DUVAR – Yapay zekâ ve teknolojik gelişmelerde hayret veren gelişmelere tanıklık ediyoruz. Tüm bu süreçte kimi vakit salt teknolojik gelişimin toplumun refah düzeyini yükseltebileceği algısı oluşuyor veya tam aykırısı, ‘robotların işimizi elimizden alacak mı?’ sorusuyla şekillenen kuşkucu bir yaklaşım.
halbuki gerçeği ararken sormamız gereken sorular bu kadar sıradan değil. Teknolojik yeniliklere karşın çalışma şartlarının kötüleştiği, mesai saatlerinin daha da arttığı bir dünyada yaşıyoruz. Bu niçinle teknoloji ve refah içindeki münasebet bu kadar sıradan olmasa gerek. Robotların işimizi alıp almayacağı sorusu da tıpkı biçimde.
bu biçimde bu robotlar kimin için çalışıyor? Robotlar çalıştığımız işleri tehdit ediyor mu? Teknolojik ilerlemenin toplumsal hayatta birtakım değişiklikleri birlikteinde getirmesi tüm dünya için geçerli olabilecek bir model mi? Pekala ya bugünkü üzere kâr hırsını değil, toplumsal fayda gözeten komünist robotların dünyasında yaşasaydık? Temel gereksinimlerin karşılanması, epeyce daha az çalışma saatleri ve boş vakte ulaşmak iddia ettiğimizden daha mı yakınımızda?
Çalışma Ekonomisti Dr. Arif Koşar’ın ‘Robotlar İşimizi Elimizden Alacak Mı?’ isimli kitabı tam da bu sorulara cevap arıyor. Kısa bir süre evvel Kor Kitap tarafınca yayınlanan kitaptan yola çıkarak Koşar ile konuştuk.
‘TEHLİKE, YENİ İŞLERİN GÜVENCESİZLİĞİ’
Lafı hiç dolandırmadan, sizin de kitap isimde belirttiğiniz üzere ‘robotlar işimizi alacak mı?’ diye sorarak kelama başlayalım. Gerçekten bu biçimde bir ihtimal var mı? Robotlaşmadan korkmalı mıyız?
Robotlar olağan olarak biroldukça işi elimizden alıyor. “Robotlar işimizi elimizden alacak mı?” sorusuna birinci olarak bir soruyla yanıt vermek lazım: Ne iş yapıyorsun? Yani yaptığın işe bağlı. Birtakım işleri robotlar elimizden alacak ki birfazlaca işi tarih boyunca makineler aslına bakarsanız insanların elinden aldı. örneğin daktilocular artık kalmadı, adliye önündeki arzuhalciler epeyce azaldı. Direkt değil ancak dolaylı olarak Spotify kaset üreticilerini, CD dükkanlarını bitirdi. Bir fabrikaya bir robot konulduğunda o emekçi işsiz kalabiliyor. Birinci dokuma makinesinin, eğirme makinesinin ortaya çıkışından beri personelleri işsiz bıraktı. bu biçimde biroldukça örnek verilebilir.
Ancak robotlar ve genel olarak teknoloji emekçileri ortadan kaldırırken ‘sermaye daima büyüyor ve yeni yatırımlar yapıyor, yeni yatırımlar yaptıkça yeni işler ortaya çıkıyor’ kapitalist mantığı vardı. Bunun sebeplerine, detaylarına girmeyelim uzatmamak açısından lakin olgusal olarak baktığımızda teknoloji gelişmesine karşın genel sağduyuya zıt olmakla bir arada emekçi sınıfı büyüyor. Emekçilerin, çalışanların sayısı artıyor. Son 30 yılda dünya genelinde personel sayısı iki kat artarak iki milyarı aştı. Teknoloji gelişiyor, robotlar artıyor, yapay zeka inanılmaz şeyler yapıyor, hiç düşünülmeyen işleri bile ortadan kaldıracak. Lakin emekçi sayısı da artıyor ve artacak üzere de gözüküyor.
Kimisi mantıklı gelen kimisi mantıksız gelen çok sayıda yeni iş ortaya çıkıyor. örneğin yakın vakte kadar toplumsal medya danışmanları, o işleri yapan beşerler, grafikerler, yazılımcılar… Bilgisayar ortaya çıktıktan daha sonra, işte son 40 senede, bugün dünyada milyonlarca yazılımcı var. Örneğin ABD’de bilgisayarlar 30 sene ortasında 3,5 milyon işi bitirdi, lakin 19,3 milyon yeni işin ortaya çıkmasına vesile oldu. ötürüsıyla epeyce sayıda yeni iş de ortaya çıkıyor. Yalnızca Türkiye üzere daha orta seviyedeki ülkelerde değil, teknolojik manada daha geri ülkelerde de; değişen teknolojinin ilerlediği Almanya, ABD üzere ülkelerde de istihdam süratle gelişen teknolojiye karşın sistemli bir biçimde artıyor.
Bugünkü asıl soru, teknoloji ile birlikte personel sınıfının ortadan kalkması ve bütün toplumun işsiz kalması üzere bir distopya değil. İşsizlik var, konjonktürel olarak artabilir-azalabilir, önümüzdeki süreçte daha önemli bir sorun haline de gelebilir lakin toplumun büsbütün işsiz kaldığı, kapitalizmin ‘kapitalizm’ olmaktan çıktığı bir dünyaya hakikat gitmiyoruz, tehlike bu değil. Tehlike şu: işler ortadan kalkıyor, yeni işler ortaya çıkıyor lakin bu yeni işler hayli garantisiz, düşük fiyatlı. Bu yeni işler eski işlerden farklı olarak ‘kötü’ işler ve insan onuruna yakışır şartlarda işler değil. Bunu e-ticaret temaslı kuryelerde, minimum fiyata çalıştırılan milyonlarca beyaz yakalıda görüyoruz. Bu niçinle bugünün dünyasında temel sorun robotların işimizi elimizden almasından epeyce -bu da var ancak bundan oldukça- yeni işlerin ve yeni istihdamın ve çalışma ömrünün, bir bütün olarak iktisadın düşük fiyata, yoksulluğa, çok sömürüye, güvencesizliğe dayalı olması. bu biçimde bir iktisat ve yeni işler dünyasındayız. En büyük tehlike ve üzerinde durmamız gereken, bir uğraş konusu olması gereken sorun da bu.
‘ENDÜSTRİ 4.0 TÜRKİYE’DE SONLU ÖLÇÜDE GERÇEKLEŞEBİLİR’
Kitapta bahsetmiş olduğuniz bir öbür dikkat alımlı mevzu ise özelde robotlaşmaya, genelde ise kapitalizme dair ‘liberal iyimser’ yaklaşım. Adam Smith’ten bu yana liberal optimist yaklaşımı düşündüğümüzde epeyce uzun bir süre boyunca hakim anlayışın bu olduğunu görüyoruz. Hatta tahminen de son 30 yıldır, tahminen de Sovyetler’in de çökmesiyle birlikte bu anlayış daha da kuvvetli bir biçimde anaakımdaki yerini koruyor. Öncelikle bahis robotlaşma olduğu vakit liberal iyimserliği nasıl tanımlayabiliriz? Ayrıyeten yüzseneler geçmesine ve onca başarısız örneğe karşın tıpkı anlayış nasıl anaakım kalmayı başardı?
Üstelik bu kadar dehşet verici olguyla iç içe yaşamamıza karşın: savaşlar, yoksulluk, sömürü gerçeği… Buna karşın hâlâ liberal iyimserlik! Aslında liberal optimistlik farklı konularda hâkim ideoloji olarak varlığını sürdürdüğü söylenebilir fakat biz daha fazlaca teknoloji bağlamında liberal iyimserlikten bahsediyoruz. Bunun özü şu: “Teknoloji geliştikçe, biz daha zenginleşeceğiz, daha refah içerisinde yaşayacağız, temel meselelerimiz da adım adım çözülecek, daha düzgün bir dünyaya hakikat gidiyoruz” anlayışı.
Bence bu yaklaşım, hem Türkiye’de hem dünyada, gerçek hayattaki bu denli sıkıntıya karşın hâlâ pek tesirli bir yaklaşım. Günümüz dünyasında hâkim ideolojinin en kıymetli bileşenlerinden birisi teknolojik determinizme dayalı bir tekno-iyimserlik. Bu değişen teknolojinin fetişleştirilmesidir. Hepimizin dünyaya bakışında bu biçimde bir içsel öğe var, günlük yaşantımızın modülü haline gelmiş, kabul etmişiz. Yani mesela telefonlar bizim hayatımızı kolaylaştırıyor, bilgisayar kolaylaştırıyor, uçakla bir yerden bir yere kolaylıkla seyahat ediyoruz… ötürüsıyla hakikaten hayatımızı kolaylaştıran ve bu açıdan iyimserliği haklı kılan kimi olgusal gerçekler var, büsbütün yanlış değil. aslına bakarsanız her ideoloji tesirli olacaksa aşikâr doğruları da içermek zorunda, belirli doğrulara dayanmak zorunda.
Ancak teknolojik iyimserliğin temel ziyanlı, tehlikeli ve aldatıcı olan yanı bizim yaşadığımız yapısal problemleri çözme konusundaki vaatleri. Örneğin ‘Endüstri 4.0’ hayli tanınan. Üretimde otomasyon, dijitalleşme üzere çeşitli teknolojik gelişmelere referans veriyor. Bu çeşit değişimler oluyor mu? Oluyor. Bilhassa merkez kapitalist ülkelerde oluyor alışılmış, örneğin Almanya bu işin öncüsü. Türkiye’de ne kadar olur? Aşikâr adımlar atabilir lakin Türkiye üzere ülkelerde epeyce sonlu kalır. “Şurada oluyor, bizde de olur”. bu biçimde otomatik bir şey yok. Zira ülkelerin dünya iktisadında aşikâr yerleri var, muhakkak bir iş kısmı var ve bu pozisyonları çerçevesinde münasebete giriyorlar. ötürüsıyla Almanya’da olabilir lakin bu Türkiye’de de birebir ölçüde olacağı manasına gelmez, olamaz da. İş kısmı gereği orası yüksek teknolojiye dayalı; Türkiye ucuz emeğe dayalı. ötürüsıyla Türkiye’deki iktisadi yapı buna bir ölçüde pürüz. Türkiye’deki ‘Endüstri 4.0’ kıssası epey sonlu ölçüde, hudutlu işletmelerde, sonlu bölgelerde gerçekleşebilecek bir öyküdür, otomatik bir yayılım kelam konusu değil.
Robotlar İşimizi Elimizden Alacak mı? Teknoloji Emek Gelecek, Arif Koşar, 264 syf., Kor Kitap, 2022.
LİBERAL İYİMSERLİĞİN BÖLGESELLİĞİ
bu biçimde liberal optimist yaklaşımın bölgeselliği üzerine tahminen biraz konuşabiliriz. Bütün bu kavramları konuşurken aslında Batı’yı referans noktası alıyoruz. örneğin bir Avrupa ülkesi çalışma müddetlerini azalttığında bu direkt teknolojik manada örnek teşkil ediyormuş üzere düşünüyoruz. Fakat öykü dünyanın her noktası için tıpkı değil üzere. Kimyada içi sıvı dolu ‘u’ formunda borunun bir ucundan baskı uygulandığında öbür uçtaki sıvı düzeyinin artması üzere, dünya için de bu husus özelinde tıpkı şeyi söyleyebilir miyiz? Hal bu biçimdeyse batıda gördüğümüz iyimserliğin yalnızca bir hologramı mı?
Aynen o denli. Zira örneğin Afrika’da teknolojik iyimserliğe münasebet olabilecek gelişmeler çok az. Türkiye’de Batı’ya bakılırsa çok az fakat Batı’nın muhakkak bölgelerinde nitekim teknolojik imkanların daha diğer türlü kullanılabildiğini görüyoruz. değişen teknolojinin de ötesinde bir tartışmayı gerektiriyor bu. Zira dünyanın merkez ülkeleri ile bağımlı bölgeleri içindeki bağlantıyla de ilgili. Sen muhakkak ülkelerde çalışma saatlerini düşürebilirsin ancak neye dayanarak düşünüyorsun: Dünyanın bağımlı ülkelerinden elde edilen artı kıymetin Batı’ya taşınması temelinde lakin orada aşikâr hakları, uygulamaları, toplumsal devlet düzeneklerini (mesela Almanya’da Covid periyodunda dağıtılan 2 bin euro’yu) tolere edebiliyorlar. Bunların kaynağının bir kısmı, dünyanın bağımlı ülkelerinin sömürüsü. ötürüsıyla dediğin hakikat, bir taraftaki gelişmeler öbür yerlerde daha ağır sömürü manasına gelebilir. Almanya’da yüksek teknoloji, Bangladeş’teki ilkel teknolojiyle, ağır çalışma şartları manasına gelebilir. Bunlar tekno-iyimserlik açısından bakıldığı vakit çelişki üzere, kusur üzere gözükür. Yani “Bunlar vakit içinde değişecek ancak hepsi birebir maksada doğur ilerliyor” üzere görünebilir ancak bilakis bunlar çelişki değil, ortasında yaşadığımız toplumsal sistemdeki çok birbirini besleyen ve yanyana var olan olgulardır.
‘TEKNOLOJİ SIKINTILARIMIZI OTOMATİK OLARAK ÇÖZMÜYOR’
Başta da söylemiş olduğimiz üzere, teknolojik gelişmelerin getirdiği kolaylıklara tanıklık ediyoruz lakin çalışma müddetlerinde ve şartlarında gibisi bir eğriye rastlamıyoruz. Zira beşerler bugün daha evvelki nesillere kıyasla toplumsal haklar konusunda geçmiş periyotlara bakılırsa bugün daha berbat durumda bulabiliyor. Teknolojik ilerleme ile çalışma mühletleri içindeki zıt orantının temelinde neler yatıyor?
Dünyada 19. yüzyıldan 1970’lere kadar iniş çıkışlar olmakla birlikte çalışma müddetleri daima azalma eğilimde oldu. Günde 15-16 saatlik çalışmalardan Batı’da 7-8 saate, dünyanın başka bölgelerinde de 8-9 saate diyebileceğimiz, aslında işçilerin kazanımlarına denk düşen bir güzelleşme yaşandı. Belirli ölçülerde çalışma şartlarında da. örneğin çocukların çalışması yasaklandı, fakat dünyanın muhakkak bölgelerinde alışılmış. Afrika’da çocuk madenciler, çocuk tarım emekçileri hâlâ var. Fakat dünyanın muhakkak bölgelerinde bu haklar bir halde sağlandı. 70’lerden daha sonra ise farklı bir halde hem çalışma müddetleri birebir vakitte çalışma şartlarında bir kötüleşme yaşanıyor. bir daha enteresan olan 70’ler teknolojik gelişmelerin alabildiğine sürat kazandığı bir devir: Bilgisayarlar günlük ömürde adım adım kullanılmaya başlanıyor, elektronik teknolojisi, yarı iletken teknolojiler, robotlar… bunlar tahminen II. Dünya Savaşı’nın daha sonrasındasında sürat kazandı ancak temel olarak üretim sürecinde ve iktisatta kullanımları 70’lderden daha sonra sürat kazandı. O niçinle 70’lerde adeta bir bilimsel-teknolojik ihtilalin gerçekleştiği ve günlük ömürde da süratle karşılık bulduğu söylenebilir.
Çelişki üzere gözüken şeyse şu: O senelerdan bugüne bu kadar sürat kazanan teknolojik gelişmeye karşın, niye çalışma mühletleri son kırk yıldır uzama eğiliminde? niye çalışma şartları kötüleşme eğiliminde? niye çalışarak geçinememe durumu bu kadar yaygınlaşıyor? niye iş gerilimi bu kadar yaygın bir olgu haline geldi? niye teminatsız işgücü piyasasının temel karakteri oldu? Çok teknolojik gelişmeye karşın çalışma hayatında teknoloji işimizin aşikâr istikametlerini kolaylaştırsa bile temel meseleleri çözmek açısından (çalışma müddeti, garanti, iş geriliminin azalması gibi) faydalı olmadı.
Bunun niçinini tahminen fazlaca özetlemek gerekirse açmak lazım. 19. yüzyıldan 1970’lere dediğimiz ilerleme ve kazanımlar yalnızca ve zati değişen teknolojinin gelişmesiyle ilgili değildi. Çalışanların çabası, örgütlülüğü. Hem sendikal manada tıpkı vakitte siyasal manada örgütlülüğü, onları siyasal alanda temsil eden partilerin gücü, etkisi… Bütün bu uğraşlar kararında muhakkak haklar kazanıldı ve 1970’lere kadar muhakkak güzelleşmeler sağlandı. Bunda elbette Sovyetler Birliği’nin, sosyalizmin itibarının ve etkisinin de değerli bir hissesi var. Ancak 70’lerden itibaren güç istikrarı değişti. daha sonrası bildiğimiz hikaye… 1973-74 krizinden daha sonra sermayenin neoliberal siyasetlerinin uygulamaya geçmesi yalnızca bir politik değişiklik değildi. Güç istikrarında de bir değişiklikti. Bu güç istikrarındaki değişiklikle teknolojik ilerlemeler gorece basitçe personellerin kazanımlarına karşı kullanıldı. Garantisiz çalışmanın yaygınlaşması, süreksiz işler, vs… Çalışma biçimi değişti. Bu salt teknik-teknolojik bir değişim değildi, teknolojiden de yararlanan, süratle gelişen teknolojinin sunduğu kimi avantajları da sermayenin kullandığı lakin sınıfsal güç ilgilerinde bir değişimdi ve sermayenin personellere karşı ve sermaye yanlısı hükümetlerin emekçi sınıfına karşı bir saldırısının aracı haline geldi teknoloji. bu biçimdece teknolojik değişimler bizim çalışma ömrümüzü kolaylaştırmak, güzelleştirmek yerine birtakım iyileşmelere karşın genel olarak kötüleştirmek, ağırlaştırılmak istikametinde kullanıldı. Teknoloji otomatik olarak bizim çalışma hayatımızda da, toplumsal hayatta da otomatik olarak problemleri çözmüyor. Kimin kullandığına ve nasıl kullandığına bağlı. Nükleer fizik tıpta sıhhat sıkıntılarını çözmek için de kullanılabilir, atom bombasıyla savaş teknolojilerinde de kullanılabilir. Nasıl kullanılacağına ve kimin kullanacağına bağlı. Bugünkü kullanım biçimi temel olarak sermayenin egemenliğinde ve onun çıkarları doğrultusunda. ötürüsıyla şayet bir düşman var ise robotlar ya da yapay zeka değil, ona sahip olan multi-milyarderler.
Tabii bu şu manaya da gelmiyor: Ortada bir teknoloji var, kim alırsa kullanabilir. Yalnızca bu biçimde de değil. Zira birtakım teknolojiler nitekim insanlık için kullanılamaz. örneğin, nükleer silahları kullanmak mümkün olmamalı? Fakat insanlık faydasına kullanılabilecek devasa bir teknolojik birikim var, bunu da insanlığın yararına kullanmalıyız, ancak bunun için de güç bağlantılarının değişmesi lazım.
KOMÜNİST ROBOTLAR HAYAT DÜNYAMIZI DEĞİŞTİREBİLİR
Sanırım insanlık için ‘iyiyi’ ve ‘kötüyü’ belirlemek için ideolojik bir arkaplana gereksinimimiz var. O niçinle son olarak alternatif bir gelecek tahayyülü yapabiliriz tahminen. Robotların ve değişen teknolojinin kimin nasıl kullandığını bugün sorduğumuzda kapitalist güç alakalarının hakimiyetine rastlıyoruz. Pekala komünist roblotların hakimiyetinde neler nazaranbiliriz?
Günümüz dünyasının büyük ve temel çelişkilerinden birisi de bu. İnsanlık tarihinin en ileri bilimsel ve teknolojik bilgi birikimine sahibiz, lakin bu devasa bilgi birikimi genel olarak insanlık için kullanılmıyor. Bir adım geri çekilip bakabilsek inanılmaz saçma bir durum. Çok teknoloji, çok teknolojik imkan, dünyadaki açlık meselesini fazlaca rahat çözebilir. Fakat açlık sorunu çözülmüyor, saçma! Çok teknolojik imkanla bütün dünyada çalışma mühletleri alabildiğine azaltılabilir, ancak çalışma mühletleri genel olarak artma eğilimde. Kimi şirketlerde 4 gün ya da günlük 6 saat tartışılsa da genel eğilim zıddı istikamette, bunlar istisnai küçük adacıklar.
Peki fakat niçin? Beşerler refah içerisinde yaşayabilir ancak dünyanın epeyce büyük bir kısmı ağır yoksulluk içerisinde yaşıyor. Eh, Türkiye’de yakın vakitteki örnekler aslına bakarsan ortada: Okulda açlıktan bayılan çocuklar, çocukların muhtaçlıklarını ya da kendi gereksinimlerini karşılayamadığı için intihar eden insanlar… Çok teknolojik imkan, bilimsel bilgi ve bu çeşit problemler. Temel sorun bu. Günümüz bilim ve teknolojisiyle bu tıp meseleleri çözmek fazlaca kolay. Yalnızca ekonomik problemler da değil. İklim krizini, besin problemini da. Nasıl çözülebilir? Yani bu “Distopyalardan sıkıldık, yeni bir ütopya üretelim” üzere bir şey değil ancak hakikaten bugünkü teknolojik imkanlarla beşerler bir sefer hayli kısa mühletler, mesela günde 3-4 saat çalışarak yaşayabilir. Bunun ayrıca faydaları da olur: daha az iş gerilimi, daha fazla toplumsal hayat, daha fazla sevdiği hobileri yapmak, arkadaşlarına vakit ayırmak, daha fazla kültürel faaliyete dahil olmak… İnsanların hayatının bir bütün olarak değişmesi manasına gelir. Robotlar, yapay zeka teknolojileri, bütün bu imkanları sunarak refah içerisinde yaşama potansiyeli sunuyor.
İktisat biliminin temel var iseyımı olarak bilinir ya: Sınırsız muhtaçlıklar, hudutlu kaynaklar. Bunun bir ölçüde gerçek olduğunu kabul etsek bile insanların çok sonlu olan fazlaca temel muhtaçlıkları var. Barınma, -sadece beslenme değil- sağlıklı beslenme, giyinme, nitelikli bir eğitim, nitelikli bir sıhhat hizmeti, insanca yaşayacak emeklilik koşulları… Bakın bu temel muhtaçlıklar hudutlu. Bu argümanın karşısında bir insanın 100 tane Ferrari isteyebileceğini var iseyarak iktisat bilimi kurmanıza gerek yok. Ve bu hudutlu muhtaçlıklar bu teknolojik imkanlarla, bu bilgi birikimiyle hayli rahat bir biçimde üretilebilir, karşılanabilir ve bu manada refah içerisinde bir toplum mümkün. Kâr için değil işçi halkın, insanların çoğunluğunun çıkarı için. Zira kâr için işleyen bir toplumda tüm bu imkanlar sermaye birikimi için, servet birikimi için kullanılır. Bu kapitalist bağ biçiminin değişiminin değiştirilmesi lazım. Bu değiştirildiğinde refah içerisinde bir hayat, insanların temel gereksinimlerinin karşılandığı bir toplum hiç de bu biçimde akla uygun olmayan ütopik bir şey değil. çok mantıklı bir tahlil. Kâfi ki kâra dayalı işleyiş yerine insanları merkezine alan planlı bir iktisat kuralım ve bunu savunalım. Bu biroldukça sorunu çözmeye muktedirdir. bu biçimde bir dünyada robotları yalnızca youtube’dan izlemekle kalmayacak, günlük hayatta epey fakat epeyce daha fazla goreceğiz. Yapay zeka bizi denetlemek yerine hayatımızı kolaylaştıracak, makro problemlerimizi çözmenin bir aracı haline gelecek. Geçim meşakkati, yoksulluk, işveren baskısı, iş gerilimi, güvencesizlik, geleceksizlik üzere “ilkel” kederlerden özgürleşen insanlığın kültürel gelişmenindeki potansiyelleri şimdiden öngörmek mümkün değil. Tahminen de bu, bir cins “İnsanlık 2.0” olacaktır.
Okumaya devam et...
halbuki gerçeği ararken sormamız gereken sorular bu kadar sıradan değil. Teknolojik yeniliklere karşın çalışma şartlarının kötüleştiği, mesai saatlerinin daha da arttığı bir dünyada yaşıyoruz. Bu niçinle teknoloji ve refah içindeki münasebet bu kadar sıradan olmasa gerek. Robotların işimizi alıp almayacağı sorusu da tıpkı biçimde.
bu biçimde bu robotlar kimin için çalışıyor? Robotlar çalıştığımız işleri tehdit ediyor mu? Teknolojik ilerlemenin toplumsal hayatta birtakım değişiklikleri birlikteinde getirmesi tüm dünya için geçerli olabilecek bir model mi? Pekala ya bugünkü üzere kâr hırsını değil, toplumsal fayda gözeten komünist robotların dünyasında yaşasaydık? Temel gereksinimlerin karşılanması, epeyce daha az çalışma saatleri ve boş vakte ulaşmak iddia ettiğimizden daha mı yakınımızda?
Çalışma Ekonomisti Dr. Arif Koşar’ın ‘Robotlar İşimizi Elimizden Alacak Mı?’ isimli kitabı tam da bu sorulara cevap arıyor. Kısa bir süre evvel Kor Kitap tarafınca yayınlanan kitaptan yola çıkarak Koşar ile konuştuk.
‘TEHLİKE, YENİ İŞLERİN GÜVENCESİZLİĞİ’
Lafı hiç dolandırmadan, sizin de kitap isimde belirttiğiniz üzere ‘robotlar işimizi alacak mı?’ diye sorarak kelama başlayalım. Gerçekten bu biçimde bir ihtimal var mı? Robotlaşmadan korkmalı mıyız?
Robotlar olağan olarak biroldukça işi elimizden alıyor. “Robotlar işimizi elimizden alacak mı?” sorusuna birinci olarak bir soruyla yanıt vermek lazım: Ne iş yapıyorsun? Yani yaptığın işe bağlı. Birtakım işleri robotlar elimizden alacak ki birfazlaca işi tarih boyunca makineler aslına bakarsanız insanların elinden aldı. örneğin daktilocular artık kalmadı, adliye önündeki arzuhalciler epeyce azaldı. Direkt değil ancak dolaylı olarak Spotify kaset üreticilerini, CD dükkanlarını bitirdi. Bir fabrikaya bir robot konulduğunda o emekçi işsiz kalabiliyor. Birinci dokuma makinesinin, eğirme makinesinin ortaya çıkışından beri personelleri işsiz bıraktı. bu biçimde biroldukça örnek verilebilir.
Ancak robotlar ve genel olarak teknoloji emekçileri ortadan kaldırırken ‘sermaye daima büyüyor ve yeni yatırımlar yapıyor, yeni yatırımlar yaptıkça yeni işler ortaya çıkıyor’ kapitalist mantığı vardı. Bunun sebeplerine, detaylarına girmeyelim uzatmamak açısından lakin olgusal olarak baktığımızda teknoloji gelişmesine karşın genel sağduyuya zıt olmakla bir arada emekçi sınıfı büyüyor. Emekçilerin, çalışanların sayısı artıyor. Son 30 yılda dünya genelinde personel sayısı iki kat artarak iki milyarı aştı. Teknoloji gelişiyor, robotlar artıyor, yapay zeka inanılmaz şeyler yapıyor, hiç düşünülmeyen işleri bile ortadan kaldıracak. Lakin emekçi sayısı da artıyor ve artacak üzere de gözüküyor.
Kimisi mantıklı gelen kimisi mantıksız gelen çok sayıda yeni iş ortaya çıkıyor. örneğin yakın vakte kadar toplumsal medya danışmanları, o işleri yapan beşerler, grafikerler, yazılımcılar… Bilgisayar ortaya çıktıktan daha sonra, işte son 40 senede, bugün dünyada milyonlarca yazılımcı var. Örneğin ABD’de bilgisayarlar 30 sene ortasında 3,5 milyon işi bitirdi, lakin 19,3 milyon yeni işin ortaya çıkmasına vesile oldu. ötürüsıyla epeyce sayıda yeni iş de ortaya çıkıyor. Yalnızca Türkiye üzere daha orta seviyedeki ülkelerde değil, teknolojik manada daha geri ülkelerde de; değişen teknolojinin ilerlediği Almanya, ABD üzere ülkelerde de istihdam süratle gelişen teknolojiye karşın sistemli bir biçimde artıyor.
Bugünkü asıl soru, teknoloji ile birlikte personel sınıfının ortadan kalkması ve bütün toplumun işsiz kalması üzere bir distopya değil. İşsizlik var, konjonktürel olarak artabilir-azalabilir, önümüzdeki süreçte daha önemli bir sorun haline de gelebilir lakin toplumun büsbütün işsiz kaldığı, kapitalizmin ‘kapitalizm’ olmaktan çıktığı bir dünyaya hakikat gitmiyoruz, tehlike bu değil. Tehlike şu: işler ortadan kalkıyor, yeni işler ortaya çıkıyor lakin bu yeni işler hayli garantisiz, düşük fiyatlı. Bu yeni işler eski işlerden farklı olarak ‘kötü’ işler ve insan onuruna yakışır şartlarda işler değil. Bunu e-ticaret temaslı kuryelerde, minimum fiyata çalıştırılan milyonlarca beyaz yakalıda görüyoruz. Bu niçinle bugünün dünyasında temel sorun robotların işimizi elimizden almasından epeyce -bu da var ancak bundan oldukça- yeni işlerin ve yeni istihdamın ve çalışma ömrünün, bir bütün olarak iktisadın düşük fiyata, yoksulluğa, çok sömürüye, güvencesizliğe dayalı olması. bu biçimde bir iktisat ve yeni işler dünyasındayız. En büyük tehlike ve üzerinde durmamız gereken, bir uğraş konusu olması gereken sorun da bu.
‘ENDÜSTRİ 4.0 TÜRKİYE’DE SONLU ÖLÇÜDE GERÇEKLEŞEBİLİR’
Kitapta bahsetmiş olduğuniz bir öbür dikkat alımlı mevzu ise özelde robotlaşmaya, genelde ise kapitalizme dair ‘liberal iyimser’ yaklaşım. Adam Smith’ten bu yana liberal optimist yaklaşımı düşündüğümüzde epeyce uzun bir süre boyunca hakim anlayışın bu olduğunu görüyoruz. Hatta tahminen de son 30 yıldır, tahminen de Sovyetler’in de çökmesiyle birlikte bu anlayış daha da kuvvetli bir biçimde anaakımdaki yerini koruyor. Öncelikle bahis robotlaşma olduğu vakit liberal iyimserliği nasıl tanımlayabiliriz? Ayrıyeten yüzseneler geçmesine ve onca başarısız örneğe karşın tıpkı anlayış nasıl anaakım kalmayı başardı?
Üstelik bu kadar dehşet verici olguyla iç içe yaşamamıza karşın: savaşlar, yoksulluk, sömürü gerçeği… Buna karşın hâlâ liberal iyimserlik! Aslında liberal optimistlik farklı konularda hâkim ideoloji olarak varlığını sürdürdüğü söylenebilir fakat biz daha fazlaca teknoloji bağlamında liberal iyimserlikten bahsediyoruz. Bunun özü şu: “Teknoloji geliştikçe, biz daha zenginleşeceğiz, daha refah içerisinde yaşayacağız, temel meselelerimiz da adım adım çözülecek, daha düzgün bir dünyaya hakikat gidiyoruz” anlayışı.
Bence bu yaklaşım, hem Türkiye’de hem dünyada, gerçek hayattaki bu denli sıkıntıya karşın hâlâ pek tesirli bir yaklaşım. Günümüz dünyasında hâkim ideolojinin en kıymetli bileşenlerinden birisi teknolojik determinizme dayalı bir tekno-iyimserlik. Bu değişen teknolojinin fetişleştirilmesidir. Hepimizin dünyaya bakışında bu biçimde bir içsel öğe var, günlük yaşantımızın modülü haline gelmiş, kabul etmişiz. Yani mesela telefonlar bizim hayatımızı kolaylaştırıyor, bilgisayar kolaylaştırıyor, uçakla bir yerden bir yere kolaylıkla seyahat ediyoruz… ötürüsıyla hakikaten hayatımızı kolaylaştıran ve bu açıdan iyimserliği haklı kılan kimi olgusal gerçekler var, büsbütün yanlış değil. aslına bakarsanız her ideoloji tesirli olacaksa aşikâr doğruları da içermek zorunda, belirli doğrulara dayanmak zorunda.
Ancak teknolojik iyimserliğin temel ziyanlı, tehlikeli ve aldatıcı olan yanı bizim yaşadığımız yapısal problemleri çözme konusundaki vaatleri. Örneğin ‘Endüstri 4.0’ hayli tanınan. Üretimde otomasyon, dijitalleşme üzere çeşitli teknolojik gelişmelere referans veriyor. Bu çeşit değişimler oluyor mu? Oluyor. Bilhassa merkez kapitalist ülkelerde oluyor alışılmış, örneğin Almanya bu işin öncüsü. Türkiye’de ne kadar olur? Aşikâr adımlar atabilir lakin Türkiye üzere ülkelerde epeyce sonlu kalır. “Şurada oluyor, bizde de olur”. bu biçimde otomatik bir şey yok. Zira ülkelerin dünya iktisadında aşikâr yerleri var, muhakkak bir iş kısmı var ve bu pozisyonları çerçevesinde münasebete giriyorlar. ötürüsıyla Almanya’da olabilir lakin bu Türkiye’de de birebir ölçüde olacağı manasına gelmez, olamaz da. İş kısmı gereği orası yüksek teknolojiye dayalı; Türkiye ucuz emeğe dayalı. ötürüsıyla Türkiye’deki iktisadi yapı buna bir ölçüde pürüz. Türkiye’deki ‘Endüstri 4.0’ kıssası epey sonlu ölçüde, hudutlu işletmelerde, sonlu bölgelerde gerçekleşebilecek bir öyküdür, otomatik bir yayılım kelam konusu değil.
Robotlar İşimizi Elimizden Alacak mı? Teknoloji Emek Gelecek, Arif Koşar, 264 syf., Kor Kitap, 2022.
LİBERAL İYİMSERLİĞİN BÖLGESELLİĞİ
bu biçimde liberal optimist yaklaşımın bölgeselliği üzerine tahminen biraz konuşabiliriz. Bütün bu kavramları konuşurken aslında Batı’yı referans noktası alıyoruz. örneğin bir Avrupa ülkesi çalışma müddetlerini azalttığında bu direkt teknolojik manada örnek teşkil ediyormuş üzere düşünüyoruz. Fakat öykü dünyanın her noktası için tıpkı değil üzere. Kimyada içi sıvı dolu ‘u’ formunda borunun bir ucundan baskı uygulandığında öbür uçtaki sıvı düzeyinin artması üzere, dünya için de bu husus özelinde tıpkı şeyi söyleyebilir miyiz? Hal bu biçimdeyse batıda gördüğümüz iyimserliğin yalnızca bir hologramı mı?
Aynen o denli. Zira örneğin Afrika’da teknolojik iyimserliğe münasebet olabilecek gelişmeler çok az. Türkiye’de Batı’ya bakılırsa çok az fakat Batı’nın muhakkak bölgelerinde nitekim teknolojik imkanların daha diğer türlü kullanılabildiğini görüyoruz. değişen teknolojinin de ötesinde bir tartışmayı gerektiriyor bu. Zira dünyanın merkez ülkeleri ile bağımlı bölgeleri içindeki bağlantıyla de ilgili. Sen muhakkak ülkelerde çalışma saatlerini düşürebilirsin ancak neye dayanarak düşünüyorsun: Dünyanın bağımlı ülkelerinden elde edilen artı kıymetin Batı’ya taşınması temelinde lakin orada aşikâr hakları, uygulamaları, toplumsal devlet düzeneklerini (mesela Almanya’da Covid periyodunda dağıtılan 2 bin euro’yu) tolere edebiliyorlar. Bunların kaynağının bir kısmı, dünyanın bağımlı ülkelerinin sömürüsü. ötürüsıyla dediğin hakikat, bir taraftaki gelişmeler öbür yerlerde daha ağır sömürü manasına gelebilir. Almanya’da yüksek teknoloji, Bangladeş’teki ilkel teknolojiyle, ağır çalışma şartları manasına gelebilir. Bunlar tekno-iyimserlik açısından bakıldığı vakit çelişki üzere, kusur üzere gözükür. Yani “Bunlar vakit içinde değişecek ancak hepsi birebir maksada doğur ilerliyor” üzere görünebilir ancak bilakis bunlar çelişki değil, ortasında yaşadığımız toplumsal sistemdeki çok birbirini besleyen ve yanyana var olan olgulardır.
‘TEKNOLOJİ SIKINTILARIMIZI OTOMATİK OLARAK ÇÖZMÜYOR’
Başta da söylemiş olduğimiz üzere, teknolojik gelişmelerin getirdiği kolaylıklara tanıklık ediyoruz lakin çalışma müddetlerinde ve şartlarında gibisi bir eğriye rastlamıyoruz. Zira beşerler bugün daha evvelki nesillere kıyasla toplumsal haklar konusunda geçmiş periyotlara bakılırsa bugün daha berbat durumda bulabiliyor. Teknolojik ilerleme ile çalışma mühletleri içindeki zıt orantının temelinde neler yatıyor?
Dünyada 19. yüzyıldan 1970’lere kadar iniş çıkışlar olmakla birlikte çalışma müddetleri daima azalma eğilimde oldu. Günde 15-16 saatlik çalışmalardan Batı’da 7-8 saate, dünyanın başka bölgelerinde de 8-9 saate diyebileceğimiz, aslında işçilerin kazanımlarına denk düşen bir güzelleşme yaşandı. Belirli ölçülerde çalışma şartlarında da. örneğin çocukların çalışması yasaklandı, fakat dünyanın muhakkak bölgelerinde alışılmış. Afrika’da çocuk madenciler, çocuk tarım emekçileri hâlâ var. Fakat dünyanın muhakkak bölgelerinde bu haklar bir halde sağlandı. 70’lerden daha sonra ise farklı bir halde hem çalışma müddetleri birebir vakitte çalışma şartlarında bir kötüleşme yaşanıyor. bir daha enteresan olan 70’ler teknolojik gelişmelerin alabildiğine sürat kazandığı bir devir: Bilgisayarlar günlük ömürde adım adım kullanılmaya başlanıyor, elektronik teknolojisi, yarı iletken teknolojiler, robotlar… bunlar tahminen II. Dünya Savaşı’nın daha sonrasındasında sürat kazandı ancak temel olarak üretim sürecinde ve iktisatta kullanımları 70’lderden daha sonra sürat kazandı. O niçinle 70’lerde adeta bir bilimsel-teknolojik ihtilalin gerçekleştiği ve günlük ömürde da süratle karşılık bulduğu söylenebilir.
Çelişki üzere gözüken şeyse şu: O senelerdan bugüne bu kadar sürat kazanan teknolojik gelişmeye karşın, niye çalışma mühletleri son kırk yıldır uzama eğiliminde? niye çalışma şartları kötüleşme eğiliminde? niye çalışarak geçinememe durumu bu kadar yaygınlaşıyor? niye iş gerilimi bu kadar yaygın bir olgu haline geldi? niye teminatsız işgücü piyasasının temel karakteri oldu? Çok teknolojik gelişmeye karşın çalışma hayatında teknoloji işimizin aşikâr istikametlerini kolaylaştırsa bile temel meseleleri çözmek açısından (çalışma müddeti, garanti, iş geriliminin azalması gibi) faydalı olmadı.
Bunun niçinini tahminen fazlaca özetlemek gerekirse açmak lazım. 19. yüzyıldan 1970’lere dediğimiz ilerleme ve kazanımlar yalnızca ve zati değişen teknolojinin gelişmesiyle ilgili değildi. Çalışanların çabası, örgütlülüğü. Hem sendikal manada tıpkı vakitte siyasal manada örgütlülüğü, onları siyasal alanda temsil eden partilerin gücü, etkisi… Bütün bu uğraşlar kararında muhakkak haklar kazanıldı ve 1970’lere kadar muhakkak güzelleşmeler sağlandı. Bunda elbette Sovyetler Birliği’nin, sosyalizmin itibarının ve etkisinin de değerli bir hissesi var. Ancak 70’lerden itibaren güç istikrarı değişti. daha sonrası bildiğimiz hikaye… 1973-74 krizinden daha sonra sermayenin neoliberal siyasetlerinin uygulamaya geçmesi yalnızca bir politik değişiklik değildi. Güç istikrarında de bir değişiklikti. Bu güç istikrarındaki değişiklikle teknolojik ilerlemeler gorece basitçe personellerin kazanımlarına karşı kullanıldı. Garantisiz çalışmanın yaygınlaşması, süreksiz işler, vs… Çalışma biçimi değişti. Bu salt teknik-teknolojik bir değişim değildi, teknolojiden de yararlanan, süratle gelişen teknolojinin sunduğu kimi avantajları da sermayenin kullandığı lakin sınıfsal güç ilgilerinde bir değişimdi ve sermayenin personellere karşı ve sermaye yanlısı hükümetlerin emekçi sınıfına karşı bir saldırısının aracı haline geldi teknoloji. bu biçimdece teknolojik değişimler bizim çalışma ömrümüzü kolaylaştırmak, güzelleştirmek yerine birtakım iyileşmelere karşın genel olarak kötüleştirmek, ağırlaştırılmak istikametinde kullanıldı. Teknoloji otomatik olarak bizim çalışma hayatımızda da, toplumsal hayatta da otomatik olarak problemleri çözmüyor. Kimin kullandığına ve nasıl kullandığına bağlı. Nükleer fizik tıpta sıhhat sıkıntılarını çözmek için de kullanılabilir, atom bombasıyla savaş teknolojilerinde de kullanılabilir. Nasıl kullanılacağına ve kimin kullanacağına bağlı. Bugünkü kullanım biçimi temel olarak sermayenin egemenliğinde ve onun çıkarları doğrultusunda. ötürüsıyla şayet bir düşman var ise robotlar ya da yapay zeka değil, ona sahip olan multi-milyarderler.
Tabii bu şu manaya da gelmiyor: Ortada bir teknoloji var, kim alırsa kullanabilir. Yalnızca bu biçimde de değil. Zira birtakım teknolojiler nitekim insanlık için kullanılamaz. örneğin, nükleer silahları kullanmak mümkün olmamalı? Fakat insanlık faydasına kullanılabilecek devasa bir teknolojik birikim var, bunu da insanlığın yararına kullanmalıyız, ancak bunun için de güç bağlantılarının değişmesi lazım.
KOMÜNİST ROBOTLAR HAYAT DÜNYAMIZI DEĞİŞTİREBİLİR
Sanırım insanlık için ‘iyiyi’ ve ‘kötüyü’ belirlemek için ideolojik bir arkaplana gereksinimimiz var. O niçinle son olarak alternatif bir gelecek tahayyülü yapabiliriz tahminen. Robotların ve değişen teknolojinin kimin nasıl kullandığını bugün sorduğumuzda kapitalist güç alakalarının hakimiyetine rastlıyoruz. Pekala komünist roblotların hakimiyetinde neler nazaranbiliriz?
Günümüz dünyasının büyük ve temel çelişkilerinden birisi de bu. İnsanlık tarihinin en ileri bilimsel ve teknolojik bilgi birikimine sahibiz, lakin bu devasa bilgi birikimi genel olarak insanlık için kullanılmıyor. Bir adım geri çekilip bakabilsek inanılmaz saçma bir durum. Çok teknoloji, çok teknolojik imkan, dünyadaki açlık meselesini fazlaca rahat çözebilir. Fakat açlık sorunu çözülmüyor, saçma! Çok teknolojik imkanla bütün dünyada çalışma mühletleri alabildiğine azaltılabilir, ancak çalışma mühletleri genel olarak artma eğilimde. Kimi şirketlerde 4 gün ya da günlük 6 saat tartışılsa da genel eğilim zıddı istikamette, bunlar istisnai küçük adacıklar.
Peki fakat niçin? Beşerler refah içerisinde yaşayabilir ancak dünyanın epeyce büyük bir kısmı ağır yoksulluk içerisinde yaşıyor. Eh, Türkiye’de yakın vakitteki örnekler aslına bakarsan ortada: Okulda açlıktan bayılan çocuklar, çocukların muhtaçlıklarını ya da kendi gereksinimlerini karşılayamadığı için intihar eden insanlar… Çok teknolojik imkan, bilimsel bilgi ve bu çeşit problemler. Temel sorun bu. Günümüz bilim ve teknolojisiyle bu tıp meseleleri çözmek fazlaca kolay. Yalnızca ekonomik problemler da değil. İklim krizini, besin problemini da. Nasıl çözülebilir? Yani bu “Distopyalardan sıkıldık, yeni bir ütopya üretelim” üzere bir şey değil ancak hakikaten bugünkü teknolojik imkanlarla beşerler bir sefer hayli kısa mühletler, mesela günde 3-4 saat çalışarak yaşayabilir. Bunun ayrıca faydaları da olur: daha az iş gerilimi, daha fazla toplumsal hayat, daha fazla sevdiği hobileri yapmak, arkadaşlarına vakit ayırmak, daha fazla kültürel faaliyete dahil olmak… İnsanların hayatının bir bütün olarak değişmesi manasına gelir. Robotlar, yapay zeka teknolojileri, bütün bu imkanları sunarak refah içerisinde yaşama potansiyeli sunuyor.
İktisat biliminin temel var iseyımı olarak bilinir ya: Sınırsız muhtaçlıklar, hudutlu kaynaklar. Bunun bir ölçüde gerçek olduğunu kabul etsek bile insanların çok sonlu olan fazlaca temel muhtaçlıkları var. Barınma, -sadece beslenme değil- sağlıklı beslenme, giyinme, nitelikli bir eğitim, nitelikli bir sıhhat hizmeti, insanca yaşayacak emeklilik koşulları… Bakın bu temel muhtaçlıklar hudutlu. Bu argümanın karşısında bir insanın 100 tane Ferrari isteyebileceğini var iseyarak iktisat bilimi kurmanıza gerek yok. Ve bu hudutlu muhtaçlıklar bu teknolojik imkanlarla, bu bilgi birikimiyle hayli rahat bir biçimde üretilebilir, karşılanabilir ve bu manada refah içerisinde bir toplum mümkün. Kâr için değil işçi halkın, insanların çoğunluğunun çıkarı için. Zira kâr için işleyen bir toplumda tüm bu imkanlar sermaye birikimi için, servet birikimi için kullanılır. Bu kapitalist bağ biçiminin değişiminin değiştirilmesi lazım. Bu değiştirildiğinde refah içerisinde bir hayat, insanların temel gereksinimlerinin karşılandığı bir toplum hiç de bu biçimde akla uygun olmayan ütopik bir şey değil. çok mantıklı bir tahlil. Kâfi ki kâra dayalı işleyiş yerine insanları merkezine alan planlı bir iktisat kuralım ve bunu savunalım. Bu biroldukça sorunu çözmeye muktedirdir. bu biçimde bir dünyada robotları yalnızca youtube’dan izlemekle kalmayacak, günlük hayatta epey fakat epeyce daha fazla goreceğiz. Yapay zeka bizi denetlemek yerine hayatımızı kolaylaştıracak, makro problemlerimizi çözmenin bir aracı haline gelecek. Geçim meşakkati, yoksulluk, işveren baskısı, iş gerilimi, güvencesizlik, geleceksizlik üzere “ilkel” kederlerden özgürleşen insanlığın kültürel gelişmenindeki potansiyelleri şimdiden öngörmek mümkün değil. Tahminen de bu, bir cins “İnsanlık 2.0” olacaktır.
Okumaya devam et...