Akademisyen müellif Gökhan Yavuz Demir’in kaleme aldığı birinci kurmaca metin ‘Kesin Döneceksiniz’ Yeni İnsan Yayınevi tarafınca okura sunuldu. Uzun yıllardır lisan üzerine yaptığı çalışmalarla bilinen Yavuz, bu öyküde eski bir edebiyat doçenti Refik Çavuş’un işsiz geçen seksen yılına ve bir gününe odaklanıyor.
“Edebiyatın hammaddesi gerçekliktir, ama bu gerçeklikle neler yapacağı, nasıl oynayacağı muharrire kalmıştır. İster o gerçekliği fantastiğin hudutlarına kadar gdolayıp esnetir, isterse hepimizi objektif olduğuna inandırdığı bir gerçekliğin gözlemcisi kılar. bu biçimde bakıldığında her edebî metin hem gerçektir tıpkı vakitte değil. Bu sebeple benim birinci kurgu metnim olan Kesin Döneceksiniz de objektif ve tarihî bir gerçeklik ile muhayyel bir gerçeklik içindeki ince ve muhakkak meçhul bir çizgi üzerine bina edildi” diyen Gökhan Yavuz Demir’le birinci novellası Kesin Döneceksiniz ve edebiyatın şimdiki sorunları üzerine konuştuk.
Kesin Döneceksiniz, birinci kurmaca metniniz… Metinde ‘gerçeklik’ öne çıkıyor. Edebiyat ve gerçeklik içindeki ilgiyi nasıl yorumluyorsunuz?
Edebiyatın hammaddesi gerçekliktir. Ancak bu gerçeklik hiç kuşkusuz sizin perspektifinizden bağımsız objektif bir gerçeklik değildir. Muharrir o hepimizin bildiğimizi düşündüğümüz gerçekliğe, onunla oynayarak, hatta onu bir oyun hamuru üzere yoğurarak, bir daha biçim verir. Bu sayede gerçekliğe tahminen daha evvel edemediğimiz kadar derinden nüfuz ederiz veyahut da gerçekliği daha evvel etmediğimiz bir halde deneyim ederiz. Özelde edebiyatın, genelde sanatın insan ruhunu özgürleştirici ve zenginleştirici gücü buradan gelir.
elbette edebiyatın hammaddesi gerçekliktir, ancak bu gerçeklikle neler yapacağı, nasıl oynayacağı müellife kalmıştır. İster o gerçekliği fantastiğin hudutlarına kadar gdolayıp esnetir, isterse hepimizi objektif olduğuna inandırdığı bir gerçekliğin gözlemcisi kılar.
bu biçimde bakıldığında her edebî metin hem gerçektir birebir vakitte değil. Bu sebeple benim birinci kurgu metnim olan Kesin Döneceksiniz de objektif ve tarihî bir gerçeklik ile muhayyel bir gerçeklik içindeki ince ve muhakkak meçhul bir çizgi üzerine bina edildi.
Evet, edebiyatın hammaddesi gerçekliktir, lakin edebiyat gerçeklikten daha fazla bir şeydir. O, gerçeklik hakkında bir anlatı, gerçekliğin hayli öznel bir kavranışı, objektif ve tarihî gerçekliğin linguistik ve edebî bir gerçeklik olarak bir daha inşasıdır. Bu sebeple edebiyat, zannedildiği üzere gerçekliği yansıtan bir ayna değildir, gerçekliği resmetmez. Tersine gerçekliği bir daha inşa eder ve onu daha evvelden hiç görmediğimiz bir biçimde görmemizi sağlayarak biz okurların ortasında yaşadığımız kendi gerçekliğimizi yeni bir pencereden görmemizi sağlar. Edebiyat insanı ve dünyayı bu biçimde işler, inceltir ve zenginleştirir.
Bir entelektüel olarak bütün bu söylemiş olduklerime inanıyorum. Ancak neredeyse elli yaşında birinci kez kurgu bir metin kaleme almış bir müellif olarak bu söylemiş olduklerimi ne kadar kâğıt üzerinde gerçekleştirebildim, bilemiyorum. Umarım Kesin Döneceksiniz, ortasında yaşadığımız gerçekliği daha düzgün anlamamıza ve kendi objektif ve tarihî gerçekliğimize yeni bir pencereden bakmamıza vesile olur. Bir müellif için bu şüphesiz yalnızca bir temenni. Zira kitap piyasaya çıktığından beri buna karar verecek olan okurlar.
‘ULUSAL KANON, TOPLUMSAL KRİZ VE DEHA…’
Tarih ve edebiyat birbirini besleyen iki disiplinken vakit zaman da edebiyatın, tarihi ‘bozduğunu’ ve bir daha yazdığını görüyoruz. Kesin Döneceksiniz’den yola çıkarak yakın tarihin değerli sıkıntılarıyla edebiyat içindeki bağlantıya dair ne söylersiniz?
Tarih sözünün İngilizcesi, mâlumunuz olduğu üzere history. Bu da İngilizcede story’nin bir söz olarak aslına bakarsanız history’nin ortasında içerildiği mânâsına geliyor. Yani tarih, kıssayı de içeriyor. Bunu ayrıyeten Heredot Tarihi’nden de biliyor olmalıyız. bu biçimde bakınca, tarihin en eski edebî çeşitlerden biri olduğunu söylemek bile mümkün. Bu sebeple edebiyatın tarihi bozduğu önermenize katılamayacağım. En azından edebiyatın öznelliğiyle bozacağı bir objektif tarih özü olduğunu sanmıyorum. Zira tarih ile geçmiş birbirinden çok farklı şeyler. Evet geçmiş bir sefer yaşanmıştır ama geçmişin anlatısı olarak tarih o biricik geçmişi daima ve birbirinden farklı hallerde bir daha yazarak bir epeyce geçmiş öyküsü ortaya koyabilir. Bu sebeple birebir geçmiş olayı iki farklı tarihçiden okumak, kahramanlar birebir olsa bile, iki farklı müellifin elinden çıkmış iki farklı öyküyü okumaya misal.
Anlamak İçin Yaşamak’ın sonlarında bir toplumun üst seviye edebiyat eserleri verebilmesi için şu üç şartın kural olduğunu anlatmıştım: Ulusal bir kanon, toplumsal bir kriz ve bu ikisinin kucağında yeşeren deha. Bu üçünü bir ortaya getiremiyorsanız ya kanonunuzun ya krizinizin veya da dehanızın fazlaca büyük olması lâzım.
Shakespeare’in yahut Cervantes’in yazdığı on yedinci yüzyılın başları da bugünkünden daha sakin ve daha huzurlu değildi. Premodern toplum yerini çağdaş topluma bırakıyordu. Bütün bedeller hiyerarşisi değişiyordu. Shakespeare ve Cervantes, kanondan ve krizden beslenerek bu değişimin kronometresini tutan iki dehaydı. Yaşanan çalkantıyı anlatırken çağdaşlarını ufukta belirenden de haberdar ettiler. Birebiri on dokuzuncu yüzyılda Balzac ve Dickens, yirminci yüzyılda Kafka için de söylenebilir.
Bugün de dünya büyük bir değişimin ortasından geçiyor. Krizin ortasındayız. Uzatılmış bir yirminci yüzyıl yerini geç doğmakta ısrar eden yirmi birinci yüzyıla hâlâ bırakmadı. Yalnızca iktisat değil, demokrasi ve hukukta da bir kriz bütün dünya genelinde hissediliyor. Biz imparatorluk kaybetmenin travmasıyla misak-ı ulusal sonları içine o kadar çekildik ki bütün kriz yalnızca burada var zannediyoruz. Bu yüzden çağının krizini anlayacak yerli ve ulusal bir edebiyat inşa edemiyoruz. Zira bir kanonumuz da yok. Hatta daha da kötüsü Tanpınar üzere istisnaları saymazsanız kanonla münasebet kurabilecek yahut kanonik bilince sahip muharrirler da çıkaramamışız.
Yoksa dışarıda Shakespeare’i, Cervantes’i yahut Balzac’ı fazlaca heyecanlandıracak bir toplumsal çalkantı var. Her şey hareket hâlinde. Ve görünen o ki her şeyin oturması ve durulması da vakit alacak.
Çok müellifimiz var. Ve anlaşılan daha kacı de gelecek; yoldalar, katıldıkları müelliflik atölyesinden sertifikalarını almayı bekliyorlar. Ancak bize yaşadıklarımızı anlatacak gerçek müellifimiz yok denecek kadar az. Mülteciler, bayan cinayetleri, çeteleşme, KHK’lılar vb. bir epeyce meşakkat ve felaket gözümüzün önünde yaşanıyor. Bütün bunlar tecavüz, intihar, mevt, kahır ve sefalet demek. Ama bizim edebiyatımızın (o da yanlış bir Türkçeyle) “kısa öykücüleri” bize iç zahmetlerini, küçük burjuva hayatlarındaki boktan sıkıntıları, bayan erkek münasebetlerini çayla, martıyla, simitle, rakıyla anlatmayı deniyorlar.
Twitterda attığımız o muhalif tweetleri saymazsak bu toplumsal kriz kimsenin umurunda değil. Herkes kendini koruyup, pozisyonunu koruma edip bugünleri az hasarla atlatmanın hesabında. Suya sabuna dokunmadan ne kadar büyük muharrir olunuyorsa o kadar büyük muharrirlerimiz var işte.
Bunun için ağlayacak değilim. Oturup çalışmak zorundayız. Kolayı seçmeden, yani alkışa, tezahürata, konuma teslim olmadan kendi sesimizi bulmalıyız. Kendi sorunlarımızı, umutlarımızı, hayal kırıklıklarımızı ve hayallerimizi misak-ı ulusal sonları ortasında kalmayıp üniversal sıkıntılarla ilişkilendirerek anlatacak üniversal bir form bulmak zorundayız. Ya buluruz veyahut da Kapıkule haricinde hayli az kararı olan ve esamisi okunan edebiyatımızın mahallî muvaffakiyetleri ve starlarıyla gözlerimiz kamaşmaya devam eder. İkincisi olursa birebir hayatları yaşamak bahtımız olur. Bence asıl korkutucu olan da budur.
Kesin Döneceksiniz, Gökhan Yavuz Demir, 48 syf.,Yeni İnsan Yayınevi, 2021.
‘TÜRKİYE’NİN KHK DİYE BİR SIKINTISI YOK’
Kesin Döneceksiniz, Kafka’dan aşina olduğumuz bir edebi atmosfer ve üslupla açılıyor ve devamında Türkiye’nin en değerli problemlerinden biri olan KHK’ye gerçek uzanıyor. KHK ile akademiden uzaklaştırılan bir müellif olarak metne yaklaşırken nelere dikkat ettiniz? Nerede ‘biz’ başladı, nerede ‘ben’ bitti?
Kesin Döneceksiniz’in açılışının okurlarda bıraktığı ve bırakacağı intibâları bilemiyorum. Bu şekil yorumlara yapıtımı zenginleştirdiği için yalnızca teşekkür edebilirim. Lakin KHK’ların Türkiye’nin değerli problemlerinden biri olduğu tespitinize, tıpkı vakitte bir KHK’lı olduğum hâlde, maalesef katılamayacağım. Bana nazaran Türkiye’nin hiç de umurunda olmadığı, hatta bir problem olarak bile görmediği fiilî bir gerçek KHK’lar. KHK’lıların ve tahminen bir kısım demokratın haricinde bence Türkiye’nin KHK diye bir sorunu yok. Bu sebeple de bütün bir ülke fırtınanın dinmesini, her şeyin geçmesini beklerken biz KHK’lıları işte bu “Kesin Döneceksiniz” ile teselli ediyor. Oryantalistler tümüyle de yanılıyor olamayacağına nazaran, bu durum için gerçek bir şarklılık örneği diyebiliriz. her insanın gözü önünde hayatlarımız mahvedildi. Göz göre nazaran bir zulme uğradık. Ve en karşısından en müslümanına, en demokratından en adiline akademide, gazetelerde, televizyonlarda bir köşesi, konumu olan birçok insan “Merak etmeyin geçecek bunlar, kesin döneceksiniz,” diyerek sırtımızı sıvazlamaktan öteki hiç bir şey yapmadılar. Ne yapabilirlerdi, epey öbür bir soru. Fakat ondan evvelden konuşulması gereken ne yapmadıklarıdır. Zira neredeyse kimse bir şey yapmadı.
Ben aslında spesifik olarak bizim öykümüzü, yani Türkiye’yi ve KHK’ları anlatmak istemedim. ötürüsıyla öykümün ortasında KHK’nın K’sı bile geçmiyor. Lakin bir KHK’lı olarak, birebir vakitte elli yaşına kadar hiç kurgu yazmamış bir KHK’lı muharrir olarak metnimde anlattığım öykümün her durumda benim gerçek öykümün gölgesinde kalacağını biliyordum. Bu riski göze aldım. Nasıl kendi beğenilerimi, kırıklıklarımı öykümün ortasında sergilemekten korkmadıysam, KHK çağrışımları içinde öykümün kaybolup gitme ihtimalini de göze aldım. Müelliflik cüret ister. Ve o cüreti sanırım gösterdim.
Zira beni bekleyen şu olacaktı: KHK’lı akademisyen Gökhan Yavuz Demir kendi KHK kıssasını anlattığı bir kitap yazdı. Uygun de bundan kime ne! Dediğim üzere esasen ülke büyük ölçüde bizimle ilgilenmiyor, hatta önemli bir kısmı “oh oldu, hak ettiler,” diyor veya öteki bir kısmı da “ateş olmayan yerden duman çıkmaz, bir şey yapmasaydı atmazlardı, diğerlerini değil de onu attıklarına nazaran,” diye akıl yürütüyor. Bütün bunlara bir de muharrir olarak hiç kurgu yazmamış olduğumu ekleyin. Okur, kitabın üzerinde novella yazsa bile, hem KHK’lı olduğumu tıpkı vakitte hiç kurgu yazmadığımı birleştirince ortaya çıkan şey gerçek bir KHK kıssası oluyor. Ve KHK’lar bu kadar tazeyken, bizler her şeyin hâlâ fazlaca ortasındayken bu da kimsenin ilgisini çekmiyor.
Olağan okura, bu önyargısını pekiştirecek bir epey niçini de muharrir olarak ben verdim. Bir açıdan kendim de kaşındım. Kahramanım Refik Çavuş üniversiteden atılmış bir edebiyat doçenti olmakla kalmıyor, beraberinde köpekleri, Don Quijote’yi, Hemingway’i, Çetin Altan ve Refik Halid’i de fazlaca seviyor. Haydi artık gelin de en yakınınızdakine bile “Refik Çavuş ben değilim, anlatılanlar benim hayatım değil,” deyin. Kim inanır?..
Aslında kendi beğenilerimi bu kadar aleni öykümün içine koyarken, kendimi Poe’nun “Çalınan Mektup”u üzere gözler önüne koyarak gizlediğimi düşünüyorum. Okuduğum, işittiğim bir epey yaşanmış hadiseyi muhayyilemde kendi yaşadıklarım ve şahit olduklarımla dönüştürüp harmanladım. Üstelik bunu da abartıdan hiç kaçmayarak, hatta bassıradan abartarak yaptım.
Aslında mahallî bir sıkıntıyı kozmik boyutuyla anlatmak istemiştim. Bu niçinle hiç KHK’nın ismini anmadım. Çekoslovakya’da Kundera’nın, Sovyetlerde Bulgakov’un, Arjantin’de Borges’in; yani tarihin rastgele bir devrinde rastgele bir coğrafyada akıl tutulması yaşayan rastgele bir toplumdaki her entelektüelin başına gelmiş ve gelebilecek olanı, kendi öykümün merkezî teması kıldım. Aslında bence bütün bir öykü bundan ibaret. Ancak öykünün muharriri, hiç kurgu yazmamış bir KHK’lı olunca ve köpekleri ve kitaplarıyla kıssanın ortasında uzunluk gösterince, Kesin Döneceksiniz direkt bir KHK’lının günlüğü muamelesi gördü ve okurlar benim için üzüldüler. Hiç kuşkusuz bu da önemli. Lakin ben kurgu metin yazmaya devam edersem ve bir gün memleket de normalleşirse, sanırım Kesin Döneceksiniz o gün hakkıyla değerlendirilecektir. Artık her şey o kadar sıcak ki sükût suikasti kaçınılmaz.
‘BU MEMLEKETTE SİZİN KIYMETİNİZİ ORTAYA KOYMAK İÇİN ÖLMENİZİ BEKLERLER’
Sükut suikastini teriminde durmakta yarar var. Edebiyatın sükut suikastine uğrattığı sorunlar neler? Sizin de vurguladığınız üzere günümüzde kentli, orta sınıf yalnızlığı çok ağır işleniyor. Memleketin ayrıca problemleri niye göz arkası ediliyor? Bir entelektüelin sorumluluğu nerede başlar?
Sükût suikasti salt bize has bir şey değil, öbür toplumlarda da öbür muharrirler devir dönem ondan hissesini almışlar. Ama bizdeki fazlaca organize, hayli klâsik, epeyce kurumsal ve fazlaca sistematik. Fark burada. Aklıma bir daha 1924’te Halep’te sürgündeyken aklına “acaba ölsem memlekette yankısı ne olur?” sorusu fikir İstanbul’a kendi vefat haberini telgraf çeken Refik Halid geliyor. şüphesiz bütün gazeteler Refik Halid’i övme yarışına girmiş. Bu memlekette sizin kıymetinizi ortaya koymak için ölmenizi beklerler. Ölene kadar yüzünüze bakmayanlar, cenaze töreninizde sizi övmeye doyamazlar. Garibim Tanpınar Saatleri Ayarlama Enstitüsü hakkında biri çıkıp da bir inceleme yazsın diye bekliyordu; artık yer gök Saatleri Ayarlama Enstitüsü incelemeleriyle dolup taşıyor. Bu bizim kültürümüzün kendi evlatlarına reva gördüğü bir muamele. Bundan kaçış yok. Bu memleketin evladı her muharrir, her entelektüel üzere ben de kendi sükût suikastimi yaşamaya mahkûmum. Hudut bozucu, ama bir taraftan da kaya üzere sert bir realite bu. Vakit yegâne adil hâkimdir. Kimin kazanıp, kimin kaybettiğine yalnızca o karar verebilir. Korkarım ki ben bunu bakılırsameyeceğim. Kendi kendime okuyup yazmaya devam etmek durumundayım. Bir şey yazmamın veyahut yazmamamın hiç bir fark yaratmadığını bildiğim hâlde, sadece inadına, sadece arkamdan “rahmetli de öldüğü güne kadar enayi üzere hiç kimsenin okumadığı yazılar yazmaya devam etti,” dedirtmek için yazıyorum.
Bizim edebiyatımızın kendi problemlerimiz hakkındaki suskunluğu ise, tam da kendi ayakları üzerinde duran, kendi sesi olan, kendi kanonunu inşa etmiş, yani kendisi olmuş bir edebiyat olamamasından kaynaklanıyor. Memlekette otuz yıldır düşük yoğunluklu iç savaş yaşanıyor, daha yedi sene öncedenki darbe teşebbüsünde sokaklarda kan gövdeyi götürdü, memleketin neredeyse yarısına yakını terörle iltisaklı, sokaklarda hunharca bayan cinayetleri işleniyor, tecavüze uğrayan çocuklar, azap edilen sokak hayvanları, geçinemediği için intihar eden insancıklar, kendi insanlarının üzerine kendi bayrağı ve mızraklarının ucundaki Kur’an sayfalarıyla yürüyen bir ulusal irade… Bunların hiç birinin edebiyatımızda bir karşılığı yahut yeri yok. Bunun biroldukça niçini var. Ancak en başta geleni bütün tumturaklı söylevlerimize karşın yerli bir kanonumuzun olmaması. bu biçimdece gerçek yazarlarınız da olmuyor. Tek tük gerçek yazarınızın da ağır ceza mahkemelerinde, hapishanelerde aslına bakarsanız canına okuyorsunuz. Geriye kalanlar da ya yazmayı atölyelerden öğrenenler ya yaptıkları kitap özetlerini mebzul ölçüdeki edebiyat mecmualarında edebiyat eleştirisi diye yayınlayanlar veya da politik angajmanlardan belediyelere yaslanmaya kadar türlü türlü hayatta kalma hüneri kazanmışlar oluyor. Buradan kendimize, kendi hakikatimize dair bir şey nasıl çıkabilir ki!
‘OKURUN YÜZEYSELLİĞİYLE MÜELLİFİN YÜZEYSELLİĞİ BİRBİRİNİ BESLİYOR’
Çok uzun vakittir söylüyorum. Türkiye’de okurların yüzeyselliğiyle müelliflerin yüzeyselliği birbirini besliyor ve her geçen gün yüzeysellik daha da artıyor. Bu yüzeyselliğin ismi da “samimiyet.” Herkes müellifleri samimi anlatımı için övüyor, kitaplar samimi oldukları için okunuyor. Bir edebiyat tenkidinin, kritiğinin yegâne kriteri “samimiyet” ise, içtenlikle söylüyorum, ortada ne edebiyat var demektir ne de samimiyet.
her insanın kendi masasındakini alkışladığı bir ortamda edebiyatınızın da milletlerarası arenada ismi anılmaz. Orhan Pamuk’a şükredelim. O gidip Nobel Edebiyat Ödülü’nü almasaydı, bugün dünya bizim ne yazıp ne okuduğumuzla hiç ilgilenmeyecekti.
Vallahi ben de ne yazıp ne okuduğumuzla hiç ilgilenmiyorum. Onun için çağdaşlarımın da benim ne yazıp ne okuduğumla hiç ilgilenmemesine şaşmıyorum. Kritik isterdim. Lakin bu şartlarda övülmek, sövülmek ve yok sayılmak daha gerçekçi bir beklenti olur.
Son dediğinize gelince bir entelektüelin sorumluluğu yaslanmayıp yazdığı surece daima vardır, yani ne başlar ne biter. Lakin yazmak yerine yaslanmayı yeğleyenlerin entelektüel sorumluluğu ise şartlar gereği hiç başlayamaz. halbuki bir toplum akıl tutulması yaşadığında hiç şuurunda olmasa ve hatta sesini duyduğunda öfkeden kuduracak bile olsa, bir daha de en epeyce o sorumluluk sahibi entelektüelin sesine muhtaçlık duyar.
‘REFİK ÇAVUŞ DA BENİM ÜZERE ÇAĞDAŞLARININ NE OKUDUĞUYLA İLGİLENMİYOR’
Metinde çokça müellif ve eser göndermesi var. Bu kadar gönderme, bize biraz da müellifin şahsi dünyasına bakma imkanı sunuyor. Don Quijote’ye karşı özel ilginiz biliniyor ama bahsi geçen öbür muharrirler sizi nasıl besledi? Bugüne bakınca edebiyatçıların gelenekle bağlantısını nasıl görüyorsunuz?
Metinde çokça muharrir ve eser göndermesi var, zira Refik Çavuş da benim üzere çağdaşlarının ne okuduğuyla ilgilenmiyor. Onun yıllar ortasında bir okur olarak geliştirdiği kendi damak tadı var. Benim de o denli. Elli yaşıma geldim sayılır. Bir elli senem daha olmayacaktır. O vakit kalan kısıtlı vaktimi makus metinler okuyarak harcayamam. Bu sebeple güzel müellifler, âlâ çalışılmış metinler ve bir daha düzgün müelliflerin tavsiye ettikleri müellif ve kitapları okuyorum.
Geriye dönüp baktığımda okuduğum ve sevdiğim müellifleri şöyleki tasnif ediyorum: Birincinin babamın sevdiği müellifleri okudum. O müelliflerden Çetin Altan, Refik Erduran, Jack London, Stefan Zweig hâlâ okuduğum ve hayli sevdiğim yazarlardır. daha sonra kendi keşfettiğim muharrirler geldi. Borges, Eco, Calvino, Marquez, Hemingway ve diğerleri. En sonunda ise sevdiğim muharrirlerin sevdiği müellifler geliyor. Meselâ Çetin Altan üzerinden Refik Halid’i, Borges üzerinden Chesterton ve Kipling’i, Marquez üzerinden Juan Rulfo’yu bu biçimde tanıyıp sevdim. Zira edebiyatın büyük bir toplumsal ağ olduğunu düşünüyorum. Bunu bir sosyolog olmazdan evvelden de sezgilerimle biliyordum ve o ilgiler ağının ortasında bir okur ve bir müellif olarak kendimi var ettim. Hepsinden üslubuma, tekniğime, ritmime varana kadar lisana dökemeyeceğim, formüle edemeyeceğim bir epey şey öğrendim.
Edebiyat üzere gelenek de bir toplumsal ağ. Tekil dehalara değil, geleneğin dehasına inanıyorum. Her müellif üzere ben de o geleneğin dehasından besleniyorum. Bu sebeple artistik yahut ukalalık olsun diye değil, kendi karakterimi ilişkin olduğu ağıyla anlatmak istediğim için Çavuş’la müşterek yazarlarımıza yer verdim. Aslında orada da risk aldım. Bugün akademide “disiplinlerarasılık” nasıl bilip bilmeyen herkes tarafınca olur olmadık yerde kullanılıyor, bunun birebiri edebiyatta da “metinlerarasılık” için geçerli. Kitabının ortasında diğer bir klasik metnin ismini geçirince müellif “metinlerarası” bir metin yazdığı için havaya giriyor ve eleştirmen de muharririn metnindeki o “metinlerarasılık”ı överek onu daha da havaya sokuyor. şüphesiz ne disiplinlerarasılık ne de metinlerarasılık bu biçimde sefil bir şey.
Bir çeşit sürgün edilmiş, bir cins yalnızlığa mahkûm edilmiş, dışlanmış ve unutulmuş bir entelektüelin gündelik hayatını anlattığım için Çetin Altan’ı, Refik Halid’i, Kundera’yı fazlaca sık andım, tekrar ettim ve kullandım. Bu görünen kısmı. Ama teknik olaraksa Hemingway ve Marquez’den hayli istifade ettim. Bir de Çavuş tipinde bir entelektüelin öykünün sonundaki o harekete geçebilmesi için romanlarındaki müelliften epey gerçek hayattaki Hemingway efsanesine gereksinimim oldu ve onu da yardıma çağırdım.
Ben o ağ olmadan yazamazdım. Çavuş da o ağ olmadan özgürleşemezdi.
‘YAZARLARIN LİSAN KULLANIMINDA DURUM SANDIĞINIZDAN DA VAHİM’
Lisan üzerine çalışmalarınızla tanınıyorsunuz. Türkçe edebiyatın bugünkü geldiği noktada lisan kullanmasına dair ne söylersiniz?
Lisan hakkında çalışmalarımla tanınıyordum, tahminen daha gerçek bir söz olacaktır. O da olağan olarak bir vakit içinder tanındığımı var iseyarsak. Yoksa ihraçtan bu yana lisan hakkında hiç çalışmadım. Yazmayı bırakın, neredeyse lisan hakkında hiç okumadım. Kabul edelim ki bu ihraçla, son beş senede entelektüel varoluşum daha da güçlendi. Ama entelektüel varoluşumun güçlenmesi, akademik manada kastre edildiğim gerçeğini de değiştiremez. Bu ikisi birbirinden çok farklı şeyler. Hâlâ okuyorum, yazıyorum ama bunların hiç biri sistematik değil.
Türkçe edebiyata ve muharrirlerimizin lisan kullanmasına gelince ne diyeyim ki! Durum sandığınızdan da vahim.
Yoksul bir vokabülerle, kalp para kadar ucuz klişelerle işini görüp kederini anlatmaya çalışan bir edebiyat görüyorum. Üstelik bundan kimse rahatsız da değil. En beteriyse devrik cümlelerin istisna olmaktan çıkıp genel düstur hâlini alması. Okuduğunuz rastgele bir kitabın rastgele bir sayfasını çabucak açın ve devrik cümleleri sayın. Devrik cümlelerin sayısının kurallı cümlelerin sayısından fazla olduğunu görmeseniz bile, ikisinin sayısının neredeyse baş başa çıktığına şahit olacaksınız.
çabucak hemen üniversitedeyken, bir aktiflik daha sonrası Murat Evrak ile laflıyorduk. Bahis artık ismini vermeyeceğim bir muharrire geldi. Kitapları hayli okunan, epey methedilen bu muharriri Evrak de övdü. En son dayanamayıp “yâ hû okuyamıyorum, kurduğu her dokuz cümleden onu devrik,” dediğimde, Doküman tebessüm ederek “ne bekliyorsun ki devrik kültürün devrik çocukları,” dedi. Bunları dedikodu yapmak için anlatmıyorum. Evrak sıkıntıyı benim hiç formüle edemeyeceğim veciz bir tabirle formüle ettiği için anlatıyorum.
Okurlar da müellifler da aslında o şikâyet ettikleri devrik kültürün devrik çocukları olduklarının farkında değiller. Devrik kültüre, devrik bir lisanla isyan edebileceklerini sanıyorlar. Tahminen de lisan hakkında on seniçin fazla çalışmış olmanın avantajıyla ben bu devrik kültüre de devrik lisana de makul bir aradan bakabiliyorum. Şayet o arayı entelektüel manada yaratamasaydım, ben de içeriden devrik cümlelerle devrik bir kültüre savaş açacaktım.
Makus tabir edilmiş yeterli bir fikir olamaz.
Bunu aklınızdan hiç çıkarmayın. bu biçimde makus anlatılmış yeterli bir öykü; berbat çeviri edilmiş yeterli bir ideoloji; makûs yazılmış adil bir yasa metni; klişelerle, devrik cümlelerle lisana getirilmiş özgün bir fikir olamayacağını da anlarsınız. Şayet haklıysam, bu, yaşadığımız bütün entelektüel sefaleti açıklayabilir.
Tek tahlil Türkçenin üstadlarını dönüp dönüp okumak ve hatta tahminen yazarken de başlangıçta taklit etmek. Refik Halid, Çetin Altan, Refik Erduran, Attilâ İlhan, Cemil Meriç, Necip Fazıl ve dahasını yalnızca kanonumuz için değil Türkçe öğrenmek için de yine yeniden okumaya mecburuz.
Önümüzdeki günlerde okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız nelerdir?
Vallahi atölyelerden, ufak tefek yetiştirilmesi gereken yazılardan, Ertuğrul ve Kasım ile yaptığımız “Hepsinin Yeri Ayrı”nın çekimlerinden, elime yapışmış iki çeviriden ve hayatın hay huyundan geriye, yeni bir çalışmaya ağırlaşmak için ne vakit kalıyor ne de güç.
Sanırım evvel çeviriler gelecek. olağan olarak bitirebilirsem. Akabinde bu işsiz geçen beş sene ortasında ekmek parası için yazdığım yazılardan oluşan bir seçki çıkacak. Ne vakit çıkar kestiremiyorum ama belgeyi yayıncıma teslim ettim.
Natürel bunlar hazırdan yediğim işler. Şayet sorunuzun işaret ettiği şey, Kesin Döneceksiniz’in akabinde yeni bir kurgu metin gelip gelmeyeceği ise, hiç kuşkunuz olmasın ki gelecek. Şu anda bilgisayarımda, vakit buldukça hala üzerlerinde çalıştığım üç başka evrak var. Bunlardan biri mutlaka en sona kalacak. İkisi içinde gidip geldiğim bir süre oldu lakin onlardan da hangisini öne alacağıma karar verdim. Yani ne yazacağımı biliyorum. Üzerimdeki iş yükümü azaltıp oldukçatan bitirmem gereken işleri teslim eder etmez yazmaya kaldığım yerden devam edeceğim.
Bu ortada bir de taşınma durumum var. Malûmunuz, o da hayli sancılı bir müddetç olacaktır. Okur eline ne vakit alır hiç bir fikrim yok, lakin sanırım yeni konutta bu yaz ve bu sonbahar yeni kitabımı yazıyor olacağım. Gerisini daima birlikte yaşayıp goreceğiz.
Okumaya devam et...
“Edebiyatın hammaddesi gerçekliktir, ama bu gerçeklikle neler yapacağı, nasıl oynayacağı muharrire kalmıştır. İster o gerçekliği fantastiğin hudutlarına kadar gdolayıp esnetir, isterse hepimizi objektif olduğuna inandırdığı bir gerçekliğin gözlemcisi kılar. bu biçimde bakıldığında her edebî metin hem gerçektir tıpkı vakitte değil. Bu sebeple benim birinci kurgu metnim olan Kesin Döneceksiniz de objektif ve tarihî bir gerçeklik ile muhayyel bir gerçeklik içindeki ince ve muhakkak meçhul bir çizgi üzerine bina edildi” diyen Gökhan Yavuz Demir’le birinci novellası Kesin Döneceksiniz ve edebiyatın şimdiki sorunları üzerine konuştuk.
Kesin Döneceksiniz, birinci kurmaca metniniz… Metinde ‘gerçeklik’ öne çıkıyor. Edebiyat ve gerçeklik içindeki ilgiyi nasıl yorumluyorsunuz?
Edebiyatın hammaddesi gerçekliktir. Ancak bu gerçeklik hiç kuşkusuz sizin perspektifinizden bağımsız objektif bir gerçeklik değildir. Muharrir o hepimizin bildiğimizi düşündüğümüz gerçekliğe, onunla oynayarak, hatta onu bir oyun hamuru üzere yoğurarak, bir daha biçim verir. Bu sayede gerçekliğe tahminen daha evvel edemediğimiz kadar derinden nüfuz ederiz veyahut da gerçekliği daha evvel etmediğimiz bir halde deneyim ederiz. Özelde edebiyatın, genelde sanatın insan ruhunu özgürleştirici ve zenginleştirici gücü buradan gelir.
elbette edebiyatın hammaddesi gerçekliktir, ancak bu gerçeklikle neler yapacağı, nasıl oynayacağı müellife kalmıştır. İster o gerçekliği fantastiğin hudutlarına kadar gdolayıp esnetir, isterse hepimizi objektif olduğuna inandırdığı bir gerçekliğin gözlemcisi kılar.
bu biçimde bakıldığında her edebî metin hem gerçektir birebir vakitte değil. Bu sebeple benim birinci kurgu metnim olan Kesin Döneceksiniz de objektif ve tarihî bir gerçeklik ile muhayyel bir gerçeklik içindeki ince ve muhakkak meçhul bir çizgi üzerine bina edildi.
Evet, edebiyatın hammaddesi gerçekliktir, lakin edebiyat gerçeklikten daha fazla bir şeydir. O, gerçeklik hakkında bir anlatı, gerçekliğin hayli öznel bir kavranışı, objektif ve tarihî gerçekliğin linguistik ve edebî bir gerçeklik olarak bir daha inşasıdır. Bu sebeple edebiyat, zannedildiği üzere gerçekliği yansıtan bir ayna değildir, gerçekliği resmetmez. Tersine gerçekliği bir daha inşa eder ve onu daha evvelden hiç görmediğimiz bir biçimde görmemizi sağlayarak biz okurların ortasında yaşadığımız kendi gerçekliğimizi yeni bir pencereden görmemizi sağlar. Edebiyat insanı ve dünyayı bu biçimde işler, inceltir ve zenginleştirir.
Bir entelektüel olarak bütün bu söylemiş olduklerime inanıyorum. Ancak neredeyse elli yaşında birinci kez kurgu bir metin kaleme almış bir müellif olarak bu söylemiş olduklerimi ne kadar kâğıt üzerinde gerçekleştirebildim, bilemiyorum. Umarım Kesin Döneceksiniz, ortasında yaşadığımız gerçekliği daha düzgün anlamamıza ve kendi objektif ve tarihî gerçekliğimize yeni bir pencereden bakmamıza vesile olur. Bir müellif için bu şüphesiz yalnızca bir temenni. Zira kitap piyasaya çıktığından beri buna karar verecek olan okurlar.
‘ULUSAL KANON, TOPLUMSAL KRİZ VE DEHA…’
Tarih ve edebiyat birbirini besleyen iki disiplinken vakit zaman da edebiyatın, tarihi ‘bozduğunu’ ve bir daha yazdığını görüyoruz. Kesin Döneceksiniz’den yola çıkarak yakın tarihin değerli sıkıntılarıyla edebiyat içindeki bağlantıya dair ne söylersiniz?
Tarih sözünün İngilizcesi, mâlumunuz olduğu üzere history. Bu da İngilizcede story’nin bir söz olarak aslına bakarsanız history’nin ortasında içerildiği mânâsına geliyor. Yani tarih, kıssayı de içeriyor. Bunu ayrıyeten Heredot Tarihi’nden de biliyor olmalıyız. bu biçimde bakınca, tarihin en eski edebî çeşitlerden biri olduğunu söylemek bile mümkün. Bu sebeple edebiyatın tarihi bozduğu önermenize katılamayacağım. En azından edebiyatın öznelliğiyle bozacağı bir objektif tarih özü olduğunu sanmıyorum. Zira tarih ile geçmiş birbirinden çok farklı şeyler. Evet geçmiş bir sefer yaşanmıştır ama geçmişin anlatısı olarak tarih o biricik geçmişi daima ve birbirinden farklı hallerde bir daha yazarak bir epeyce geçmiş öyküsü ortaya koyabilir. Bu sebeple birebir geçmiş olayı iki farklı tarihçiden okumak, kahramanlar birebir olsa bile, iki farklı müellifin elinden çıkmış iki farklı öyküyü okumaya misal.
Anlamak İçin Yaşamak’ın sonlarında bir toplumun üst seviye edebiyat eserleri verebilmesi için şu üç şartın kural olduğunu anlatmıştım: Ulusal bir kanon, toplumsal bir kriz ve bu ikisinin kucağında yeşeren deha. Bu üçünü bir ortaya getiremiyorsanız ya kanonunuzun ya krizinizin veya da dehanızın fazlaca büyük olması lâzım.
Shakespeare’in yahut Cervantes’in yazdığı on yedinci yüzyılın başları da bugünkünden daha sakin ve daha huzurlu değildi. Premodern toplum yerini çağdaş topluma bırakıyordu. Bütün bedeller hiyerarşisi değişiyordu. Shakespeare ve Cervantes, kanondan ve krizden beslenerek bu değişimin kronometresini tutan iki dehaydı. Yaşanan çalkantıyı anlatırken çağdaşlarını ufukta belirenden de haberdar ettiler. Birebiri on dokuzuncu yüzyılda Balzac ve Dickens, yirminci yüzyılda Kafka için de söylenebilir.
Bugün de dünya büyük bir değişimin ortasından geçiyor. Krizin ortasındayız. Uzatılmış bir yirminci yüzyıl yerini geç doğmakta ısrar eden yirmi birinci yüzyıla hâlâ bırakmadı. Yalnızca iktisat değil, demokrasi ve hukukta da bir kriz bütün dünya genelinde hissediliyor. Biz imparatorluk kaybetmenin travmasıyla misak-ı ulusal sonları içine o kadar çekildik ki bütün kriz yalnızca burada var zannediyoruz. Bu yüzden çağının krizini anlayacak yerli ve ulusal bir edebiyat inşa edemiyoruz. Zira bir kanonumuz da yok. Hatta daha da kötüsü Tanpınar üzere istisnaları saymazsanız kanonla münasebet kurabilecek yahut kanonik bilince sahip muharrirler da çıkaramamışız.
Yoksa dışarıda Shakespeare’i, Cervantes’i yahut Balzac’ı fazlaca heyecanlandıracak bir toplumsal çalkantı var. Her şey hareket hâlinde. Ve görünen o ki her şeyin oturması ve durulması da vakit alacak.
Çok müellifimiz var. Ve anlaşılan daha kacı de gelecek; yoldalar, katıldıkları müelliflik atölyesinden sertifikalarını almayı bekliyorlar. Ancak bize yaşadıklarımızı anlatacak gerçek müellifimiz yok denecek kadar az. Mülteciler, bayan cinayetleri, çeteleşme, KHK’lılar vb. bir epeyce meşakkat ve felaket gözümüzün önünde yaşanıyor. Bütün bunlar tecavüz, intihar, mevt, kahır ve sefalet demek. Ama bizim edebiyatımızın (o da yanlış bir Türkçeyle) “kısa öykücüleri” bize iç zahmetlerini, küçük burjuva hayatlarındaki boktan sıkıntıları, bayan erkek münasebetlerini çayla, martıyla, simitle, rakıyla anlatmayı deniyorlar.
Twitterda attığımız o muhalif tweetleri saymazsak bu toplumsal kriz kimsenin umurunda değil. Herkes kendini koruyup, pozisyonunu koruma edip bugünleri az hasarla atlatmanın hesabında. Suya sabuna dokunmadan ne kadar büyük muharrir olunuyorsa o kadar büyük muharrirlerimiz var işte.
Bunun için ağlayacak değilim. Oturup çalışmak zorundayız. Kolayı seçmeden, yani alkışa, tezahürata, konuma teslim olmadan kendi sesimizi bulmalıyız. Kendi sorunlarımızı, umutlarımızı, hayal kırıklıklarımızı ve hayallerimizi misak-ı ulusal sonları ortasında kalmayıp üniversal sıkıntılarla ilişkilendirerek anlatacak üniversal bir form bulmak zorundayız. Ya buluruz veyahut da Kapıkule haricinde hayli az kararı olan ve esamisi okunan edebiyatımızın mahallî muvaffakiyetleri ve starlarıyla gözlerimiz kamaşmaya devam eder. İkincisi olursa birebir hayatları yaşamak bahtımız olur. Bence asıl korkutucu olan da budur.
Kesin Döneceksiniz, Gökhan Yavuz Demir, 48 syf.,Yeni İnsan Yayınevi, 2021.
‘TÜRKİYE’NİN KHK DİYE BİR SIKINTISI YOK’
Kesin Döneceksiniz, Kafka’dan aşina olduğumuz bir edebi atmosfer ve üslupla açılıyor ve devamında Türkiye’nin en değerli problemlerinden biri olan KHK’ye gerçek uzanıyor. KHK ile akademiden uzaklaştırılan bir müellif olarak metne yaklaşırken nelere dikkat ettiniz? Nerede ‘biz’ başladı, nerede ‘ben’ bitti?
Kesin Döneceksiniz’in açılışının okurlarda bıraktığı ve bırakacağı intibâları bilemiyorum. Bu şekil yorumlara yapıtımı zenginleştirdiği için yalnızca teşekkür edebilirim. Lakin KHK’ların Türkiye’nin değerli problemlerinden biri olduğu tespitinize, tıpkı vakitte bir KHK’lı olduğum hâlde, maalesef katılamayacağım. Bana nazaran Türkiye’nin hiç de umurunda olmadığı, hatta bir problem olarak bile görmediği fiilî bir gerçek KHK’lar. KHK’lıların ve tahminen bir kısım demokratın haricinde bence Türkiye’nin KHK diye bir sorunu yok. Bu sebeple de bütün bir ülke fırtınanın dinmesini, her şeyin geçmesini beklerken biz KHK’lıları işte bu “Kesin Döneceksiniz” ile teselli ediyor. Oryantalistler tümüyle de yanılıyor olamayacağına nazaran, bu durum için gerçek bir şarklılık örneği diyebiliriz. her insanın gözü önünde hayatlarımız mahvedildi. Göz göre nazaran bir zulme uğradık. Ve en karşısından en müslümanına, en demokratından en adiline akademide, gazetelerde, televizyonlarda bir köşesi, konumu olan birçok insan “Merak etmeyin geçecek bunlar, kesin döneceksiniz,” diyerek sırtımızı sıvazlamaktan öteki hiç bir şey yapmadılar. Ne yapabilirlerdi, epey öbür bir soru. Fakat ondan evvelden konuşulması gereken ne yapmadıklarıdır. Zira neredeyse kimse bir şey yapmadı.
Ben aslında spesifik olarak bizim öykümüzü, yani Türkiye’yi ve KHK’ları anlatmak istemedim. ötürüsıyla öykümün ortasında KHK’nın K’sı bile geçmiyor. Lakin bir KHK’lı olarak, birebir vakitte elli yaşına kadar hiç kurgu yazmamış bir KHK’lı muharrir olarak metnimde anlattığım öykümün her durumda benim gerçek öykümün gölgesinde kalacağını biliyordum. Bu riski göze aldım. Nasıl kendi beğenilerimi, kırıklıklarımı öykümün ortasında sergilemekten korkmadıysam, KHK çağrışımları içinde öykümün kaybolup gitme ihtimalini de göze aldım. Müelliflik cüret ister. Ve o cüreti sanırım gösterdim.
Zira beni bekleyen şu olacaktı: KHK’lı akademisyen Gökhan Yavuz Demir kendi KHK kıssasını anlattığı bir kitap yazdı. Uygun de bundan kime ne! Dediğim üzere esasen ülke büyük ölçüde bizimle ilgilenmiyor, hatta önemli bir kısmı “oh oldu, hak ettiler,” diyor veya öteki bir kısmı da “ateş olmayan yerden duman çıkmaz, bir şey yapmasaydı atmazlardı, diğerlerini değil de onu attıklarına nazaran,” diye akıl yürütüyor. Bütün bunlara bir de muharrir olarak hiç kurgu yazmamış olduğumu ekleyin. Okur, kitabın üzerinde novella yazsa bile, hem KHK’lı olduğumu tıpkı vakitte hiç kurgu yazmadığımı birleştirince ortaya çıkan şey gerçek bir KHK kıssası oluyor. Ve KHK’lar bu kadar tazeyken, bizler her şeyin hâlâ fazlaca ortasındayken bu da kimsenin ilgisini çekmiyor.
Olağan okura, bu önyargısını pekiştirecek bir epey niçini de muharrir olarak ben verdim. Bir açıdan kendim de kaşındım. Kahramanım Refik Çavuş üniversiteden atılmış bir edebiyat doçenti olmakla kalmıyor, beraberinde köpekleri, Don Quijote’yi, Hemingway’i, Çetin Altan ve Refik Halid’i de fazlaca seviyor. Haydi artık gelin de en yakınınızdakine bile “Refik Çavuş ben değilim, anlatılanlar benim hayatım değil,” deyin. Kim inanır?..
Aslında kendi beğenilerimi bu kadar aleni öykümün içine koyarken, kendimi Poe’nun “Çalınan Mektup”u üzere gözler önüne koyarak gizlediğimi düşünüyorum. Okuduğum, işittiğim bir epey yaşanmış hadiseyi muhayyilemde kendi yaşadıklarım ve şahit olduklarımla dönüştürüp harmanladım. Üstelik bunu da abartıdan hiç kaçmayarak, hatta bassıradan abartarak yaptım.
Aslında mahallî bir sıkıntıyı kozmik boyutuyla anlatmak istemiştim. Bu niçinle hiç KHK’nın ismini anmadım. Çekoslovakya’da Kundera’nın, Sovyetlerde Bulgakov’un, Arjantin’de Borges’in; yani tarihin rastgele bir devrinde rastgele bir coğrafyada akıl tutulması yaşayan rastgele bir toplumdaki her entelektüelin başına gelmiş ve gelebilecek olanı, kendi öykümün merkezî teması kıldım. Aslında bence bütün bir öykü bundan ibaret. Ancak öykünün muharriri, hiç kurgu yazmamış bir KHK’lı olunca ve köpekleri ve kitaplarıyla kıssanın ortasında uzunluk gösterince, Kesin Döneceksiniz direkt bir KHK’lının günlüğü muamelesi gördü ve okurlar benim için üzüldüler. Hiç kuşkusuz bu da önemli. Lakin ben kurgu metin yazmaya devam edersem ve bir gün memleket de normalleşirse, sanırım Kesin Döneceksiniz o gün hakkıyla değerlendirilecektir. Artık her şey o kadar sıcak ki sükût suikasti kaçınılmaz.
‘BU MEMLEKETTE SİZİN KIYMETİNİZİ ORTAYA KOYMAK İÇİN ÖLMENİZİ BEKLERLER’
Sükut suikastini teriminde durmakta yarar var. Edebiyatın sükut suikastine uğrattığı sorunlar neler? Sizin de vurguladığınız üzere günümüzde kentli, orta sınıf yalnızlığı çok ağır işleniyor. Memleketin ayrıca problemleri niye göz arkası ediliyor? Bir entelektüelin sorumluluğu nerede başlar?
Sükût suikasti salt bize has bir şey değil, öbür toplumlarda da öbür muharrirler devir dönem ondan hissesini almışlar. Ama bizdeki fazlaca organize, hayli klâsik, epeyce kurumsal ve fazlaca sistematik. Fark burada. Aklıma bir daha 1924’te Halep’te sürgündeyken aklına “acaba ölsem memlekette yankısı ne olur?” sorusu fikir İstanbul’a kendi vefat haberini telgraf çeken Refik Halid geliyor. şüphesiz bütün gazeteler Refik Halid’i övme yarışına girmiş. Bu memlekette sizin kıymetinizi ortaya koymak için ölmenizi beklerler. Ölene kadar yüzünüze bakmayanlar, cenaze töreninizde sizi övmeye doyamazlar. Garibim Tanpınar Saatleri Ayarlama Enstitüsü hakkında biri çıkıp da bir inceleme yazsın diye bekliyordu; artık yer gök Saatleri Ayarlama Enstitüsü incelemeleriyle dolup taşıyor. Bu bizim kültürümüzün kendi evlatlarına reva gördüğü bir muamele. Bundan kaçış yok. Bu memleketin evladı her muharrir, her entelektüel üzere ben de kendi sükût suikastimi yaşamaya mahkûmum. Hudut bozucu, ama bir taraftan da kaya üzere sert bir realite bu. Vakit yegâne adil hâkimdir. Kimin kazanıp, kimin kaybettiğine yalnızca o karar verebilir. Korkarım ki ben bunu bakılırsameyeceğim. Kendi kendime okuyup yazmaya devam etmek durumundayım. Bir şey yazmamın veyahut yazmamamın hiç bir fark yaratmadığını bildiğim hâlde, sadece inadına, sadece arkamdan “rahmetli de öldüğü güne kadar enayi üzere hiç kimsenin okumadığı yazılar yazmaya devam etti,” dedirtmek için yazıyorum.
Bizim edebiyatımızın kendi problemlerimiz hakkındaki suskunluğu ise, tam da kendi ayakları üzerinde duran, kendi sesi olan, kendi kanonunu inşa etmiş, yani kendisi olmuş bir edebiyat olamamasından kaynaklanıyor. Memlekette otuz yıldır düşük yoğunluklu iç savaş yaşanıyor, daha yedi sene öncedenki darbe teşebbüsünde sokaklarda kan gövdeyi götürdü, memleketin neredeyse yarısına yakını terörle iltisaklı, sokaklarda hunharca bayan cinayetleri işleniyor, tecavüze uğrayan çocuklar, azap edilen sokak hayvanları, geçinemediği için intihar eden insancıklar, kendi insanlarının üzerine kendi bayrağı ve mızraklarının ucundaki Kur’an sayfalarıyla yürüyen bir ulusal irade… Bunların hiç birinin edebiyatımızda bir karşılığı yahut yeri yok. Bunun biroldukça niçini var. Ancak en başta geleni bütün tumturaklı söylevlerimize karşın yerli bir kanonumuzun olmaması. bu biçimdece gerçek yazarlarınız da olmuyor. Tek tük gerçek yazarınızın da ağır ceza mahkemelerinde, hapishanelerde aslına bakarsanız canına okuyorsunuz. Geriye kalanlar da ya yazmayı atölyelerden öğrenenler ya yaptıkları kitap özetlerini mebzul ölçüdeki edebiyat mecmualarında edebiyat eleştirisi diye yayınlayanlar veya da politik angajmanlardan belediyelere yaslanmaya kadar türlü türlü hayatta kalma hüneri kazanmışlar oluyor. Buradan kendimize, kendi hakikatimize dair bir şey nasıl çıkabilir ki!
‘OKURUN YÜZEYSELLİĞİYLE MÜELLİFİN YÜZEYSELLİĞİ BİRBİRİNİ BESLİYOR’
Çok uzun vakittir söylüyorum. Türkiye’de okurların yüzeyselliğiyle müelliflerin yüzeyselliği birbirini besliyor ve her geçen gün yüzeysellik daha da artıyor. Bu yüzeyselliğin ismi da “samimiyet.” Herkes müellifleri samimi anlatımı için övüyor, kitaplar samimi oldukları için okunuyor. Bir edebiyat tenkidinin, kritiğinin yegâne kriteri “samimiyet” ise, içtenlikle söylüyorum, ortada ne edebiyat var demektir ne de samimiyet.
her insanın kendi masasındakini alkışladığı bir ortamda edebiyatınızın da milletlerarası arenada ismi anılmaz. Orhan Pamuk’a şükredelim. O gidip Nobel Edebiyat Ödülü’nü almasaydı, bugün dünya bizim ne yazıp ne okuduğumuzla hiç ilgilenmeyecekti.
Vallahi ben de ne yazıp ne okuduğumuzla hiç ilgilenmiyorum. Onun için çağdaşlarımın da benim ne yazıp ne okuduğumla hiç ilgilenmemesine şaşmıyorum. Kritik isterdim. Lakin bu şartlarda övülmek, sövülmek ve yok sayılmak daha gerçekçi bir beklenti olur.
Son dediğinize gelince bir entelektüelin sorumluluğu yaslanmayıp yazdığı surece daima vardır, yani ne başlar ne biter. Lakin yazmak yerine yaslanmayı yeğleyenlerin entelektüel sorumluluğu ise şartlar gereği hiç başlayamaz. halbuki bir toplum akıl tutulması yaşadığında hiç şuurunda olmasa ve hatta sesini duyduğunda öfkeden kuduracak bile olsa, bir daha de en epeyce o sorumluluk sahibi entelektüelin sesine muhtaçlık duyar.
‘REFİK ÇAVUŞ DA BENİM ÜZERE ÇAĞDAŞLARININ NE OKUDUĞUYLA İLGİLENMİYOR’
Metinde çokça müellif ve eser göndermesi var. Bu kadar gönderme, bize biraz da müellifin şahsi dünyasına bakma imkanı sunuyor. Don Quijote’ye karşı özel ilginiz biliniyor ama bahsi geçen öbür muharrirler sizi nasıl besledi? Bugüne bakınca edebiyatçıların gelenekle bağlantısını nasıl görüyorsunuz?
Metinde çokça muharrir ve eser göndermesi var, zira Refik Çavuş da benim üzere çağdaşlarının ne okuduğuyla ilgilenmiyor. Onun yıllar ortasında bir okur olarak geliştirdiği kendi damak tadı var. Benim de o denli. Elli yaşıma geldim sayılır. Bir elli senem daha olmayacaktır. O vakit kalan kısıtlı vaktimi makus metinler okuyarak harcayamam. Bu sebeple güzel müellifler, âlâ çalışılmış metinler ve bir daha düzgün müelliflerin tavsiye ettikleri müellif ve kitapları okuyorum.
Geriye dönüp baktığımda okuduğum ve sevdiğim müellifleri şöyleki tasnif ediyorum: Birincinin babamın sevdiği müellifleri okudum. O müelliflerden Çetin Altan, Refik Erduran, Jack London, Stefan Zweig hâlâ okuduğum ve hayli sevdiğim yazarlardır. daha sonra kendi keşfettiğim muharrirler geldi. Borges, Eco, Calvino, Marquez, Hemingway ve diğerleri. En sonunda ise sevdiğim muharrirlerin sevdiği müellifler geliyor. Meselâ Çetin Altan üzerinden Refik Halid’i, Borges üzerinden Chesterton ve Kipling’i, Marquez üzerinden Juan Rulfo’yu bu biçimde tanıyıp sevdim. Zira edebiyatın büyük bir toplumsal ağ olduğunu düşünüyorum. Bunu bir sosyolog olmazdan evvelden de sezgilerimle biliyordum ve o ilgiler ağının ortasında bir okur ve bir müellif olarak kendimi var ettim. Hepsinden üslubuma, tekniğime, ritmime varana kadar lisana dökemeyeceğim, formüle edemeyeceğim bir epey şey öğrendim.
Edebiyat üzere gelenek de bir toplumsal ağ. Tekil dehalara değil, geleneğin dehasına inanıyorum. Her müellif üzere ben de o geleneğin dehasından besleniyorum. Bu sebeple artistik yahut ukalalık olsun diye değil, kendi karakterimi ilişkin olduğu ağıyla anlatmak istediğim için Çavuş’la müşterek yazarlarımıza yer verdim. Aslında orada da risk aldım. Bugün akademide “disiplinlerarasılık” nasıl bilip bilmeyen herkes tarafınca olur olmadık yerde kullanılıyor, bunun birebiri edebiyatta da “metinlerarasılık” için geçerli. Kitabının ortasında diğer bir klasik metnin ismini geçirince müellif “metinlerarası” bir metin yazdığı için havaya giriyor ve eleştirmen de muharririn metnindeki o “metinlerarasılık”ı överek onu daha da havaya sokuyor. şüphesiz ne disiplinlerarasılık ne de metinlerarasılık bu biçimde sefil bir şey.
Bir çeşit sürgün edilmiş, bir cins yalnızlığa mahkûm edilmiş, dışlanmış ve unutulmuş bir entelektüelin gündelik hayatını anlattığım için Çetin Altan’ı, Refik Halid’i, Kundera’yı fazlaca sık andım, tekrar ettim ve kullandım. Bu görünen kısmı. Ama teknik olaraksa Hemingway ve Marquez’den hayli istifade ettim. Bir de Çavuş tipinde bir entelektüelin öykünün sonundaki o harekete geçebilmesi için romanlarındaki müelliften epey gerçek hayattaki Hemingway efsanesine gereksinimim oldu ve onu da yardıma çağırdım.
Ben o ağ olmadan yazamazdım. Çavuş da o ağ olmadan özgürleşemezdi.
‘YAZARLARIN LİSAN KULLANIMINDA DURUM SANDIĞINIZDAN DA VAHİM’
Lisan üzerine çalışmalarınızla tanınıyorsunuz. Türkçe edebiyatın bugünkü geldiği noktada lisan kullanmasına dair ne söylersiniz?
Lisan hakkında çalışmalarımla tanınıyordum, tahminen daha gerçek bir söz olacaktır. O da olağan olarak bir vakit içinder tanındığımı var iseyarsak. Yoksa ihraçtan bu yana lisan hakkında hiç çalışmadım. Yazmayı bırakın, neredeyse lisan hakkında hiç okumadım. Kabul edelim ki bu ihraçla, son beş senede entelektüel varoluşum daha da güçlendi. Ama entelektüel varoluşumun güçlenmesi, akademik manada kastre edildiğim gerçeğini de değiştiremez. Bu ikisi birbirinden çok farklı şeyler. Hâlâ okuyorum, yazıyorum ama bunların hiç biri sistematik değil.
Türkçe edebiyata ve muharrirlerimizin lisan kullanmasına gelince ne diyeyim ki! Durum sandığınızdan da vahim.
Yoksul bir vokabülerle, kalp para kadar ucuz klişelerle işini görüp kederini anlatmaya çalışan bir edebiyat görüyorum. Üstelik bundan kimse rahatsız da değil. En beteriyse devrik cümlelerin istisna olmaktan çıkıp genel düstur hâlini alması. Okuduğunuz rastgele bir kitabın rastgele bir sayfasını çabucak açın ve devrik cümleleri sayın. Devrik cümlelerin sayısının kurallı cümlelerin sayısından fazla olduğunu görmeseniz bile, ikisinin sayısının neredeyse baş başa çıktığına şahit olacaksınız.
çabucak hemen üniversitedeyken, bir aktiflik daha sonrası Murat Evrak ile laflıyorduk. Bahis artık ismini vermeyeceğim bir muharrire geldi. Kitapları hayli okunan, epey methedilen bu muharriri Evrak de övdü. En son dayanamayıp “yâ hû okuyamıyorum, kurduğu her dokuz cümleden onu devrik,” dediğimde, Doküman tebessüm ederek “ne bekliyorsun ki devrik kültürün devrik çocukları,” dedi. Bunları dedikodu yapmak için anlatmıyorum. Evrak sıkıntıyı benim hiç formüle edemeyeceğim veciz bir tabirle formüle ettiği için anlatıyorum.
Okurlar da müellifler da aslında o şikâyet ettikleri devrik kültürün devrik çocukları olduklarının farkında değiller. Devrik kültüre, devrik bir lisanla isyan edebileceklerini sanıyorlar. Tahminen de lisan hakkında on seniçin fazla çalışmış olmanın avantajıyla ben bu devrik kültüre de devrik lisana de makul bir aradan bakabiliyorum. Şayet o arayı entelektüel manada yaratamasaydım, ben de içeriden devrik cümlelerle devrik bir kültüre savaş açacaktım.
Makus tabir edilmiş yeterli bir fikir olamaz.
Bunu aklınızdan hiç çıkarmayın. bu biçimde makus anlatılmış yeterli bir öykü; berbat çeviri edilmiş yeterli bir ideoloji; makûs yazılmış adil bir yasa metni; klişelerle, devrik cümlelerle lisana getirilmiş özgün bir fikir olamayacağını da anlarsınız. Şayet haklıysam, bu, yaşadığımız bütün entelektüel sefaleti açıklayabilir.
Tek tahlil Türkçenin üstadlarını dönüp dönüp okumak ve hatta tahminen yazarken de başlangıçta taklit etmek. Refik Halid, Çetin Altan, Refik Erduran, Attilâ İlhan, Cemil Meriç, Necip Fazıl ve dahasını yalnızca kanonumuz için değil Türkçe öğrenmek için de yine yeniden okumaya mecburuz.
Önümüzdeki günlerde okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız nelerdir?
Vallahi atölyelerden, ufak tefek yetiştirilmesi gereken yazılardan, Ertuğrul ve Kasım ile yaptığımız “Hepsinin Yeri Ayrı”nın çekimlerinden, elime yapışmış iki çeviriden ve hayatın hay huyundan geriye, yeni bir çalışmaya ağırlaşmak için ne vakit kalıyor ne de güç.
Sanırım evvel çeviriler gelecek. olağan olarak bitirebilirsem. Akabinde bu işsiz geçen beş sene ortasında ekmek parası için yazdığım yazılardan oluşan bir seçki çıkacak. Ne vakit çıkar kestiremiyorum ama belgeyi yayıncıma teslim ettim.
Natürel bunlar hazırdan yediğim işler. Şayet sorunuzun işaret ettiği şey, Kesin Döneceksiniz’in akabinde yeni bir kurgu metin gelip gelmeyeceği ise, hiç kuşkunuz olmasın ki gelecek. Şu anda bilgisayarımda, vakit buldukça hala üzerlerinde çalıştığım üç başka evrak var. Bunlardan biri mutlaka en sona kalacak. İkisi içinde gidip geldiğim bir süre oldu lakin onlardan da hangisini öne alacağıma karar verdim. Yani ne yazacağımı biliyorum. Üzerimdeki iş yükümü azaltıp oldukçatan bitirmem gereken işleri teslim eder etmez yazmaya kaldığım yerden devam edeceğim.
Bu ortada bir de taşınma durumum var. Malûmunuz, o da hayli sancılı bir müddetç olacaktır. Okur eline ne vakit alır hiç bir fikrim yok, lakin sanırım yeni konutta bu yaz ve bu sonbahar yeni kitabımı yazıyor olacağım. Gerisini daima birlikte yaşayıp goreceğiz.
Okumaya devam et...