğin hıncını, vakit zaman Türkçeye reaksiyon duyarak açığa çıkarıyoruz.”(7)
Laleş’in bu noktada Tiong’o ve Achebe’den farklı olarak önerdiği, iki dilliliğin pekâlâ bir muharrir için zenginlik olabileceğidir. Bu noktada şu soru sorulabilir tahminen; farklı lisanlarda birebir şeyleri söylemek söylenen şeyden ne kaybettirir? Her ne kadar Achebe ve Tiong’o üzere müellifler temelde farklı düşünüyor üzere görünseler de yazdıkları birebir toplumsal sorunların etrafında döner. Bu da düşünsel açıdan onları birbirine uzak iki müelliften çok benzeri bir edebi üretimin ve emsal problemlerin tarafı yapar. Kim diyebilir ki, Achebe’nin ‘Afrika Üçlemesi’ ile Tiong’o’nun ‘Bir Buğday Tanesi’, ‘Kan Çiçekleri’ ve ‘Aradaki Irmak’ romanları farklı düşünen yazarlarca kaleme alınmıştır, bilakis güya her iki metin de birebir muharririn kaleminden çıkmış üzeredir. Sıkıntılar ve işleniş biçimleri birebir ancak kullandıkları lisanları farklıdır. Soruna bu açıdan bakınca hem muharririn lisanla bağı birebir vakitte izlenecek yolun ne olacağına dair bir fikir ortaya çıkar. Lisanı kaybolmakla yüz yüze kalmış bir toplumun külçeşidinin, sanatının ve hatta lisanının yarınlara nasıl aktarılacağı kıymet kazanır burada. Achebe ve Tiongh’o’yu farklı olmalarına karşın birbirine yaklaştıran, Laleş’i de misal bir sınırdan arayışa iten fikir de budur; kendi toplumlarının farklı lisanlarda de olsa aktarıcısı almak, kültürlerine ilişkin bir bellek, bir arşiv oluşturmak.
Bir de bütün bunlardan bağımsız, lisanı üzerinde rastgele bir baskı yokken, şahsi sebeplerle öteki lisanları yeğleyen müellifler vardır. Slavoj Zizek örneği bu mevzuda tahminen de en çarpıcı olanıdır. Zizek, kendisiyle ilgili yapılan bir belgeselde niye hem Rusça birebir vakitte İngilizce öğrendiğine dair açıklama yaparken, “Dünyada Soğuk Savaş vardı, Rusça ve İngilizceden birisinin dünyaya hâkim olacağını düşünüyordum, işimi bahta bırakamazdım, iki lisanı de öğrenmeye karar verdim,” halinde ironik bir karşılık verir. Yanıt ironik gelebilir ama altında bir hakikati barındırır: “Hâkim lisan.” Bu kavram, Zizek’in de dediği üzere başka lisanları domine edeceği (yok edeceği değil), baskın hale geleceğiyle ilgiliydi. Lakin bu niyet kendi lisanının yok olacağına dair bir dert taşımadan ortaya çıkmıştı. ötürüsıyla Zizek’in niyetinin temelinde lisandan bağımsız, kendi fikirlerini aktarma duygusu vardı. Zizek, kolayı seçip kendi lisanında yazmak yerine, geniş kitlelere ulaşacağını düşündüğü bir lisana dair öngörüde bulunup yapıtlarını o lisanlarda vermeği tercih eder. Burada “tercih” sözcüğü, zorunluluktan farklı düşünülmelidir; zira ortasında baskı altına alınmış bir yönelimi değil, bilakis keyfi bir durumu işaret eder. Laleş’in babasıyla içindeki derin uçurumun Zizek’te olduğunu düşünmek için bir niye yoktur. Tercihen farklı lisanlarda yazan Zizek üzere bir epey muharrir vardır. örneğin Nabokov, Bolşevik İhtilali daha sonrası Rusça yazmaktan vazgeçip yapıtlarını İngilizce yazmaya karar verir. Milan Kundera, Çekçe yerine Fransızcayı tercih ederken, Samuel Beckett İngilizceyi ileri derecede bilmesini bir pürüz üzere bakılırsarek sadece kurallarına bağlı kalacağı niyetiyle Fransızca yazmış, hatta yazdığı lisanda Nobel Edebiyat Mükafatı bile almıştır.
Tercihli olarak öteki lisanlarda yazmak anlaşılır bir şeydir lakin lisanının kaybolacağı dehşetiyle kendi lisanında yazamamak keyfiliği değil asimilasyonu işaret eder. Tiong’o, Achebe, Okara ve Laleş’in kelamlarını birleştiren ve onları bu bahiste kanıya sevk eden durum budur. Tam da bu noktada Zizek ve gibisi müelliflerin anlattığı bir şey vardır, o da bir muharrir için yanlışsız olanın hangi lisanda yazacağı değil, ne yazacağıdır.
Her ne kadar farklı tahlil yolları önerseler de özünde lisanı kendi meselelerine aracı kıldıkları ve sorunlarının kendilerine dayatılan lisan olmadığını anlıyoruz. Aksi biçimde bu kadar uygun eserler ortaya çıkaramazlardı. Neredeyse hepsi kendi lisanları önünde mahzur teşkil eden iktidarın asimilasyon siyasetleri olduğunu işaret eder lakin farklı lisanlarda benzeri şeyleri söyler. Laleş’in itirazının tam da burası olduğunu söylemek yanlış olmaz. Sorunu, “başka bir dilden” bağımsız iktidar bağlamında ele alır, tahlilin de bu perspektifte olduğunu işaret eder. Öteki bir lisanda kendini yaşatmak da denebilir buna.
Tercihli olarak kendi lisanında yazmayan muharrirlerin pek birden fazla, lisanları tehdit altında olsaydı muhtemelen Tiong’o ve Laleş üzere misal kederlerden mustarip olur, benzeri niyet ekseninde metinler yazarlardı. ötürüsıyla öteki bir lisanda yazmaya mecbur kalmak ile tercihen öteki bir lisanda yazmak tıpkı şey değildir. Bu açıdan değerlendirildiğinde Beckett üzere istekli bir biçimde Fransızca yazması ile Achebe’nin zorunluluktan Fransızca yazması tıpkı fikrin kararı olamaz. Keza Nabokov’un kızdığı için kendi lisanını terk etmesiyle Yaşar Kemal’in kendi anadilinde yazamaması da birebir değildir. Bu minvalde örnekler çoğaltılabilir. Lakin bütün bu muharrirleri birleştiren tek bir şey vardır, lisandan bağımsız aktardıkları sanatlarıdır bu da. Bu noktada lisan ve muharririn politik arayışı örtüşebilir, buna lisan sıkıntıları de dâhildir. Bundan ötesi müellifin bir toplumun lisanını kurtaracağına dair kendisine yüklenen manasız manadır. Muharrir lisanı kurtaramaz, sadece sanatını icra eder. Lisanı kurtaracak olan devlet aygıtına dönüşmesidir. Zizek bunu bildiği için farklı lisanları öğrenmek istedi. Zira galip gelenin lisanının kaçınılmaz bir biçimde muharririn lisanına dönüşeceğini biliyordu.
Yukarıda Laleş’in, “zaman içinde okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı” kelamlarını Beckett’ın, Nabokov’un, Zizek’in arayışından farklı, her ne kadar üçüncü bir yolu seçmiş olsa da Achebe, Tiong’o ve Okara ile benzeri bir yere koymak gerekir; ortada bir sorun var ise, odağında müellifin lisan seçimi değil iktidarın yanlış lisan siyasetinin bir kararı vardır. Laleş’in Kürtçesi, Tiong’o’nun Gikûyû lisanı bir kurtarana gereksinim duyarken, Beckett’ın İngilizcesi bir kurtarana gereksinim duymaz. Birisinde iktidar kaynaklı bir baskı varken, başkasında özgür bir seçim vardır. Dolaysıyla lisan ve müellif içinde her iki durum için karşıt bir alaka vardır, birisinde müellif meramını anlatmak için lisana gereksinim duyarken, başkasında lisan kurtulmak için bir müelliften fazlasına gereksinim duyar. Muhtaçlık duyulan bu şey de bir muharririn uğraşından fazlasını işaret eder; Laleş’in de işaret ettiği üzere iktidarın baskıya son vermesi, kişinin kendi lisanında yazıp çizmesine takviye olunmasıdır bu da. Yani lisanın eğitim lisanına dönüşmesidir anlatmak istediği. “zaman içinde okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı,” kelamlarıyla “devletin dilini” kastettiğini, sorunun da tahlilin de adresini gösterdiğini görüyoruz.
Tiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında Lisan Politikası’ isimli kitabında çarpıcı bir tespitte bulunur: “Biz Afrikalı müellifler olarak her vakit Avrupa-Amerika ile yeni sömürgeci ve siyasi bağlardan yakınmışızdır. Gerçek. Ancak yabancı lisanlarda yazmaya devam ederek, onlara biat ederek, kültürel seviyede o yeni sömürgeci kölelik ve ram etme ruhunu yaratmakta ısrarcı olmuyor muyuz? Afrika’nın emperyalizm olmadan yapamayacağını söyleyen bir siyasetçi ile Afrika’nın Avrupa lisanları olmadan yapamayacağını söz eden bir muharrir içinde ne fark var?”(8)
Sormadan edemiyor insan; muharrir, lisanı yasaklıyken külçeşidini, sanatını, hoşu, edebiyatını daha sonraki nesillere aktarmak için ne yapması gerekir? Öteki bir lisanda yazıyorsa, yazmayı bırakmalı mıdır yoksa bırakmamalı mıdır? Muharrirler kendi toplumlarının aktarıcısıdırlar; pahalarını, külçeşidini, sanatını, ideolojisini, psikolojisini hülasa lisanın içeresine yerleşen ne var ise bunları aktarmaktan sorumludurlar. elbette kendi lisanında yazmakta ısrarcı olmak kıymetlidir ancak lisanından koparılmış bir topluma hangi lisanda ulaşılacağı değerli değil midir? Lisan kadar toplum, toplum kadar lisanın kullanılacağı okulların varlığı, okullar kadar lisanı yaygın kullanıldığı bir sistem, sistem kadar bu sisteme nizam veren bir devlet aygıtı gerekli değil midir? Öyleyse muharrire hangi lisanda yazdığını sormak yerine neyi yazdığını sormak daha yanlışsız değil midir?
Laleş’in lisan sorununu dayandırdığı üçüncü yol tam da bu aygıtla ilgilidir. Gerçekten tahlili “iktidar” odaklı tartışmasının sebebi de bu aygıtın Kürtçe üstündeki yabancılaştırıcı tesiridir. Laleş “iktidar” der zira devlet demek zordur. esasen şiir yazarak kendisine devletle bir hesaplaşma alanı yaratmasının sebebi de bu zorluktur. Bir lisanın kurtuluşunu politik tartışmalardan azade tutarak, statüsünü düşünmeden, lisanın eğitim lisanı olmasını tahlil olarak görmeden, kurtuluşu sadece edebiyatçıların bu ve gibisi arayışlarında aramak ne derece gerçek olur, kestirmek güç. Dahası lisanın kurtuluşu için şiirle çarpışmak, neyi ne kadar kurtarır bunu da. Bir toplumun lisanının kurtuluşunu birkaç âlâ şair ve muharrire yüklemek manasız. Afrika’da lisanla ilgili tartışmalar yürütülürken, edebiyatın ve şiirin ne kadar cılız kaldığı biliniyor olacak ki tartışmaları gerçek bir noktaya çekilmesi sağlanıyordu. Sadece bu rolü üstüne alanler edebiyatçılardı; muharririn ve edebiyatçının rolü olsa olsa bu olur.
Dil ile ilgili problemin hakikat bir mecrada tartışılması muharrire büyük bir özgürlük alanı yaratacaktır. Muhtemelen tehdit ortadan kalktıktan daha sonra muharririn keyfiyetine şahit olacağız. Hâlihazırda Becket’ın hisleriyle Tiong’o, Laleş ve gibisi edebiyatçıların hislerinin birebir olmamasının sebebi de bu olsa gerek. Ne yazık ki Laleş’i, Tiong’o ve Achebe üzere muharrirleri kendi lisanında yazdıkları niçiniyle tartışmıyor, diğer bir lisanda yazdıkları dikkatimizi çektiği için konuşuyoruz. Sormadan edemiyor insan; bu muharrirler üstteki kelamlarını yabancı oldukları lisanda değil de kendi lisanlarında yazmış olsalardı, bugün bunları tartışıyor olur muyduk? O denli görünüyor ki sıkıntı.
Bu noktaya kadar lisanı kurtarmak için neler yapılabileceğini, ötürüsıyla bu bağlamda muharririn rolünün ne olduğuna değindik. Sıkıntı muharrir odaklı tartışılınca, nasıl bir yanılgıya sürüklendiği ortada. Müellifin kendi lisanında yazmamasını lisanın yok oluşunu, lisanın yok oluşunun toplumun yok oluşuna bağlamak büyük bir yanılgıdır. Zira toplum denen şeyin sonlarını yalnızca lisan değil, tarih, edebiyat, sanat, din, gündelik ömür, kültür, üzere diğer şeyler de belirler. ötürüsıyla muharrir sorunu işaret eder, devlet ya da “statü” üzere aygıtlar lisanı kurtarır.
Dil ile devlet bağının en hoş örneği tahminen de İbranice’ye hayat veren Eliezer Ben-Yahuda’nın yaptığı çalışmadır. Yehuda, 1889’da İbranice Lisan Konseyi’ni kurarak lisana dair entelektüel bir çalışma yapmış, lisanın muhtaçlık duyduğu sistemin öncüsü olmuştur. Üstte açıklandıği üzere bundan fazlasını yapması mümkün değildir, hakikaten İbranice bir lisan bilimcinin eforunun ötesine, organize bir yapıya taşınmıştır. İsrail 1948 yılında kurulduğunda, toplum İbranice dışında neredeyse bütün dünya lisanları konuşuyordu. Yehuda ile temelleri atılan kelamlık çalışması, devlet eliyle yapılan çalışmaların akabinde eğitim lisanına dönüşür ve yavaş yavaş toplumla bütünleşir. Bugün on milyona yakın insanın konuştuğu dünyanın kıymetli lisanlarından birisi olur İbranice. İsrail 1948 yılında kurulana kadar yaklaşık altmış sene lisandan bahsedilmez. Lisanın kurtuluşu sırf bir insanın gayretiyle mümkün olsaydı Yehuda tek başına kâfi olurdu. Lisanın kurtuluşunun temeli sistemle bütünleşmesi, gündelik kullanmasının ötesine taşınması ve bir aygıt tarafınca geniş bir alanda kullanılmasıdır.
İbranicenin bilinmemesi bir toplumu kültürsüz, edebiyatsız, tarihsiz ve tarifsiz bırakmamıştı. Yahudi toplumunun diğer lisanlarda tutulan kayıtları, arşivleri yardımıyla olmuştu bu da. İsrail, devlet kurulduktan daha sonrasında İbraniceye diğer lisanlardan transferler başladı, yavaş yavaş bir toplum lisanı ve kültürüyle birlikte inşa edildi. Yahudi toplumunun kendi lisanından kopması bir hakikati barındırdığı kesin ancak bu durum bir toplumu yok etmedi. Yahudi toplumu öteki lisanlarda kendi kültürüne ilişkin emaneti geri almamış olsaydı bugün yok olmuş bir topluluktan bahsediyor olacaktık. Yehuda’nın durumu müellif ve lisan içindeki münasebette, müellifin rolünün ve sonlarının ne kadar olduğuna dair bir fikir verebilir tahminen.
Bu hususta çarpıcı öbür bir örnek Kürtlerin yaşadıklarıyla ilgili fakat İsrail’deki durumun gibisi değil tam karşıtını anlatan, diğer lisanlarda arşiv tutamamanın nasıl yıkıcı olduğunu anlatan bir örnek.
Bu kadar Bilgiden daha sonra Ne Bağışlaması : Kürdistan İzlenimlerim, Jonathan J. Randal, Tercüman: Faysal Nerse, 446 syf., Avesta Kitap, 2002.
Jonathan J. Randal’ın ‘Bunca Bilgiden daha sonra Ne Bağışlaması?’ isimli kitabı, Saddam Hüseyin’in iktidarı periyodunda yaşananları mercek altına alır. Randal, bu kitap başlığını T. S. Eliot’ın ‘Çorak Ülke Dört Kuartet ve Öteki Şiirler’ kitabındaki Gerontion şiirinden alır. Randal’ın şiirdeki bu dizeyi kitap ismi olarak düşünmesi boşuna değildir. Çünkü Irak Kürdistan bölgesinden İran’a, İran’dan Suriye’ye, Suriye’den Türkiye’ye uzanan ve uzun yılları alan kapsamlı bir çalışma ortaya koyar. Bu mühlet zarfında, senelerca Irak’ın kuzeyinde ve İran’la hududu olan köyleri gezer. Kürt iç savaşına dair araştırmalar yapar. Irak ve İran’da beşerlerle konuşur, işlenen katliamları, cinsel akınları, cinayetleri araştırır ve olup bitenlerin tek tek kaydını meblağ. Topladığı onca acılı kıssayı kitaplaştırır en sonunda. Araştırma esnasında bir şey müellifin dikkatini çeker, yaşanan onca şey niye kayıt altına alınmamıştır? Saddam’ın ve periyodun İran hükümetlerinin yaptıklarına dair özetle şu biçimde bir not düşer tarihe; bu zulme maruz kalanlar, kendilerine bu berbatlığı reva bakılırsanleri nasıl affedecektir? Bu kadar bilgi edindikten daha sonra bu şiddeti, bu berbatlığı yaratanların nasıl olur da affedileceğini merak eder, kitaba da ‘Bunca Bilgiden daha sonra Ne Bağışlaması?’ ismini o niçinle verir. Randal, İran ve Türkiye sonuna yığılan insanların, hudut uzunluklarında kendilerini bekleyen “dilsizliğinden’’ bahseder. Ülkelerinde maruz kaldıkları onca şeyi yazamamış, kayıt altına alamamış bu denli insanın hudut uzunluklarında garip bir terk edilmişlikle ömürleri son bulur. Kayıtlar yüz binlerce insanın İran’a girmek için “sınıra” yığıldığı ve orada bekletildiği için soğuk ve açlıktan öldüğünü muharrir. Bir acının coğrafik hudutları, bu beşerler için kendilerine ilişkin olmayan bir lisanın hududunda affedilmez bir nefrete dönüşür. Randal yaşanan onca acının, öbür lisandaki bir acıya dönüşmesinin sebebini Kürt lisanının modüllü oluşuna ve bu niçinle de birlik olunamamasına, ötürüsıyla ortak bir bellek oluşturulamamasına bağlar.
“Kürtler alfabe çeşitliliği bakımından bölünmüş durumdalar. İran’daki Gorani, Fars yazısı kullanılır. Sorani, İran ve Irak’ta olduğu üzere. Ancak yurtharicindeki Türkiyeli Kürtler, Fransız Mandası sırasında Suriye’de Buyruk Kamıran Bedirxan tarafınca düzenlenen, değiştirilmiş bir Latin alfabesiyle Kurmanci öğreniyorlar. Kaçak olarak Türkiye’ye sokulan kitaplar, gazeteler ve mecmualarda bu alfabe kullanılıyor. Eski Sovyetler Birliği’ndeki Kürtler, Kril alfabesi kullanıyor. Tüm bu faktörler, genelde dağlık alanın doğal izolasyonu ve bölünmüşlüğü Kürt birliğinin tüm Kürtler tarafınca kullanılan ve de anlaşılan tek lisan ve tek alfabeyle daha güzel sağlanacağına kani olmuş milliyetçileri ümitsizliğe itmiştir.”(9)
Kaydı tutulmayan bir epey toplumsal olay, cinayet, yıkım tarih sahnesinden silinip gitmiştir. Bunda tarihi yazanların, kazananlar olmasının hissesi oldukcatur. Millet olmanın, dahası kuvvetli olmanın en değerli yapı taşlarından biri tahminen de oluşturulan toplumsal bellektir. Bu da topluma ilişkin tutulan kayıtlarla mümkündür. kuvvetli devletlerin işgal ettikleri ülkelerde yaptıkları birinci şey, arşivleri ortadan kaldırmak, tarihî yerleri yok etmek, kütüphaneleri yakmak olur. Dünya tarihi bu ve buna emsal trajedilerle doludur. ötürüsıyla “bellek” denen şey öldürenin ve yok edenin lisanı üzerinden kendi lehine işleyen tarihî bir müddetç halinde cereyan eder. Burada trajediye maruz kalan toplumun yapabileceği tek bir şey kalır geriye, öbür bir lisanda bellek yaratmak. O denli bir bellek yaratılmalı ki, muhtaçlık duyulan bu arşiv günü gelince tıpkı İsrail’deki üzere bir daha inşa edilen bir toplumun belleğine dönüşebilsin. Muharririn rolü de burada devreye girer; kendi lisanı kadar öbür lisanlarda de kayıt tutmak, bellek oluşturmak.
ötürüsıyla İsrail örneği bize değerli bir ayrıntısı anlatır, bu da bir toplumun kurtuluşunun sadece lisanın kurtulmasıyla mümkün olmadığı hakikatidir. Lisan unutulabilir, hatta unutturulabilir ancak öbür lisanlarda tutulacak kayıtlar en az lisan kadar kıymetlidir. Müellifin, sanatkarın sorumluluğu burada başlar, hangi lisanda yazıyorsa yazsın kendi külçeşidinin aktarıcısı olmak durumundadır. Zira diğer bir lisanda yaşatılan şey, eninde sonunda kendi kültürüne ve lisanına döner. ötürüsıyla müellifin ve sanatkarın bir sorumluluğu var ise, o da hangi lisanda olursa olsun kendi toplumuna dair bir bellek yaratmasıdır.
Laleş’in bir toplumun kurtuluşunu lisandan azade düşünmesi, yabancılaşmanın bir sistem-iktidar sorunu olduğunu işaret etmesi ve tahlili lisan olduğu kadar lisandan öteye taşıması tahminen de bu niçinledir.
Notlar:
1 – Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışması, Kıraathane Yayınevi, 1. Basım, S. 307
2 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları S. 61
3 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları, S. 31
4 – a.g.e S.31
5 – a.g.e S.31
6 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
7 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
8 – Ngugi Wa Thiong’o, Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Hece Yayınları, Çev. Şebnem Nantu, S.56
9 – Jonathan C. Randal, Bu kadar Bilgiden daha sonra Ne Bağışlaması, Çev. Faysal Nerse, Avesta Yayınları, S.41
Okumaya devam et...
Lal Laleş, Kıraathane Yayınevi’ne ilişkin ‘Ne Keyifli Eşitim: Milliyetçilik Tartışmaları’ isimli kitapta lisan ile ilgili şunları söyler:
“Dil ile ilgili düşünürken aklıma ilkokula gittiğim gün, babamın okul dönüşü bana söylemiş oldukleri geldi. söylemiş oldukleri değil de sordukları demek tahminen de daha doğrudur. Zira babam ne Türkçe öğreten bu okulu bilirdi ne de okulda bize ne öğrettiklerini. Babamın sorduğu bu soru, ‘Ana Lisan ve Milliyetçilik’ çalışmasının çatısını oluşturdu. Şöyle sormuştu babam: ‘Bi Tirkî, ‘min gur dît,’ çi ye?’ yani, ‘Türkçede ‘kurt gördüm,’ ne demektir?’ Diyebilirim ki daha sonraki senelerda lisanla bağlantım babamın bu sorusu üzerine şekillendi. Bu soru tahminen de babamın çocukluğundan taşınan, kendisiyle lisanı, kendisiyle oğlu, kendisiyle yeni okullu kuşak içinde dikiş tutmayacak yarıktan öbür bir şey değildi. vakit içinde okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı. Babamın sorusu aslında bütün Kürtlerin, Kürtçeyle ortasına yavaş yavaş giren müthiş bir yabancılaşmaydı. Babamın çocukluğundan taşıdığı bu soru, bugün hepimizin cehennemi artık.”(1)
Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışmaları, Kolektif, 416 syf., Kıraathane Yayınevi, 2021.
Pasaj hem öğretici tıpkı vakitte can sıkıcı. Laleş’in lisan ile alakasının özeti sayılabilecek bu niyet, beraberinde kurduğu Lis Yayınevi’yle de üstlendiği misyonu tamamlıyor. Burada Türkçenin Kürtçeyle bağı kadar, Türkçenin ruhsal olarak Kürtçe üstündeki yabancılaştırıcı tesirinden de bahsediyor. Gerçekten yeni öğrendiği lisanın anne ve babasıyla ortasına giren bir “cehennem” olduğunu söylemesi de bu yüzden. Kelamlarında bir sorunu işaret ettiği aşikâr lakin soruna müellif kimliğiyle yaklaşması, o ve onun üzere düşünen bireyleri lisanın kurtarıcı öznesi yapar mı? Asıl üzerinde düşünülmesi gereken bu. Gerçekten Türkçeyle kurduğu bağ başlangıçta bir sorun üzere görünse de vakit içinde fikrinin değiştiğini, onu bir tahlil bulmaya ittiğini görüyoruz. Laleş, tespitini her ne kadar Kürtler ve Kürtçeyle kurduğu bağlantı üzerinden tanımlasa da, bu durum sırf kendi coğrafyasıyla sonlu değildir; gerçekten Avrupa’dan Asya’ya, Amerika’dan Afrika’ya, kuzeyden güneye bir epeyce yerde misal meselelerin yaşandığını biliyoruz. örneğin Afrika lisanlarının pek birçok sömürge lisanlarının saldırısı niçiniyle yok olmakla karşı karşıya bugün. Hâlihazırda Afrika kıtasının neredeyse büyük bir kısmının eğitim lisanı Fransızca ve İngilizce. Aslında Afrika kıtası, hem tartışmaların ağır yaşandığı bir coğrafya olması tıpkı vakitte karşısında gelişen lisan eksenli politik çabalar niçiniyle üzerinde baş yorulabilecek kıymetli bir yer. Bilhassa kıta müelliflerinin kendi ortasındaki tartışmalarına nazaran, pek aydınlatıcı niyetlerin olduğunu görmek mümkün. Bahsi geçen yerlerde bu duruma karşı lisan, siyaset ve kültür eksenli çabalar yürütülmekte, lisan kadar lisanın ortasında manasını bulan kültürel motifler de korunmaya çalışılmaktadır. Bu misyonu yüklenenler ekseriyetle yazarlardır. Ancak niçinse küçük bir azınlık olmalarına karşın beklentinin en çok olduğu kesim de bunlardır. Bu insanların üstlendiği rol, tahlil için çıkarılan yol haritası için kıymetlidir olağan olarak ama üstteki soruyu yine soralım; sorunu işaret edenler, tam manasıyla tahlilin öznesi ve kurtarıcısı olarak görülebilir mi?
Ngũgĩ wa Thiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Politikası’ isimli yapıtında bu tartışmaya dair şu kelamları söyler: “Afrika dünya üzerinde o denli bir mukadderata sahip olmuştur ki en tasvirci Afrikalı reddedilmenin dehşet verici endişelerini kendi üzerine çekebilir. bu biçimde ana yurduyla, bu mükellefiyetle tüm bağlarını koparmak ve kozmik bir adam olmaya gerçek dev bir sıçrama yapmak yeğdir. Gerçekte bu tasayı anlıyorum. Ve şayet müellifler bu biçimdesi bir hakikaten kaçma eğilimimi seçmeliyse, o vakit kim meydan okuyacak?”(2)
Laleş’in üstteki tespitinde bahsetmiş olduğu yabancılaştırıcı tesir önemli bir sorun. Ancak tahlili işaret etmek yerine sorunu işaret eder nitelikte. Thiong’o bu sorunu üstlenmesi gereken şahısların müellifler olduğunu söyler. Müellif sorunu üstlendiyse, peşinden şöyleki bir soru sorulabilir: Ortada yapıtını ulaştıracak okuyan, yazan ve konuşan kimse yoksa ne olacak? Yani müellifin vazifesini yerine getirmesi lisan açısından sürecin tamamlanması için kâfi olur mu? Ya da şu biçimde de sorulabilir: Bir toplumu sadece lisanı bilen ve yazan kurtarır mı? Ortada muharririn üstlenmesi gereken bir durum olması gerektiği kesinlikle ancak bunu yalnızca müellife bırakma sıkıntıyı çözmeye yardımcı olmaz. Bu noktada Tiong’o’nun sıkıntıyı tartışırken, niyetini okur açısından eksik bıraktığını görüyoruz.
Bu hadiseyi sessiz bir biçimde geçiştiren, kendilerine dayatılan lisanı kullanan müellifler olduğu üzere, buna karşı kelamını sakınmadan söyleyen, kendi lisanında ısrarcı olan Tiong’o üzere müellifler da vardır. Trajik olan, bu aksiliğin kendilerine yeni bir lisanda yazmayı ve konuşmayı dayatan gücün gölgesinde gelişmesidir. Bu aykırılığın bir tarafı, “yeni dilin” kendileri için kurtarıcı olduğunu söylerken, başka kısmı aksini argüman eder. Tam da buna verilebilecek en hoş örneklerden biri Chinua Achebe’nin başını çektiği fikir ile Tiong’o’nun tersliğini oluşturduğu niyettir. Alışılmış ki burada tartışmanın odağında, lisanı sömürgeleştirilen ülkelerin müelliflerinin olması düşündürücüdür. Achebe, 1964 yılında Afrikalı Müellif ve İngiliz Lisanı ile ilgili konuşmasında şöyleki bir söz kullanır: “Bir adamın anadilini bir oburunun lisanı için terk etmesi yanlışsız mudur? Bu fecî bir ihanet üzere görünüyor ve bir suçluluk duygusu hissettiriyor. Ancak benim için diğer bir seçenek yok. Bana bu lisan atfedildi ve onu kullanmak niyetindeyim.”(3)
Tiong’o, Achebe’nin kelamlarına ironik yaklaşır: “Tutarsızlığa bakın: Anadili kullanma imkanı ‘korkunç bir ihanet’ ve ‘bir suçluluk hissi’ tabirlerinde düşüncesizliğe dair bir ruh hali uyandırırken; tersine yabancı lisanlar kati surette olumlu bir kucaklamaya vesile oluyor..”(4)
Sözlerinden daha sonra tenkidin dozunu yükseltir ve Transition mecmuasının onuncu sayısında, Gabriel Okara’dan şu alıntıyı yapar: “Afrika’nın kanılarından, Afrika ideolojisinden ve Afrika geleneğinden ve imgeleminden, tam manasıyla feyz almanın gerekliliğine inanan bir muharrir olarak, kanımca bu birikimden verimli bir biçimde istifade etmenin tek yolu; kaynağı, şimdi harfi harfine, Afrika anadilinden, muharrire söz aracı olarak hangi lisanı kullanıyorsa da, o lisanda çeviri etmektir. Ben sözlerimde anadilin sözlerine olabildiğince sadık kalmaya uğraş ettim. Zira bir kimse; bir söz, söz kümesi, bir cümle ve hatta Afrika lisanında birisinden, bir halkın toplumsal normlarına, davranımlarına ve kıymetlerine dair, sabırla bir derleme yapabilir. Afrika lisanının hayat dolu imgelemlerini yakalayabilmek ismine, evvela fikirlerimi İngilizce söz etme alışkanlığından kaçınmak zorunda kalmıştım. Başlangıçta bu meşakkatli oldu, lakin öğrenmeye mecburum. Her Ijaw* tabiri üzerine çalışmak ve İngilizcedeki en yakın manasını ortaya çıkarmak için makul olarak kullanıldığı durumu keşfetmem gerekiyordu. Bu benim için büyüleyici bir tecrübeydi.”(5)
Zihni Sömürgeden Azad, Ngugi Wa Thiong’o, Tercüman: Şebnem Nantu, Hece Yayınları, 2017.
Dil tartışmaları ışığında ısrarla kendi lisanında yazmayı seçen müellif ve şairler olduğu üzere, Achebe üzere diğer bir lisanda yazmayı seçen, bunun hakikat olduğunu söyleyen müellif ve şairler de vardır. Bu tartışmalar yalnızca Afrika kıtasındaki muharrir ve çizerler için değil, öteki kıtalarda da karşımıza çıkar. Öbür bir lisanın hegemonyası altına giren lisanların muharrir ve düşünürlerinin pek birden fazla Tiong’o, Okara ve onlar üzere düşünen muharrirler üzere karşılıklar verir. Achebe üzere istisnalar da yok değildir olağan. Bu durum baskı altındaki lisanların müellifleri içindeki tartışmalardır.
Laleş’in Gazete Duvar’da Vecdi Erbay’la yaptığı söyleşide, kendisine sorulan bir soruya verdiği cevapta, Tiong’o, Okara ve Achebe’den farklı üçüncü bir yol önerdiğini görüyoruz: “Kendimi şu anda da Kürtçe edebiyatla uğraşan ve ‘Kürtçede şair’ biri olarak tanımlıyorum. Türkçe şiir yazarak Kürtçeyle bağımı iki lisanlı serüvenin ortasında sürdürerek zenginleştirdiğimi, farklı açılarla Kürtçeye bakmayı öğrendiğimi, yeni yazacağım Kürtçe şiirlerde izleyeceğim edebi formül açısından benim için bunun bir kazanım olduğunu düşünüyorum. Zira Kürtçenin kendi şiir serüveni, imge dünyası ve dize kurma biçiminin imkanlarıyla Türkçe’ninki farklılık taşıyor.”(6)
Laleş’in önerdiği üçüncü yol, kendi lisanında yazan bir muharririn, lisanına zenginlik kattığı istikametindeki fikirdir. Lakin Kıraathanede yaptığı konuşmada sarf ettiği kelamlar, güya aksisini söylüyordu. Çelişkili görünen bu niyetin, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ incelendiğinde yersiz olduğu görülüyor. Hakikaten şuurla örülmüş bir şiir ve bu çelişkiyi şiir üzerinden hesaplaşmaya dönüştüren bir durumla karşılaşıyoruz.
“Söz, ahdidir beşerin,
vefâsı kendi ikliminde var olma biçimidir.
Ağıt masalını yitiren devlerin anlatılarında
zihnimize zuhur eden esrarî harf kuşlarıdır.”
Ağıt masalını yitiren dev diye işaret ettiği, babasıyla içinde yabancılaşmaya niye olan lisan ve dahası lisanının kaybbulunmasına dair tasasıdır. Ancak öncesindeki, ‘Söz, ahdidir beşerin, vefâsı kendi ikliminde var olma biçimidir’ dizesi, kelama yüklenen mana ve bu telaşın yersiz olduğunu söyler. Zira var olmaktır asıl sıkıntı. Bu açıdan bakıldığında lisanın ikinci plana düştüğünü görüyoruz.
Laleş’in edebi transferini şiir üzerinden kurması rastlantısal değildir. Zira şiir, şairine geniş bir alan yarattığı üzere lisanın farklı biçimlerde kullanılmasına da katkısı olur, bu da yabancılaşmayı engelleyerek dehşet duvarının aşılmasını sağlar. Üstte Tiong’o’nun müellifi lisan konusunda mesul tutan sözlerindeki eksiklik, yani okura ulaşma derdi belirli ki Laleş’i diğer bir lisanda hesaplaşmaya iter. Türkçenin Laleş’e kendi lisanında yazdıklarına bir zenginlik kattığı üzere, Türkçe yazdıklarında da hesaplaşma imkânı verdiği görülüyor. Laleş’e göre sorun Türkçe değil, Türkçeyi mecburî kılan ve Kürtçeyi yasaklayan iktidardadır: “Türkçenin Kürtçe üzerinde baskı kurduğu fikrine hayli katılmıyorum; lisanlar birbiri üzerinde baskı kurmaz. Lisanlar birbiriyle sözcük, mana alışverişinde bulunur. Lisanlar içinde bir tıp komşuluk bağlantısı var. Burada biz aslında siyasal iktidarın Kürtçeye reva gördüğü zulmün, haksızlığın, adaletsizliğin hıncını, vakit zaman Türkçeye reaksiyon duyarak açığa çıkarıyoruz.”(7)
Laleş’in bu noktada Tiong’o ve Achebe’den farklı olarak önerdiği, iki dilliliğin pekâlâ bir muharrir için zenginlik olabileceğidir. Bu noktada şu soru sorulabilir tahminen; farklı lisanlarda birebir şeyleri söylemek söylenen şeyden ne kaybettirir? Her ne kadar Achebe ve Tiong’o üzere müellifler temelde farklı düşünüyor üzere görünseler de yazdıkları birebir toplumsal sorunların etrafında döner. Bu da düşünsel açıdan onları birbirine uzak iki müelliften çok benzeri bir edebi üretimin ve emsal problemlerin tarafı yapar. Kim diyebilir ki, Achebe’nin ‘Afrika Üçlemesi’ ile Tiong’o’nun ‘Bir Buğday Tanesi’, ‘Kan Çiçekleri’ ve ‘Aradaki Irmak’ romanları farklı düşünen yazarlarca kaleme alınmıştır, bilakis güya her iki metin de birebir muharririn kaleminden çıkmış üzeredir. Sıkıntılar ve işleniş biçimleri birebir ancak kullandıkları lisanları farklıdır. Soruna bu açıdan bakınca hem muharririn lisanla bağı birebir vakitte izlenecek yolun ne olacağına dair bir fikir ortaya çıkar. Lisanı kaybolmakla yüz yüze kalmış bir toplumun külçeşidinin, sanatının ve hatta lisanının yarınlara nasıl aktarılacağı kıymet kazanır burada. Achebe ve Tiongh’o’yu farklı olmalarına karşın birbirine yaklaştıran, Laleş’i de misal bir sınırdan arayışa iten fikir de budur; kendi toplumlarının farklı lisanlarda de olsa aktarıcısı almak, kültürlerine ilişkin bir bellek, bir arşiv oluşturmak.
Bir de bütün bunlardan bağımsız, lisanı üzerinde rastgele bir baskı yokken, şahsi sebeplerle öteki lisanları yeğleyen müellifler vardır. Slavoj Zizek örneği bu mevzuda tahminen de en çarpıcı olanıdır. Zizek, kendisiyle ilgili yapılan bir belgeselde niye hem Rusça birebir vakitte İngilizce öğrendiğine dair açıklama yaparken, “Dünyada Soğuk Savaş vardı, Rusça ve İngilizceden birisinin dünyaya hâkim olacağını düşünüyordum, işimi bahta bırakamazdım, iki lisanı de öğrenmeye karar verdim,” halinde ironik bir karşılık verir. Yanıt ironik gelebilir ama altında bir hakikati barındırır: “Hâkim lisan.” Bu kavram, Zizek’in de dediği üzere başka lisanları domine edeceği (yok edeceği değil), baskın hale geleceğiyle ilgiliydi. Lakin bu niyet kendi lisanının yok olacağına dair bir dert taşımadan ortaya çıkmıştı. ötürüsıyla Zizek’in niyetinin temelinde lisandan bağımsız, kendi fikirlerini aktarma duygusu vardı. Zizek, kolayı seçip kendi lisanında yazmak yerine, geniş kitlelere ulaşacağını düşündüğü bir lisana dair öngörüde bulunup yapıtlarını o lisanlarda vermeği tercih eder. Burada “tercih” sözcüğü, zorunluluktan farklı düşünülmelidir; zira ortasında baskı altına alınmış bir yönelimi değil, bilakis keyfi bir durumu işaret eder. Laleş’in babasıyla içindeki derin uçurumun Zizek’te olduğunu düşünmek için bir niye yoktur. Tercihen farklı lisanlarda yazan Zizek üzere bir epey muharrir vardır. örneğin Nabokov, Bolşevik İhtilali daha sonrası Rusça yazmaktan vazgeçip yapıtlarını İngilizce yazmaya karar verir. Milan Kundera, Çekçe yerine Fransızcayı tercih ederken, Samuel Beckett İngilizceyi ileri derecede bilmesini bir pürüz üzere bakılırsarek sadece kurallarına bağlı kalacağı niyetiyle Fransızca yazmış, hatta yazdığı lisanda Nobel Edebiyat Mükafatı bile almıştır.
Tercihli olarak öteki lisanlarda yazmak anlaşılır bir şeydir lakin lisanının kaybolacağı dehşetiyle kendi lisanında yazamamak keyfiliği değil asimilasyonu işaret eder. Tiong’o, Achebe, Okara ve Laleş’in kelamlarını birleştiren ve onları bu bahiste kanıya sevk eden durum budur. Tam da bu noktada Zizek ve gibisi müelliflerin anlattığı bir şey vardır, o da bir muharrir için yanlışsız olanın hangi lisanda yazacağı değil, ne yazacağıdır.
Her ne kadar farklı tahlil yolları önerseler de özünde lisanı kendi meselelerine aracı kıldıkları ve sorunlarının kendilerine dayatılan lisan olmadığını anlıyoruz. Aksi biçimde bu kadar uygun eserler ortaya çıkaramazlardı. Neredeyse hepsi kendi lisanları önünde mahzur teşkil eden iktidarın asimilasyon siyasetleri olduğunu işaret eder lakin farklı lisanlarda benzeri şeyleri söyler. Laleş’in itirazının tam da burası olduğunu söylemek yanlış olmaz. Sorunu, “başka bir dilden” bağımsız iktidar bağlamında ele alır, tahlilin de bu perspektifte olduğunu işaret eder. Öteki bir lisanda kendini yaşatmak da denebilir buna.
Tercihli olarak kendi lisanında yazmayan muharrirlerin pek birden fazla, lisanları tehdit altında olsaydı muhtemelen Tiong’o ve Laleş üzere misal kederlerden mustarip olur, benzeri niyet ekseninde metinler yazarlardı. ötürüsıyla öteki bir lisanda yazmaya mecbur kalmak ile tercihen öteki bir lisanda yazmak tıpkı şey değildir. Bu açıdan değerlendirildiğinde Beckett üzere istekli bir biçimde Fransızca yazması ile Achebe’nin zorunluluktan Fransızca yazması tıpkı fikrin kararı olamaz. Keza Nabokov’un kızdığı için kendi lisanını terk etmesiyle Yaşar Kemal’in kendi anadilinde yazamaması da birebir değildir. Bu minvalde örnekler çoğaltılabilir. Lakin bütün bu muharrirleri birleştiren tek bir şey vardır, lisandan bağımsız aktardıkları sanatlarıdır bu da. Bu noktada lisan ve muharririn politik arayışı örtüşebilir, buna lisan sıkıntıları de dâhildir. Bundan ötesi müellifin bir toplumun lisanını kurtaracağına dair kendisine yüklenen manasız manadır. Muharrir lisanı kurtaramaz, sadece sanatını icra eder. Lisanı kurtaracak olan devlet aygıtına dönüşmesidir. Zizek bunu bildiği için farklı lisanları öğrenmek istedi. Zira galip gelenin lisanının kaçınılmaz bir biçimde muharririn lisanına dönüşeceğini biliyordu.
Yukarıda Laleş’in, “zaman içinde okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı” kelamlarını Beckett’ın, Nabokov’un, Zizek’in arayışından farklı, her ne kadar üçüncü bir yolu seçmiş olsa da Achebe, Tiong’o ve Okara ile benzeri bir yere koymak gerekir; ortada bir sorun var ise, odağında müellifin lisan seçimi değil iktidarın yanlış lisan siyasetinin bir kararı vardır. Laleş’in Kürtçesi, Tiong’o’nun Gikûyû lisanı bir kurtarana gereksinim duyarken, Beckett’ın İngilizcesi bir kurtarana gereksinim duymaz. Birisinde iktidar kaynaklı bir baskı varken, başkasında özgür bir seçim vardır. Dolaysıyla lisan ve müellif içinde her iki durum için karşıt bir alaka vardır, birisinde müellif meramını anlatmak için lisana gereksinim duyarken, başkasında lisan kurtulmak için bir müelliften fazlasına gereksinim duyar. Muhtaçlık duyulan bu şey de bir muharririn uğraşından fazlasını işaret eder; Laleş’in de işaret ettiği üzere iktidarın baskıya son vermesi, kişinin kendi lisanında yazıp çizmesine takviye olunmasıdır bu da. Yani lisanın eğitim lisanına dönüşmesidir anlatmak istediği. “zaman içinde okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı,” kelamlarıyla “devletin dilini” kastettiğini, sorunun da tahlilin de adresini gösterdiğini görüyoruz.
Tiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında Lisan Politikası’ isimli kitabında çarpıcı bir tespitte bulunur: “Biz Afrikalı müellifler olarak her vakit Avrupa-Amerika ile yeni sömürgeci ve siyasi bağlardan yakınmışızdır. Gerçek. Ancak yabancı lisanlarda yazmaya devam ederek, onlara biat ederek, kültürel seviyede o yeni sömürgeci kölelik ve ram etme ruhunu yaratmakta ısrarcı olmuyor muyuz? Afrika’nın emperyalizm olmadan yapamayacağını söyleyen bir siyasetçi ile Afrika’nın Avrupa lisanları olmadan yapamayacağını söz eden bir muharrir içinde ne fark var?”(8)
Sormadan edemiyor insan; muharrir, lisanı yasaklıyken külçeşidini, sanatını, hoşu, edebiyatını daha sonraki nesillere aktarmak için ne yapması gerekir? Öteki bir lisanda yazıyorsa, yazmayı bırakmalı mıdır yoksa bırakmamalı mıdır? Muharrirler kendi toplumlarının aktarıcısıdırlar; pahalarını, külçeşidini, sanatını, ideolojisini, psikolojisini hülasa lisanın içeresine yerleşen ne var ise bunları aktarmaktan sorumludurlar. elbette kendi lisanında yazmakta ısrarcı olmak kıymetlidir ancak lisanından koparılmış bir topluma hangi lisanda ulaşılacağı değerli değil midir? Lisan kadar toplum, toplum kadar lisanın kullanılacağı okulların varlığı, okullar kadar lisanı yaygın kullanıldığı bir sistem, sistem kadar bu sisteme nizam veren bir devlet aygıtı gerekli değil midir? Öyleyse muharrire hangi lisanda yazdığını sormak yerine neyi yazdığını sormak daha yanlışsız değil midir?
Laleş’in lisan sorununu dayandırdığı üçüncü yol tam da bu aygıtla ilgilidir. Gerçekten tahlili “iktidar” odaklı tartışmasının sebebi de bu aygıtın Kürtçe üstündeki yabancılaştırıcı tesiridir. Laleş “iktidar” der zira devlet demek zordur. esasen şiir yazarak kendisine devletle bir hesaplaşma alanı yaratmasının sebebi de bu zorluktur. Bir lisanın kurtuluşunu politik tartışmalardan azade tutarak, statüsünü düşünmeden, lisanın eğitim lisanı olmasını tahlil olarak görmeden, kurtuluşu sadece edebiyatçıların bu ve gibisi arayışlarında aramak ne derece gerçek olur, kestirmek güç. Dahası lisanın kurtuluşu için şiirle çarpışmak, neyi ne kadar kurtarır bunu da. Bir toplumun lisanının kurtuluşunu birkaç âlâ şair ve muharrire yüklemek manasız. Afrika’da lisanla ilgili tartışmalar yürütülürken, edebiyatın ve şiirin ne kadar cılız kaldığı biliniyor olacak ki tartışmaları gerçek bir noktaya çekilmesi sağlanıyordu. Sadece bu rolü üstüne alanler edebiyatçılardı; muharririn ve edebiyatçının rolü olsa olsa bu olur.
Dil ile ilgili problemin hakikat bir mecrada tartışılması muharrire büyük bir özgürlük alanı yaratacaktır. Muhtemelen tehdit ortadan kalktıktan daha sonra muharririn keyfiyetine şahit olacağız. Hâlihazırda Becket’ın hisleriyle Tiong’o, Laleş ve gibisi edebiyatçıların hislerinin birebir olmamasının sebebi de bu olsa gerek. Ne yazık ki Laleş’i, Tiong’o ve Achebe üzere muharrirleri kendi lisanında yazdıkları niçiniyle tartışmıyor, diğer bir lisanda yazdıkları dikkatimizi çektiği için konuşuyoruz. Sormadan edemiyor insan; bu muharrirler üstteki kelamlarını yabancı oldukları lisanda değil de kendi lisanlarında yazmış olsalardı, bugün bunları tartışıyor olur muyduk? O denli görünüyor ki sıkıntı.
Bu noktaya kadar lisanı kurtarmak için neler yapılabileceğini, ötürüsıyla bu bağlamda muharririn rolünün ne olduğuna değindik. Sıkıntı muharrir odaklı tartışılınca, nasıl bir yanılgıya sürüklendiği ortada. Müellifin kendi lisanında yazmamasını lisanın yok oluşunu, lisanın yok oluşunun toplumun yok oluşuna bağlamak büyük bir yanılgıdır. Zira toplum denen şeyin sonlarını yalnızca lisan değil, tarih, edebiyat, sanat, din, gündelik ömür, kültür, üzere diğer şeyler de belirler. ötürüsıyla muharrir sorunu işaret eder, devlet ya da “statü” üzere aygıtlar lisanı kurtarır.
Dil ile devlet bağının en hoş örneği tahminen de İbranice’ye hayat veren Eliezer Ben-Yahuda’nın yaptığı çalışmadır. Yehuda, 1889’da İbranice Lisan Konseyi’ni kurarak lisana dair entelektüel bir çalışma yapmış, lisanın muhtaçlık duyduğu sistemin öncüsü olmuştur. Üstte açıklandıği üzere bundan fazlasını yapması mümkün değildir, hakikaten İbranice bir lisan bilimcinin eforunun ötesine, organize bir yapıya taşınmıştır. İsrail 1948 yılında kurulduğunda, toplum İbranice dışında neredeyse bütün dünya lisanları konuşuyordu. Yehuda ile temelleri atılan kelamlık çalışması, devlet eliyle yapılan çalışmaların akabinde eğitim lisanına dönüşür ve yavaş yavaş toplumla bütünleşir. Bugün on milyona yakın insanın konuştuğu dünyanın kıymetli lisanlarından birisi olur İbranice. İsrail 1948 yılında kurulana kadar yaklaşık altmış sene lisandan bahsedilmez. Lisanın kurtuluşu sırf bir insanın gayretiyle mümkün olsaydı Yehuda tek başına kâfi olurdu. Lisanın kurtuluşunun temeli sistemle bütünleşmesi, gündelik kullanmasının ötesine taşınması ve bir aygıt tarafınca geniş bir alanda kullanılmasıdır.
İbranicenin bilinmemesi bir toplumu kültürsüz, edebiyatsız, tarihsiz ve tarifsiz bırakmamıştı. Yahudi toplumunun diğer lisanlarda tutulan kayıtları, arşivleri yardımıyla olmuştu bu da. İsrail, devlet kurulduktan daha sonrasında İbraniceye diğer lisanlardan transferler başladı, yavaş yavaş bir toplum lisanı ve kültürüyle birlikte inşa edildi. Yahudi toplumunun kendi lisanından kopması bir hakikati barındırdığı kesin ancak bu durum bir toplumu yok etmedi. Yahudi toplumu öteki lisanlarda kendi kültürüne ilişkin emaneti geri almamış olsaydı bugün yok olmuş bir topluluktan bahsediyor olacaktık. Yehuda’nın durumu müellif ve lisan içindeki münasebette, müellifin rolünün ve sonlarının ne kadar olduğuna dair bir fikir verebilir tahminen.
Bu hususta çarpıcı öbür bir örnek Kürtlerin yaşadıklarıyla ilgili fakat İsrail’deki durumun gibisi değil tam karşıtını anlatan, diğer lisanlarda arşiv tutamamanın nasıl yıkıcı olduğunu anlatan bir örnek.
Bu kadar Bilgiden daha sonra Ne Bağışlaması : Kürdistan İzlenimlerim, Jonathan J. Randal, Tercüman: Faysal Nerse, 446 syf., Avesta Kitap, 2002.
Jonathan J. Randal’ın ‘Bunca Bilgiden daha sonra Ne Bağışlaması?’ isimli kitabı, Saddam Hüseyin’in iktidarı periyodunda yaşananları mercek altına alır. Randal, bu kitap başlığını T. S. Eliot’ın ‘Çorak Ülke Dört Kuartet ve Öteki Şiirler’ kitabındaki Gerontion şiirinden alır. Randal’ın şiirdeki bu dizeyi kitap ismi olarak düşünmesi boşuna değildir. Çünkü Irak Kürdistan bölgesinden İran’a, İran’dan Suriye’ye, Suriye’den Türkiye’ye uzanan ve uzun yılları alan kapsamlı bir çalışma ortaya koyar. Bu mühlet zarfında, senelerca Irak’ın kuzeyinde ve İran’la hududu olan köyleri gezer. Kürt iç savaşına dair araştırmalar yapar. Irak ve İran’da beşerlerle konuşur, işlenen katliamları, cinsel akınları, cinayetleri araştırır ve olup bitenlerin tek tek kaydını meblağ. Topladığı onca acılı kıssayı kitaplaştırır en sonunda. Araştırma esnasında bir şey müellifin dikkatini çeker, yaşanan onca şey niye kayıt altına alınmamıştır? Saddam’ın ve periyodun İran hükümetlerinin yaptıklarına dair özetle şu biçimde bir not düşer tarihe; bu zulme maruz kalanlar, kendilerine bu berbatlığı reva bakılırsanleri nasıl affedecektir? Bu kadar bilgi edindikten daha sonra bu şiddeti, bu berbatlığı yaratanların nasıl olur da affedileceğini merak eder, kitaba da ‘Bunca Bilgiden daha sonra Ne Bağışlaması?’ ismini o niçinle verir. Randal, İran ve Türkiye sonuna yığılan insanların, hudut uzunluklarında kendilerini bekleyen “dilsizliğinden’’ bahseder. Ülkelerinde maruz kaldıkları onca şeyi yazamamış, kayıt altına alamamış bu denli insanın hudut uzunluklarında garip bir terk edilmişlikle ömürleri son bulur. Kayıtlar yüz binlerce insanın İran’a girmek için “sınıra” yığıldığı ve orada bekletildiği için soğuk ve açlıktan öldüğünü muharrir. Bir acının coğrafik hudutları, bu beşerler için kendilerine ilişkin olmayan bir lisanın hududunda affedilmez bir nefrete dönüşür. Randal yaşanan onca acının, öbür lisandaki bir acıya dönüşmesinin sebebini Kürt lisanının modüllü oluşuna ve bu niçinle de birlik olunamamasına, ötürüsıyla ortak bir bellek oluşturulamamasına bağlar.
“Kürtler alfabe çeşitliliği bakımından bölünmüş durumdalar. İran’daki Gorani, Fars yazısı kullanılır. Sorani, İran ve Irak’ta olduğu üzere. Ancak yurtharicindeki Türkiyeli Kürtler, Fransız Mandası sırasında Suriye’de Buyruk Kamıran Bedirxan tarafınca düzenlenen, değiştirilmiş bir Latin alfabesiyle Kurmanci öğreniyorlar. Kaçak olarak Türkiye’ye sokulan kitaplar, gazeteler ve mecmualarda bu alfabe kullanılıyor. Eski Sovyetler Birliği’ndeki Kürtler, Kril alfabesi kullanıyor. Tüm bu faktörler, genelde dağlık alanın doğal izolasyonu ve bölünmüşlüğü Kürt birliğinin tüm Kürtler tarafınca kullanılan ve de anlaşılan tek lisan ve tek alfabeyle daha güzel sağlanacağına kani olmuş milliyetçileri ümitsizliğe itmiştir.”(9)
Kaydı tutulmayan bir epey toplumsal olay, cinayet, yıkım tarih sahnesinden silinip gitmiştir. Bunda tarihi yazanların, kazananlar olmasının hissesi oldukcatur. Millet olmanın, dahası kuvvetli olmanın en değerli yapı taşlarından biri tahminen de oluşturulan toplumsal bellektir. Bu da topluma ilişkin tutulan kayıtlarla mümkündür. kuvvetli devletlerin işgal ettikleri ülkelerde yaptıkları birinci şey, arşivleri ortadan kaldırmak, tarihî yerleri yok etmek, kütüphaneleri yakmak olur. Dünya tarihi bu ve buna emsal trajedilerle doludur. ötürüsıyla “bellek” denen şey öldürenin ve yok edenin lisanı üzerinden kendi lehine işleyen tarihî bir müddetç halinde cereyan eder. Burada trajediye maruz kalan toplumun yapabileceği tek bir şey kalır geriye, öbür bir lisanda bellek yaratmak. O denli bir bellek yaratılmalı ki, muhtaçlık duyulan bu arşiv günü gelince tıpkı İsrail’deki üzere bir daha inşa edilen bir toplumun belleğine dönüşebilsin. Muharririn rolü de burada devreye girer; kendi lisanı kadar öbür lisanlarda de kayıt tutmak, bellek oluşturmak.
ötürüsıyla İsrail örneği bize değerli bir ayrıntısı anlatır, bu da bir toplumun kurtuluşunun sadece lisanın kurtulmasıyla mümkün olmadığı hakikatidir. Lisan unutulabilir, hatta unutturulabilir ancak öbür lisanlarda tutulacak kayıtlar en az lisan kadar kıymetlidir. Müellifin, sanatkarın sorumluluğu burada başlar, hangi lisanda yazıyorsa yazsın kendi külçeşidinin aktarıcısı olmak durumundadır. Zira diğer bir lisanda yaşatılan şey, eninde sonunda kendi kültürüne ve lisanına döner. ötürüsıyla müellifin ve sanatkarın bir sorumluluğu var ise, o da hangi lisanda olursa olsun kendi toplumuna dair bir bellek yaratmasıdır.
Laleş’in bir toplumun kurtuluşunu lisandan azade düşünmesi, yabancılaşmanın bir sistem-iktidar sorunu olduğunu işaret etmesi ve tahlili lisan olduğu kadar lisandan öteye taşıması tahminen de bu niçinledir.
Notlar:
1 – Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışması, Kıraathane Yayınevi, 1. Basım, S. 307
2 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları S. 61
3 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları, S. 31
4 – a.g.e S.31
5 – a.g.e S.31
6 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
7 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
8 – Ngugi Wa Thiong’o, Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Hece Yayınları, Çev. Şebnem Nantu, S.56
9 – Jonathan C. Randal, Bu kadar Bilgiden daha sonra Ne Bağışlaması, Çev. Faysal Nerse, Avesta Yayınları, S.41
Okumaya devam et...