DUVAR – Yapay zekâ ve teknolojik gelişmelerde hayret veren gelişmelere tanıklık ediyoruz. Tüm bu süreçte kimi vakit salt teknolojik gelişimin toplumun refah düzeyini yükseltebileceği algısı oluşuyor veyahut tam aykırısı, ‘robotların işimizi elimizden alacak mı?’ sorusuyla şekillenen kuşkucu bir yaklaşım.
halbuki gerçeği ararken sormamız gereken sorular bu kadar sıradan değil. Teknolojik yeniliklere karşın çalışma şartlarının kötüleştiği, mesai saatlerinin daha da arttığı bir dünyada yaşıyoruz. Bu niçinle teknoloji ve refah içindeki alaka bu kadar sıradan olmasa gerek. Robotların işimizi alıp almayacağı sorusu da tıpkı biçimde.
bu biçimde bu robotlar kimin için çalışıyor? Robotlar çalıştığımız işleri tehdit ediyor mu? Teknolojik ilerlemenin toplumsal hayatta birtakım değişiklikleri birlikteinde getirmesi tüm dünya için geçerli olabilecek bir model mi? Pekala ya bugünkü üzere kâr hırsını değil, toplumsal fayda gözeten komünist robotların dünyasında yaşasaydık? Temel gereksinimlerin karşılanması, epey daha az çalışma saatleri ve boş vakte ulaşmak kestirim ettiğimizden daha mı yakınımızda?
Çalışma Ekonomisti Dr. Arif Koşar’ın ‘Robotlar İşimizi Elimizden Alacak Mı?’ isimli kitabı tam da bu sorulara karşılık arıyor. Kısa bir süre evvel Kor Kitap tarafınca yayınlanan kitaptan yola çıkarak Koşar ile konuştuk.
‘TEHLİKE, YENİ İŞLERİN GÜVENCESİZLİĞİ’
Lafı hiç dolandırmadan, sizin de kitap isimde belirttiğiniz üzere ‘robotlar işimizi alacak mı?’ diye sorarak kelama başlayalım. Gerçekten bu biçimde bir ihtimal var mı? Robotlaşmadan korkmalı mıyız?
Arif Koşar
Robotlar olağan olarak birfazlaca işi elimizden alıyor. “Robotlar işimizi elimizden alacak mı?” sorusuna en evvel bir soruyla yanıt vermek lazım: Ne iş yapıyorsun? Yani yaptığın işe bağlı. Kimi işleri robotlar elimizden alacak ki birfazlaca işi tarih boyunca makineler esasen insanların elinden aldı. örneğin daktilocular artık kalmadı, adliye önündeki arzuhalciler epey azaldı. Direkt değil fakat dolaylı olarak Spotify kaset üreticilerini, CD dükkanlarını bitirdi. Bir fabrikaya bir robot konulduğunda o emekçi işsiz kalabiliyor. Birinci dokuma makinesinin, eğirme makinesinin ortaya çıkışından beri emekçileri işsiz bıraktı. bu biçimde biroldukca örnek verilebilir.
Ancak robotlar ve genel olarak teknoloji personelleri ortadan kaldırırken ‘sermaye daima büyüyor ve yeni yatırımlar yapıyor, yeni yatırımlar yaptıkça yeni işler ortaya çıkıyor’ kapitalist mantığı vardı. Bunun sebeplerine, detaylarına girmeyelim uzatmamak açısından lakin olgusal olarak baktığımızda teknoloji gelişmesine karşın genel sağduyuya aksi olmakla bir arada emekçi sınıfı büyüyor. Personellerin, çalışanların sayısı artıyor. Son 30 yılda dünya genelinde emekçi sayısı iki kat artarak iki milyarı aştı. Teknoloji gelişiyor, robotlar artıyor, yapay zeka inanılmaz şeyler yapıyor, hiç düşünülmeyen işleri bile ortadan kaldıracak. Fakat emekçi sayısı da artıyor ve artacak üzere de gözüküyor.
Kimisi mantıklı gelen kimisi mantıksız gelen epeyce sayıda yeni iş ortaya çıkıyor. örneğin yakın vakte kadar toplumsal medya danışmanları, o işleri yapan beşerler, grafikerler, yazılımcılar… Bilgisayar ortaya çıktıktan daha sonra, işte son 40 senede, bugün dünyada milyonlarca yazılımcı var. Örneğin ABD’de bilgisayarlar 30 sene ortasında 3,5 milyon işi bitirdi, lakin 19,3 milyon yeni işin ortaya çıkmasına vesile oldu. ötürüsıyla epey sayıda yeni iş de ortaya çıkıyor. Yalnızca Türkiye üzere daha orta seviyedeki ülkelerde değil, teknolojik manada daha geri ülkelerde de; süratle gelişen teknolojinin ilerlediği Almanya, ABD üzere ülkelerde de istihdam süratle gelişen teknolojiye karşın sistemli bir biçimde artıyor.
Bugünkü asıl soru, teknoloji ile birlikte emekçi sınıfının ortadan kalkması ve bütün toplumun işsiz kalması üzere bir distopya değil. İşsizlik var, konjonktürel olarak artabilir-azalabilir, önümüzdeki süreçte daha önemli bir sorun haline de gelebilir lakin toplumun büsbütün işsiz kaldığı, kapitalizmin ‘kapitalizm’ olmaktan çıktığı bir dünyaya gerçek gitmiyoruz, tehlike bu değil. Tehlike şu: işler ortadan kalkıyor, yeni işler ortaya çıkıyor lakin bu yeni işler hayli teminatsız, düşük fiyatlı. Bu yeni işler eski işlerden farklı olarak ‘kötü’ işler ve insan onuruna yakışır şartlarda işler değil. Bunu e-ticaret irtibatlı kuryelerde, minimum fiyata çalıştırılan milyonlarca beyaz yakalıda görüyoruz. Bu niçinle bugünün dünyasında temel sorun robotların işimizi elimizden almasından epey -bu da var fakat bundan oldukça- yeni işlerin ve yeni istihdamın ve çalışma ömrünün, bir bütün olarak iktisadın düşük fiyata, yoksulluğa, çok sömürüye, güvencesizliğe dayalı olması. bu biçimde bir iktisat ve yeni işler dünyasındayız. En büyük tehlike ve üzerinde durmamız gereken, bir çaba konusu olması gereken sorun da bu.
‘ENDÜSTRİ 4.0 TÜRKİYE’DE SONLU ÖLÇÜDE GERÇEKLEŞEBİLİR’
Kitapta bahsetmiş olduğuniz bir öbür dikkat cazip husus ise özelde robotlaşmaya, genelde ise kapitalizme dair ‘liberal iyimser’ yaklaşım. Adam Smith’ten bu yana liberal optimist yaklaşımı düşündüğümüzde fazlaca uzun bir süre boyunca hakim anlayışın bu olduğunu görüyoruz. Hatta tahminen de son 30 yıldır, tahminen de Sovyetler’in de çökmesiyle bir arada bu anlayış daha da kuvvetli bir biçimde anaakımdaki yerini koruyor. Öncelikle husus robotlaşma olduğu vakit liberal iyimserliği nasıl tanımlayabiliriz? Ayrıyeten yüzseneler geçmesine ve onca başarısız örneğe karşın birebir anlayış nasıl anaakım kalmayı başardı?
Üstelik bu kadar dehşet verici olguyla iç içe yaşamamıza karşın: savaşlar, yoksulluk, sömürü gerçeği… Buna karşın hâlâ liberal iyimserlik! Aslında liberal optimistlik farklı konularda hükümran ideoloji olarak varlığını sürdürdüğü söylenebilir ancak biz daha epey teknoloji bağlamında liberal iyimserlikten bahsediyoruz. Bunun özü şu: “Teknoloji geliştikçe, biz daha zenginleşeceğiz, daha refah içerisinde yaşayacağız, temel problemlerimiz da adım adım çözülecek, daha düzgün bir dünyaya hakikat gidiyoruz” anlayışı.
Bence bu yaklaşım, hem Türkiye’de hem dünyada, gerçek hayattaki bu kadar meseleye karşın hâlâ çok tesirli bir yaklaşım. Günümüz dünyasında hükümran ideolojinin en kıymetli bileşenlerinden birisi teknolojik determinizme dayalı bir tekno-iyimserlik. Bu süratle gelişen teknolojinin fetişleştirilmesidir. Hepimizin dünyaya bakışında bu biçimde bir içsel öğe var, günlük yaşantımızın kesimi haline gelmiş, kabul etmişiz. Yani mesela telefonlar bizim hayatımızı kolaylaştırıyor, bilgisayar kolaylaştırıyor, uçakla bir yerden bir yere kolaylıkla seyahat ediyoruz… ötürüsıyla nitekim ömrümüzü kolaylaştıran ve bu açıdan iyimserliği haklı kılan kimi olgusal gerçekler var, büsbütün yanlış değil. aslına bakarsanız her ideoloji tesirli olacaksa aşikâr doğruları da içermek zorunda, belirli doğrulara dayanmak zorunda.
Ancak teknolojik iyimserliğin temel ziyanlı, tehlikeli ve aldatıcı olan yanı bizim yaşadığımız yapısal meseleleri çözme konusundaki vaatleri. Örneğin ‘Endüstri 4.0’ hayli tanınan. Üretimde otomasyon, dijitalleşme üzere çeşitli teknolojik gelişmelere referans veriyor. Bu cins değişimler oluyor mu? Oluyor. Bilhassa merkez kapitalist ülkelerde oluyor olağan, örneğin Almanya bu işin öncüsü. Türkiye’de ne kadar olur? Aşikâr adımlar atabilir ancak Türkiye üzere ülkelerde epey hudutlu kalır. “Şurada oluyor, bizde de olur”. bu biçimde otomatik bir şey yok. Zira ülkelerin dünya iktisadında muhakkak yerleri var, muhakkak bir iş kısmı var ve bu pozisyonları çerçevesinde bağlantıya giriyorlar. ötürüsıyla Almanya’da olabilir lakin bu Türkiye’de de birebir ölçüde olacağı manasına gelmez, olamaz da. İş kısmı gereği orası yüksek teknolojiye dayalı; Türkiye ucuz emeğe dayalı. ötürüsıyla Türkiye’deki iktisadi yapı buna bir ölçüde pürüz. Türkiye’deki ‘Endüstri 4.0’ kıssası epeyce hudutlu ölçüde, hudutlu işletmelerde, sonlu bölgelerde gerçekleşebilecek bir öyküdür, otomatik bir yayılım kelam konusu değil.
Robotlar İşimizi Elimizden Alacak mı? Teknoloji Emek Gelecek, Arif Koşar, 264 syf., Kor Kitap, 2022.
LİBERAL İYİMSERLİĞİN BÖLGESELLİĞİ
bu biçimde liberal optimist yaklaşımın bölgeselliği üzerine tahminen biraz konuşabiliriz. Bütün bu kavramları konuşurken aslında Batı’yı referans noktası alıyoruz. örneğin bir Avrupa ülkesi çalışma müddetlerini azalttığında bu direkt teknolojik manada örnek teşkil ediyormuş üzere düşünüyoruz. Lakin öykü dünyanın her noktası için tıpkı değil üzere. Kimyada içi sıvı dolu ‘u’ biçiminde borunun bir ucundan baskı uygulandığında öbür uçtaki sıvı düzeyinin artması üzere, dünya için de bu husus özelinde birebir şeyi söyleyebilir miyiz? Hal bu biçimdeyse batıda gördüğümüz iyimserliğin yalnızca bir hologramı mı?
Aynen o denli. Zira örneğin Afrika’da teknolojik iyimserliğe münasebet olabilecek gelişmeler çok az. Türkiye’de Batı’ya nazaran çok az fakat Batı’nın aşikâr bölgelerinde nitekim teknolojik imkanların daha diğer türlü kullanılabildiğini görüyoruz. süratle gelişen teknolojinin de ötesinde bir tartışmayı gerektiriyor bu. Zira dünyanın merkez ülkeleri ile bağımlı bölgeleri içindeki alakayla de ilgili. Sen belirli ülkelerde çalışma saatlerini düşürebilirsin lakin neye dayanarak düşünüyorsun: Dünyanın bağımlı ülkelerinden elde edilen artı kıymetin Batı’ya taşınması temelinde lakin orada aşikâr hakları, uygulamaları, toplumsal devlet sistemlerini (mesela Almanya’da Covid periyodunda dağıtılan 2 bin euro’yu) tolere edebiliyorlar. Bunların kaynağının bir kısmı, dünyanın bağımlı ülkelerinin sömürüsü. ötürüsıyla dediğin gerçek, bir taraftaki gelişmeler diğer yerlerde daha ağır sömürü manasına gelebilir. Almanya’da yüksek teknoloji, Bangladeş’teki ilkel teknolojiyle, ağır çalışma şartları manasına gelebilir. Bunlar tekno-iyimserlik açısından bakıldığı vakit çelişki üzere, kusur üzere gözükür. Yani “Bunlar vakit içinde değişecek lakin hepsi birebir gayeye doğur ilerliyor” üzere görünebilir lakin bilakis bunlar çelişki değil, ortasında yaşadığımız toplumsal sistemdeki çok birbirini besleyen ve yanyana var olan olgulardır.
‘TEKNOLOJİ PROBLEMLERİMİZİ OTOMATİK OLARAK ÇÖZMÜYOR’
Başta da söylemiş olduğimiz üzere, teknolojik gelişmelerin getirdiği kolaylıklara tanıklık ediyoruz lakin çalışma müddetlerinde ve şartlarında gibisi bir eğriye rastlamıyoruz. Zira beşerler bugün daha evvelki kuşaklara kıyasla toplumsal haklar konusunda geçmiş devirlere bakılırsa bugün daha makus durumda bulabiliyor. Teknolojik ilerleme ile çalışma müddetleri içindeki aksi orantının temelinde neler yatıyor?
Dünyada 19. yüzyıldan 1970’lere kadar iniş çıkışlar olmakla birlikte çalışma müddetleri daima azalma eğilimde oldu. Günde 15-16 saatlik çalışmalardan Batı’da 7-8 saate, dünyanın öbür bölgelerinde de 8-9 saate diyebileceğimiz, aslında işçilerin kazanımlarına denk düşen bir güzelleşme yaşandı. Aşikâr ölçülerde çalışma şartlarında da. örneğin çocukların çalışması yasaklandı, lakin dünyanın aşikâr bölgelerinde doğal. Afrika’da çocuk madenciler, çocuk tarım emekçileri hâlâ var. Lakin dünyanın muhakkak bölgelerinde bu haklar bir halde sağlandı. 70’lerden daha sonra ise enteresan bir biçimde hem çalışma mühletleri tıpkı vakitte çalışma şartlarında bir kötüleşme yaşanıyor. bir daha değişik olan 70’ler teknolojik gelişmelerin alabildiğine sürat kazandığı bir periyot: Bilgisayarlar günlük hayatta adım adım kullanılmaya başlanıyor, elektronik teknolojisi, yarı iletken teknolojiler, robotlar… bunlar tahminen II. Dünya Savaşı’nın daha sonrasındasında sürat kazandı lakin temel olarak üretim sürecinde ve iktisatta kullanımları 70’lderden daha sonra sürat kazandı. O niçinle 70’lerde adeta bir bilimsel-teknolojik ihtilalin gerçekleştiği ve günlük hayatta da süratle karşılık bulduğu söylenebilir.
Çelişki üzere gözüken şeyse şu: O senelerdan bugüne bu kadar sürat kazanan teknolojik gelişmeye karşın, niye çalışma müddetleri son kırk yıldır uzama eğiliminde? niye çalışma şartları kötüleşme eğiliminde? niye çalışarak geçinememe durumu bu kadar yaygınlaşıyor? niye iş gerilimi bu kadar yaygın bir olgu haline geldi? niye garantisiz işgücü piyasasının temel karakteri oldu? Epey teknolojik gelişmeye karşın çalışma hayatında teknoloji işimizin muhakkak taraflarını kolaylaştırsa bile temel meseleleri çözmek açısından (çalışma mühleti, teminat, iş geriliminin azalması gibi) faydalı olmadı.
Bunun niçinini tahminen fazlaca özetlemek gerekirse açmak lazım. 19. yüzyıldan 1970’lere dediğimiz ilerleme ve kazanımlar yalnızca ve zati süratle gelişen teknolojinin gelişmesiyle ilgili değildi. Çalışanların gayreti, örgütlülüğü. Hem sendikal manada birebir vakitte siyasal manada örgütlülüğü, onları siyasal alanda temsil eden partilerin gücü, etkisi… Bütün bu uğraşlar kararında muhakkak haklar kazanıldı ve 1970’lere kadar muhakkak güzelleşmeler sağlandı. Bunda elbette Sovyetler Birliği’nin, sosyalizmin itibarının ve etkisinin de değerli bir hissesi var. Ancak 70’lerden itibaren güç istikrarı değişti. daha sonrası bildiğimiz hikaye… 1973-74 krizinden daha sonra sermayenin neoliberal siyasetlerinin uygulamaya geçmesi yalnızca bir politik değişiklik değildi. Güç istikrarında de bir değişiklikti. Bu güç istikrarındaki değişiklikle teknolojik ilerlemeler gorece kolay kolay çalışanların kazanımlarına karşı kullanıldı. Garantisiz çalışmanın yaygınlaşması, süreksiz işler, vs… Çalışma biçimi değişti. Bu salt teknik-teknolojik bir değişim değildi, teknolojiden de yararlanan, süratle gelişen teknolojinin sunduğu kimi avantajları da sermayenin kullandığı lakin sınıfsal güç ilgilerinde bir değişimdi ve sermayenin çalışanlara karşı ve sermaye yanlısı hükümetlerin personel sınıfına karşı bir saldırısının aracı haline geldi teknoloji. bu biçimdece teknolojik değişimler bizim çalışma hayatımızı kolaylaştırmak, düzgünleştirmek yerine birtakım iyileşmelere karşın genel olarak kötüleştirmek, ağırlaştırılmak istikametinde kullanıldı. Teknoloji otomatik olarak bizim çalışma ömrümüzde da, toplumsal hayatta da otomatik olarak sıkıntıları çözmüyor. Kimin kullandığına ve nasıl kullandığına bağlı. Nükleer fizik tıpta sıhhat sıkıntılarını çözmek için de kullanılabilir, atom bombasıyla savaş teknolojilerinde de kullanılabilir. Nasıl kullanılacağına ve kimin kullanacağına bağlı. Bugünkü kullanım biçimi temel olarak sermayenin egemenliğinde ve onun çıkarları doğrultusunda. ötürüsıyla şayet bir düşman var ise robotlar ya da yapay zeka değil, ona sahip olan multi-milyarderler.
Tabii bu şu manaya da gelmiyor: Ortada bir teknoloji var, kim alırsa kullanabilir. Yalnızca bu biçimde de değil. Zira kimi teknolojiler hakikaten insanlık için kullanılamaz. örneğin, nükleer silahları kullanmak mümkün olmamalı? Lakin insanlık faydasına kullanılabilecek devasa bir teknolojik birikim var, bunu da insanlığın yararına kullanmalıyız, ancak bunun için de güç alakalarının değişmesi lazım.
KOMÜNİST ROBOTLAR ÖMÜR DÜNYAMIZI DEĞİŞTİREBİLİR
Sanırım insanlık için ‘iyiyi’ ve ‘kötüyü’ belirlemek için ideolojik bir art plana gereksinimimiz var. O niçinle son olarak alternatif bir gelecek tahayyülü yapabiliriz tahminen. Robotların ve süratle gelişen teknolojinin kimin nasıl kullandığını bugün sorduğumuzda kapitalist güç alakalarının hakimiyetine rastlıyoruz. Pekala komünist robotların hakimiyetinde neler bakılırsabiliriz?
Günümüz dünyasının büyük ve temel çelişkilerinden birisi de bu. İnsanlık tarihinin en ileri bilimsel ve teknolojik bilgi birikimine sahibiz, lakin bu devasa bilgi birikimi genel olarak insanlık için kullanılmıyor. Bir adım geri çekilip bakabilsek inanılmaz saçma bir durum. Bu denli teknoloji, çok teknolojik imkan, dünyadaki açlık sıkıntısını fazlaca rahat çözebilir. Lakin açlık sorunu çözülmüyor, saçma! Bu denli teknolojik imkanla bütün dünyada çalışma mühletleri alabildiğine azaltılabilir, lakin çalışma müddetleri genel olarak artma eğilimde. Kimi şirketlerde 4 gün ya da günlük 6 saat tartışılsa da genel eğilim zıddı istikamette, bunlar istisnai küçük adacıklar.
Peki fakat niçin? Beşerler refah içerisinde yaşayabilir lakin dünyanın fazlaca büyük bir kısmı ağır yoksulluk içerisinde yaşıyor. Eh, Türkiye’de yakın vakitteki örnekler aslına bakarsanız ortada: Okulda açlıktan bayılan çocuklar, çocukların gereksinimlerini ya da kendi gereksinimlerini karşılayamadığı için intihar eden insanlar… Bu denli teknolojik imkan, bilimsel bilgi ve bu çeşit sıkıntılar. Temel sorun bu. Günümüz bilim ve teknolojisiyle bu çeşit sıkıntıları çözmek epeyce kolay. Yalnızca ekonomik sıkıntılar da değil. İklim krizini, besin problemini da. Nasıl çözülebilir? Yani bu “Distopyalardan sıkıldık, yeni bir ütopya üretelim” üzere bir şey değil fakat hakikaten bugünkü teknolojik imkanlarla beşerler bir defa fazlaca kısa mühletler, mesela günde 3-4 saat çalışarak yaşayabilir. Bunun ayrıca faydaları da olur: daha az iş gerilimi, daha fazla toplumsal hayat, daha fazla sevdiği hobileri yapmak, arkadaşlarına vakit ayırmak, daha fazla kültürel faaliyete dahil olmak… İnsanların hayatının bir bütün olarak değişmesi manasına gelir. Robotlar, yapay zeka teknolojileri, bütün bu imkanları sunarak refah içerisinde yaşama potansiyeli sunuyor.
İktisat biliminin temel var iseyımı olarak bilinir ya: Sınırsız muhtaçlıklar, sonlu kaynaklar. Bunun bir ölçüde gerçek olduğunu kabul etsek bile insanların çok sonlu olan hayli temel muhtaçlıkları var. Barınma, -sadece beslenme değil- sağlıklı beslenme, giyinme, nitelikli bir eğitim, nitelikli bir sıhhat hizmeti, insanca yaşayacak emeklilik koşulları… Bakın bu temel gereksinimler sonlu. Bu argümanın karşısında bir insanın 100 tane Ferrari isteyebileceğini var iseyarak iktisat bilimi kurmanıza gerek yok. Ve bu sonlu gereksinimler bu teknolojik imkanlarla, bu bilgi birikimiyle epey rahat bir biçimde üretilebilir, karşılanabilir ve bu manada refah içerisinde bir toplum mümkün. Kâr için değil işçi halkın, insanların çoğunluğunun çıkarı için. Zira kâr için işleyen bir toplumda tüm bu imkanlar sermaye birikimi için, servet birikimi için kullanılır. Bu kapitalist bağlantı biçiminin değişiminin değiştirilmesi lazım. Bu değiştirildiğinde refah içerisinde bir ömür, insanların temel gereksinimlerinin karşılandığı bir toplum hiç de bu biçimde akla uygun olmayan ütopik bir şey değil. çok mantıklı bir tahlil. Kâfi ki kâra dayalı işleyiş yerine insanları merkezine alan planlı bir iktisat kuralım ve bunu savunalım. Bu biroldukca sorunu çözmeye muktedirdir. bu biçimde bir dünyada robotları yalnızca youtube’dan izlemekle kalmayacak, günlük hayatta epeyce lakin epey daha fazla nazaranceğiz. Yapay zeka bizi denetlemek yerine ömrümüzü kolaylaştıracak, makro sıkıntılarımızı çözmenin bir aracı haline gelecek. Geçim ıstırabı, yoksulluk, işveren baskısı, iş gerilimi, güvencesizlik, geleceksizlik üzere “ilkel” kederlerden özgürleşen insanlığın kültürel gelişmenindeki potansiyelleri şimdiden öngörmek mümkün değil. Tahminen de bu, bir çeşit “İnsanlık 2.0” olacaktır.
Okumaya devam et...
halbuki gerçeği ararken sormamız gereken sorular bu kadar sıradan değil. Teknolojik yeniliklere karşın çalışma şartlarının kötüleştiği, mesai saatlerinin daha da arttığı bir dünyada yaşıyoruz. Bu niçinle teknoloji ve refah içindeki alaka bu kadar sıradan olmasa gerek. Robotların işimizi alıp almayacağı sorusu da tıpkı biçimde.
bu biçimde bu robotlar kimin için çalışıyor? Robotlar çalıştığımız işleri tehdit ediyor mu? Teknolojik ilerlemenin toplumsal hayatta birtakım değişiklikleri birlikteinde getirmesi tüm dünya için geçerli olabilecek bir model mi? Pekala ya bugünkü üzere kâr hırsını değil, toplumsal fayda gözeten komünist robotların dünyasında yaşasaydık? Temel gereksinimlerin karşılanması, epey daha az çalışma saatleri ve boş vakte ulaşmak kestirim ettiğimizden daha mı yakınımızda?
Çalışma Ekonomisti Dr. Arif Koşar’ın ‘Robotlar İşimizi Elimizden Alacak Mı?’ isimli kitabı tam da bu sorulara karşılık arıyor. Kısa bir süre evvel Kor Kitap tarafınca yayınlanan kitaptan yola çıkarak Koşar ile konuştuk.
‘TEHLİKE, YENİ İŞLERİN GÜVENCESİZLİĞİ’
Lafı hiç dolandırmadan, sizin de kitap isimde belirttiğiniz üzere ‘robotlar işimizi alacak mı?’ diye sorarak kelama başlayalım. Gerçekten bu biçimde bir ihtimal var mı? Robotlaşmadan korkmalı mıyız?
Arif Koşar
Robotlar olağan olarak birfazlaca işi elimizden alıyor. “Robotlar işimizi elimizden alacak mı?” sorusuna en evvel bir soruyla yanıt vermek lazım: Ne iş yapıyorsun? Yani yaptığın işe bağlı. Kimi işleri robotlar elimizden alacak ki birfazlaca işi tarih boyunca makineler esasen insanların elinden aldı. örneğin daktilocular artık kalmadı, adliye önündeki arzuhalciler epey azaldı. Direkt değil fakat dolaylı olarak Spotify kaset üreticilerini, CD dükkanlarını bitirdi. Bir fabrikaya bir robot konulduğunda o emekçi işsiz kalabiliyor. Birinci dokuma makinesinin, eğirme makinesinin ortaya çıkışından beri emekçileri işsiz bıraktı. bu biçimde biroldukca örnek verilebilir.
Ancak robotlar ve genel olarak teknoloji personelleri ortadan kaldırırken ‘sermaye daima büyüyor ve yeni yatırımlar yapıyor, yeni yatırımlar yaptıkça yeni işler ortaya çıkıyor’ kapitalist mantığı vardı. Bunun sebeplerine, detaylarına girmeyelim uzatmamak açısından lakin olgusal olarak baktığımızda teknoloji gelişmesine karşın genel sağduyuya aksi olmakla bir arada emekçi sınıfı büyüyor. Personellerin, çalışanların sayısı artıyor. Son 30 yılda dünya genelinde emekçi sayısı iki kat artarak iki milyarı aştı. Teknoloji gelişiyor, robotlar artıyor, yapay zeka inanılmaz şeyler yapıyor, hiç düşünülmeyen işleri bile ortadan kaldıracak. Fakat emekçi sayısı da artıyor ve artacak üzere de gözüküyor.
Kimisi mantıklı gelen kimisi mantıksız gelen epeyce sayıda yeni iş ortaya çıkıyor. örneğin yakın vakte kadar toplumsal medya danışmanları, o işleri yapan beşerler, grafikerler, yazılımcılar… Bilgisayar ortaya çıktıktan daha sonra, işte son 40 senede, bugün dünyada milyonlarca yazılımcı var. Örneğin ABD’de bilgisayarlar 30 sene ortasında 3,5 milyon işi bitirdi, lakin 19,3 milyon yeni işin ortaya çıkmasına vesile oldu. ötürüsıyla epey sayıda yeni iş de ortaya çıkıyor. Yalnızca Türkiye üzere daha orta seviyedeki ülkelerde değil, teknolojik manada daha geri ülkelerde de; süratle gelişen teknolojinin ilerlediği Almanya, ABD üzere ülkelerde de istihdam süratle gelişen teknolojiye karşın sistemli bir biçimde artıyor.
Bugünkü asıl soru, teknoloji ile birlikte emekçi sınıfının ortadan kalkması ve bütün toplumun işsiz kalması üzere bir distopya değil. İşsizlik var, konjonktürel olarak artabilir-azalabilir, önümüzdeki süreçte daha önemli bir sorun haline de gelebilir lakin toplumun büsbütün işsiz kaldığı, kapitalizmin ‘kapitalizm’ olmaktan çıktığı bir dünyaya gerçek gitmiyoruz, tehlike bu değil. Tehlike şu: işler ortadan kalkıyor, yeni işler ortaya çıkıyor lakin bu yeni işler hayli teminatsız, düşük fiyatlı. Bu yeni işler eski işlerden farklı olarak ‘kötü’ işler ve insan onuruna yakışır şartlarda işler değil. Bunu e-ticaret irtibatlı kuryelerde, minimum fiyata çalıştırılan milyonlarca beyaz yakalıda görüyoruz. Bu niçinle bugünün dünyasında temel sorun robotların işimizi elimizden almasından epey -bu da var fakat bundan oldukça- yeni işlerin ve yeni istihdamın ve çalışma ömrünün, bir bütün olarak iktisadın düşük fiyata, yoksulluğa, çok sömürüye, güvencesizliğe dayalı olması. bu biçimde bir iktisat ve yeni işler dünyasındayız. En büyük tehlike ve üzerinde durmamız gereken, bir çaba konusu olması gereken sorun da bu.
‘ENDÜSTRİ 4.0 TÜRKİYE’DE SONLU ÖLÇÜDE GERÇEKLEŞEBİLİR’
Kitapta bahsetmiş olduğuniz bir öbür dikkat cazip husus ise özelde robotlaşmaya, genelde ise kapitalizme dair ‘liberal iyimser’ yaklaşım. Adam Smith’ten bu yana liberal optimist yaklaşımı düşündüğümüzde fazlaca uzun bir süre boyunca hakim anlayışın bu olduğunu görüyoruz. Hatta tahminen de son 30 yıldır, tahminen de Sovyetler’in de çökmesiyle bir arada bu anlayış daha da kuvvetli bir biçimde anaakımdaki yerini koruyor. Öncelikle husus robotlaşma olduğu vakit liberal iyimserliği nasıl tanımlayabiliriz? Ayrıyeten yüzseneler geçmesine ve onca başarısız örneğe karşın birebir anlayış nasıl anaakım kalmayı başardı?
Üstelik bu kadar dehşet verici olguyla iç içe yaşamamıza karşın: savaşlar, yoksulluk, sömürü gerçeği… Buna karşın hâlâ liberal iyimserlik! Aslında liberal optimistlik farklı konularda hükümran ideoloji olarak varlığını sürdürdüğü söylenebilir ancak biz daha epey teknoloji bağlamında liberal iyimserlikten bahsediyoruz. Bunun özü şu: “Teknoloji geliştikçe, biz daha zenginleşeceğiz, daha refah içerisinde yaşayacağız, temel problemlerimiz da adım adım çözülecek, daha düzgün bir dünyaya hakikat gidiyoruz” anlayışı.
Bence bu yaklaşım, hem Türkiye’de hem dünyada, gerçek hayattaki bu kadar meseleye karşın hâlâ çok tesirli bir yaklaşım. Günümüz dünyasında hükümran ideolojinin en kıymetli bileşenlerinden birisi teknolojik determinizme dayalı bir tekno-iyimserlik. Bu süratle gelişen teknolojinin fetişleştirilmesidir. Hepimizin dünyaya bakışında bu biçimde bir içsel öğe var, günlük yaşantımızın kesimi haline gelmiş, kabul etmişiz. Yani mesela telefonlar bizim hayatımızı kolaylaştırıyor, bilgisayar kolaylaştırıyor, uçakla bir yerden bir yere kolaylıkla seyahat ediyoruz… ötürüsıyla nitekim ömrümüzü kolaylaştıran ve bu açıdan iyimserliği haklı kılan kimi olgusal gerçekler var, büsbütün yanlış değil. aslına bakarsanız her ideoloji tesirli olacaksa aşikâr doğruları da içermek zorunda, belirli doğrulara dayanmak zorunda.
Ancak teknolojik iyimserliğin temel ziyanlı, tehlikeli ve aldatıcı olan yanı bizim yaşadığımız yapısal meseleleri çözme konusundaki vaatleri. Örneğin ‘Endüstri 4.0’ hayli tanınan. Üretimde otomasyon, dijitalleşme üzere çeşitli teknolojik gelişmelere referans veriyor. Bu cins değişimler oluyor mu? Oluyor. Bilhassa merkez kapitalist ülkelerde oluyor olağan, örneğin Almanya bu işin öncüsü. Türkiye’de ne kadar olur? Aşikâr adımlar atabilir ancak Türkiye üzere ülkelerde epey hudutlu kalır. “Şurada oluyor, bizde de olur”. bu biçimde otomatik bir şey yok. Zira ülkelerin dünya iktisadında muhakkak yerleri var, muhakkak bir iş kısmı var ve bu pozisyonları çerçevesinde bağlantıya giriyorlar. ötürüsıyla Almanya’da olabilir lakin bu Türkiye’de de birebir ölçüde olacağı manasına gelmez, olamaz da. İş kısmı gereği orası yüksek teknolojiye dayalı; Türkiye ucuz emeğe dayalı. ötürüsıyla Türkiye’deki iktisadi yapı buna bir ölçüde pürüz. Türkiye’deki ‘Endüstri 4.0’ kıssası epeyce hudutlu ölçüde, hudutlu işletmelerde, sonlu bölgelerde gerçekleşebilecek bir öyküdür, otomatik bir yayılım kelam konusu değil.
Robotlar İşimizi Elimizden Alacak mı? Teknoloji Emek Gelecek, Arif Koşar, 264 syf., Kor Kitap, 2022.
LİBERAL İYİMSERLİĞİN BÖLGESELLİĞİ
bu biçimde liberal optimist yaklaşımın bölgeselliği üzerine tahminen biraz konuşabiliriz. Bütün bu kavramları konuşurken aslında Batı’yı referans noktası alıyoruz. örneğin bir Avrupa ülkesi çalışma müddetlerini azalttığında bu direkt teknolojik manada örnek teşkil ediyormuş üzere düşünüyoruz. Lakin öykü dünyanın her noktası için tıpkı değil üzere. Kimyada içi sıvı dolu ‘u’ biçiminde borunun bir ucundan baskı uygulandığında öbür uçtaki sıvı düzeyinin artması üzere, dünya için de bu husus özelinde birebir şeyi söyleyebilir miyiz? Hal bu biçimdeyse batıda gördüğümüz iyimserliğin yalnızca bir hologramı mı?
Aynen o denli. Zira örneğin Afrika’da teknolojik iyimserliğe münasebet olabilecek gelişmeler çok az. Türkiye’de Batı’ya nazaran çok az fakat Batı’nın aşikâr bölgelerinde nitekim teknolojik imkanların daha diğer türlü kullanılabildiğini görüyoruz. süratle gelişen teknolojinin de ötesinde bir tartışmayı gerektiriyor bu. Zira dünyanın merkez ülkeleri ile bağımlı bölgeleri içindeki alakayla de ilgili. Sen belirli ülkelerde çalışma saatlerini düşürebilirsin lakin neye dayanarak düşünüyorsun: Dünyanın bağımlı ülkelerinden elde edilen artı kıymetin Batı’ya taşınması temelinde lakin orada aşikâr hakları, uygulamaları, toplumsal devlet sistemlerini (mesela Almanya’da Covid periyodunda dağıtılan 2 bin euro’yu) tolere edebiliyorlar. Bunların kaynağının bir kısmı, dünyanın bağımlı ülkelerinin sömürüsü. ötürüsıyla dediğin gerçek, bir taraftaki gelişmeler diğer yerlerde daha ağır sömürü manasına gelebilir. Almanya’da yüksek teknoloji, Bangladeş’teki ilkel teknolojiyle, ağır çalışma şartları manasına gelebilir. Bunlar tekno-iyimserlik açısından bakıldığı vakit çelişki üzere, kusur üzere gözükür. Yani “Bunlar vakit içinde değişecek lakin hepsi birebir gayeye doğur ilerliyor” üzere görünebilir lakin bilakis bunlar çelişki değil, ortasında yaşadığımız toplumsal sistemdeki çok birbirini besleyen ve yanyana var olan olgulardır.
‘TEKNOLOJİ PROBLEMLERİMİZİ OTOMATİK OLARAK ÇÖZMÜYOR’
Başta da söylemiş olduğimiz üzere, teknolojik gelişmelerin getirdiği kolaylıklara tanıklık ediyoruz lakin çalışma müddetlerinde ve şartlarında gibisi bir eğriye rastlamıyoruz. Zira beşerler bugün daha evvelki kuşaklara kıyasla toplumsal haklar konusunda geçmiş devirlere bakılırsa bugün daha makus durumda bulabiliyor. Teknolojik ilerleme ile çalışma müddetleri içindeki aksi orantının temelinde neler yatıyor?
Dünyada 19. yüzyıldan 1970’lere kadar iniş çıkışlar olmakla birlikte çalışma müddetleri daima azalma eğilimde oldu. Günde 15-16 saatlik çalışmalardan Batı’da 7-8 saate, dünyanın öbür bölgelerinde de 8-9 saate diyebileceğimiz, aslında işçilerin kazanımlarına denk düşen bir güzelleşme yaşandı. Aşikâr ölçülerde çalışma şartlarında da. örneğin çocukların çalışması yasaklandı, lakin dünyanın aşikâr bölgelerinde doğal. Afrika’da çocuk madenciler, çocuk tarım emekçileri hâlâ var. Lakin dünyanın muhakkak bölgelerinde bu haklar bir halde sağlandı. 70’lerden daha sonra ise enteresan bir biçimde hem çalışma mühletleri tıpkı vakitte çalışma şartlarında bir kötüleşme yaşanıyor. bir daha değişik olan 70’ler teknolojik gelişmelerin alabildiğine sürat kazandığı bir periyot: Bilgisayarlar günlük hayatta adım adım kullanılmaya başlanıyor, elektronik teknolojisi, yarı iletken teknolojiler, robotlar… bunlar tahminen II. Dünya Savaşı’nın daha sonrasındasında sürat kazandı lakin temel olarak üretim sürecinde ve iktisatta kullanımları 70’lderden daha sonra sürat kazandı. O niçinle 70’lerde adeta bir bilimsel-teknolojik ihtilalin gerçekleştiği ve günlük hayatta da süratle karşılık bulduğu söylenebilir.
Çelişki üzere gözüken şeyse şu: O senelerdan bugüne bu kadar sürat kazanan teknolojik gelişmeye karşın, niye çalışma müddetleri son kırk yıldır uzama eğiliminde? niye çalışma şartları kötüleşme eğiliminde? niye çalışarak geçinememe durumu bu kadar yaygınlaşıyor? niye iş gerilimi bu kadar yaygın bir olgu haline geldi? niye garantisiz işgücü piyasasının temel karakteri oldu? Epey teknolojik gelişmeye karşın çalışma hayatında teknoloji işimizin muhakkak taraflarını kolaylaştırsa bile temel meseleleri çözmek açısından (çalışma mühleti, teminat, iş geriliminin azalması gibi) faydalı olmadı.
Bunun niçinini tahminen fazlaca özetlemek gerekirse açmak lazım. 19. yüzyıldan 1970’lere dediğimiz ilerleme ve kazanımlar yalnızca ve zati süratle gelişen teknolojinin gelişmesiyle ilgili değildi. Çalışanların gayreti, örgütlülüğü. Hem sendikal manada birebir vakitte siyasal manada örgütlülüğü, onları siyasal alanda temsil eden partilerin gücü, etkisi… Bütün bu uğraşlar kararında muhakkak haklar kazanıldı ve 1970’lere kadar muhakkak güzelleşmeler sağlandı. Bunda elbette Sovyetler Birliği’nin, sosyalizmin itibarının ve etkisinin de değerli bir hissesi var. Ancak 70’lerden itibaren güç istikrarı değişti. daha sonrası bildiğimiz hikaye… 1973-74 krizinden daha sonra sermayenin neoliberal siyasetlerinin uygulamaya geçmesi yalnızca bir politik değişiklik değildi. Güç istikrarında de bir değişiklikti. Bu güç istikrarındaki değişiklikle teknolojik ilerlemeler gorece kolay kolay çalışanların kazanımlarına karşı kullanıldı. Garantisiz çalışmanın yaygınlaşması, süreksiz işler, vs… Çalışma biçimi değişti. Bu salt teknik-teknolojik bir değişim değildi, teknolojiden de yararlanan, süratle gelişen teknolojinin sunduğu kimi avantajları da sermayenin kullandığı lakin sınıfsal güç ilgilerinde bir değişimdi ve sermayenin çalışanlara karşı ve sermaye yanlısı hükümetlerin personel sınıfına karşı bir saldırısının aracı haline geldi teknoloji. bu biçimdece teknolojik değişimler bizim çalışma hayatımızı kolaylaştırmak, düzgünleştirmek yerine birtakım iyileşmelere karşın genel olarak kötüleştirmek, ağırlaştırılmak istikametinde kullanıldı. Teknoloji otomatik olarak bizim çalışma ömrümüzde da, toplumsal hayatta da otomatik olarak sıkıntıları çözmüyor. Kimin kullandığına ve nasıl kullandığına bağlı. Nükleer fizik tıpta sıhhat sıkıntılarını çözmek için de kullanılabilir, atom bombasıyla savaş teknolojilerinde de kullanılabilir. Nasıl kullanılacağına ve kimin kullanacağına bağlı. Bugünkü kullanım biçimi temel olarak sermayenin egemenliğinde ve onun çıkarları doğrultusunda. ötürüsıyla şayet bir düşman var ise robotlar ya da yapay zeka değil, ona sahip olan multi-milyarderler.
Tabii bu şu manaya da gelmiyor: Ortada bir teknoloji var, kim alırsa kullanabilir. Yalnızca bu biçimde de değil. Zira kimi teknolojiler hakikaten insanlık için kullanılamaz. örneğin, nükleer silahları kullanmak mümkün olmamalı? Lakin insanlık faydasına kullanılabilecek devasa bir teknolojik birikim var, bunu da insanlığın yararına kullanmalıyız, ancak bunun için de güç alakalarının değişmesi lazım.
KOMÜNİST ROBOTLAR ÖMÜR DÜNYAMIZI DEĞİŞTİREBİLİR
Sanırım insanlık için ‘iyiyi’ ve ‘kötüyü’ belirlemek için ideolojik bir art plana gereksinimimiz var. O niçinle son olarak alternatif bir gelecek tahayyülü yapabiliriz tahminen. Robotların ve süratle gelişen teknolojinin kimin nasıl kullandığını bugün sorduğumuzda kapitalist güç alakalarının hakimiyetine rastlıyoruz. Pekala komünist robotların hakimiyetinde neler bakılırsabiliriz?
Günümüz dünyasının büyük ve temel çelişkilerinden birisi de bu. İnsanlık tarihinin en ileri bilimsel ve teknolojik bilgi birikimine sahibiz, lakin bu devasa bilgi birikimi genel olarak insanlık için kullanılmıyor. Bir adım geri çekilip bakabilsek inanılmaz saçma bir durum. Bu denli teknoloji, çok teknolojik imkan, dünyadaki açlık sıkıntısını fazlaca rahat çözebilir. Lakin açlık sorunu çözülmüyor, saçma! Bu denli teknolojik imkanla bütün dünyada çalışma mühletleri alabildiğine azaltılabilir, lakin çalışma müddetleri genel olarak artma eğilimde. Kimi şirketlerde 4 gün ya da günlük 6 saat tartışılsa da genel eğilim zıddı istikamette, bunlar istisnai küçük adacıklar.
Peki fakat niçin? Beşerler refah içerisinde yaşayabilir lakin dünyanın fazlaca büyük bir kısmı ağır yoksulluk içerisinde yaşıyor. Eh, Türkiye’de yakın vakitteki örnekler aslına bakarsanız ortada: Okulda açlıktan bayılan çocuklar, çocukların gereksinimlerini ya da kendi gereksinimlerini karşılayamadığı için intihar eden insanlar… Bu denli teknolojik imkan, bilimsel bilgi ve bu çeşit sıkıntılar. Temel sorun bu. Günümüz bilim ve teknolojisiyle bu çeşit sıkıntıları çözmek epeyce kolay. Yalnızca ekonomik sıkıntılar da değil. İklim krizini, besin problemini da. Nasıl çözülebilir? Yani bu “Distopyalardan sıkıldık, yeni bir ütopya üretelim” üzere bir şey değil fakat hakikaten bugünkü teknolojik imkanlarla beşerler bir defa fazlaca kısa mühletler, mesela günde 3-4 saat çalışarak yaşayabilir. Bunun ayrıca faydaları da olur: daha az iş gerilimi, daha fazla toplumsal hayat, daha fazla sevdiği hobileri yapmak, arkadaşlarına vakit ayırmak, daha fazla kültürel faaliyete dahil olmak… İnsanların hayatının bir bütün olarak değişmesi manasına gelir. Robotlar, yapay zeka teknolojileri, bütün bu imkanları sunarak refah içerisinde yaşama potansiyeli sunuyor.
İktisat biliminin temel var iseyımı olarak bilinir ya: Sınırsız muhtaçlıklar, sonlu kaynaklar. Bunun bir ölçüde gerçek olduğunu kabul etsek bile insanların çok sonlu olan hayli temel muhtaçlıkları var. Barınma, -sadece beslenme değil- sağlıklı beslenme, giyinme, nitelikli bir eğitim, nitelikli bir sıhhat hizmeti, insanca yaşayacak emeklilik koşulları… Bakın bu temel gereksinimler sonlu. Bu argümanın karşısında bir insanın 100 tane Ferrari isteyebileceğini var iseyarak iktisat bilimi kurmanıza gerek yok. Ve bu sonlu gereksinimler bu teknolojik imkanlarla, bu bilgi birikimiyle epey rahat bir biçimde üretilebilir, karşılanabilir ve bu manada refah içerisinde bir toplum mümkün. Kâr için değil işçi halkın, insanların çoğunluğunun çıkarı için. Zira kâr için işleyen bir toplumda tüm bu imkanlar sermaye birikimi için, servet birikimi için kullanılır. Bu kapitalist bağlantı biçiminin değişiminin değiştirilmesi lazım. Bu değiştirildiğinde refah içerisinde bir ömür, insanların temel gereksinimlerinin karşılandığı bir toplum hiç de bu biçimde akla uygun olmayan ütopik bir şey değil. çok mantıklı bir tahlil. Kâfi ki kâra dayalı işleyiş yerine insanları merkezine alan planlı bir iktisat kuralım ve bunu savunalım. Bu biroldukca sorunu çözmeye muktedirdir. bu biçimde bir dünyada robotları yalnızca youtube’dan izlemekle kalmayacak, günlük hayatta epeyce lakin epey daha fazla nazaranceğiz. Yapay zeka bizi denetlemek yerine ömrümüzü kolaylaştıracak, makro sıkıntılarımızı çözmenin bir aracı haline gelecek. Geçim ıstırabı, yoksulluk, işveren baskısı, iş gerilimi, güvencesizlik, geleceksizlik üzere “ilkel” kederlerden özgürleşen insanlığın kültürel gelişmenindeki potansiyelleri şimdiden öngörmek mümkün değil. Tahminen de bu, bir çeşit “İnsanlık 2.0” olacaktır.
Okumaya devam et...