Uzaklaşma, kaybolma ve bulma içindeki ilişkiyi, lisanın sonlarını zorlayarak anlatan Carlos Fonseca, kitaplarının merkezine hatırlamayı koyuyor. bu biçimdece yıkıma uğrayan, buna şahit olan ve onu her tarafıyla yaşayan beşerlerle yüzleştiriyor bizi.
Fonseca, tüm bunları anlatırken kelam konusu tabloyu yaratan sistemi de eleştiriyor satır ortalarında. Kâr ve kazanma deliliğini kurmacaya katarak bir seyahate çıkardığı okura, dünyanın kuzeyi ile güneyi içindeki uçurumla birlikte, bir ülkedeki eşitsizliği ve adaletsizliği, kurguladığı karakterler ve onların etrafıyla alakası üzerinden sunuyor. Öteki bir deyişle romanlarında, günümüzle yakın ve uzak geçmişi birleştiriyor.
Kaybolma ve kaybetme, birbirinden ince çizgilerle ayrılıyor Fonseca’nın romanlarında. Felaketler ve buhranlar arka arda gelirken umuda ve isyana tutunanlar, sistemden ayrılmaya ya da çemberin dışına çıkmaya uğraşıyor. Bunlar da gerek mitler ve efsanelerle gerek günlük hayat pratikleri ve tarihle anlatılıyor karakterler tarafınca. Zamansal sıçrayışlar ve kopukluklar da bu anlatımın ayırt edici özelliği hâline geliyor.
Fonseca’nın metinleri, mitlere ve söylencelere göz kırpıyor bir tarafıyla. Öteki taraftan, günümüzün anlatım imkanlarını da kullanan muharrir, geçmiş ve artık içinde bir köprü kurup farklı yollardan geçerek çeşitli devirlerde yaşanmış olayları bir ortada sunuyor okura.
Fonseca’nın kaleminden, Türkçeye Roza Hakmen tarafınca çevrilen ‘Cenup’ da bu biçimde bir roman. Muharrir, geçmiş ve günümüzdeki izleri takip ederken tarihi kurmacayla buluşturuyor ve hem modernitenin tıpkı vakitte geçmişin tenkidine girişip vaktimizin (ve yakın geçmişin), en yakıcı sıkıntılarından biri olan yabancı düşmanlığına ve ayrımcılığa dikkat çekiyor. Okuru çıkardığı tarihî ve aktüel bu seyahatte, kelamı ve imgeyi birleştiriyor.
KORKUNÇ TARİHLER, BÜYÜK VE ŞANSSIZ YANLIŞ ANLAMALAR…
‘Cenup’taki temel sorun, izler ve onların takibi; bu süreçte, son yirmi yılını memleketi Kosta Rika’dan uzakta geçiren ve ABD’de dersler veren, evliliğinde meseleler bulunan ve 1980’lerde sevgilisi Aliza’yla Orta ve Güney Amerika’da seyahate çıkmış Julio’yla karşılaşıyoruz.
Dalgalanmalara karşın hayatını kısmen yoluna koymuş, daha doğrusu rutine bağlamış Julio, gençlik aşkı Aliza’nın geçirdiği beyin kanaması kararı konuşma yetisini kaybettiğini ve bir müddetden beri Arjantin’in Humahuaca bölgesinde bir sanatçı komününde kaldığını, akabinde öldüğünü öğreniyor. Dahası, Aliza’nın bir roman dizisini bitirmesi için vasiyet yazdığından da haberdar oluyor. Aliza’nın geride bıraktıklarına sahip çıkarken 1982’de tamamlayamadığı seyahatin yanı sıra tanımadığı beşerlerle birlikte ağır bir araştırmaya girişen ve daha evvelden bildiklerinin üzerinden geçen Julio, “geçmişten gelen seslerle yüzleşiyor.”
Bu yüzleşme, birtakım acılar barındırıyor elbette: Yabancı aksilikleri, Guatemala Soykırımı, Paraguay’da arî ırkın temellerinin atılışı, geçmişini ve geleceğini kaybeden, hatta bu ezasını söz etmekten bile aciz kalan Aliza’nın durumu… özetlemek gerekirsesı bu uzun seyahat sırasında Julio, uzak ve yakın geçmiş ile şimdiki zamanlaki bağın ve kopuklukların farkına varıyor. Onu bu topraklara getirense Aliza’nın üzerinde çalıştığı ve tamamlayamadan öldüğü; klasik elementlerden dördünün ismiyle anılacak, “İnsanın Unutuluşu” genel başlığıyla kaleme aldığı bir ekolojik roman dizisi.
Aliza’nın vasiyeti doğrultusunda Julio’nun başladığı seyahat, kısa vakitte antropolojik, tarihî, felsefi, ekolojik ve politik bir seyahat hâlini alıyor. “Korkunç tarihin, büyük ve bahtsız yanlış anlamaların” öne çıktığı, katliamlarla, sürgünlerle ve yıkımlarla karşılaşıyor Julio; geçmişin penceresinden bakarken insanlığın yakın vakitte yüzleşeceği buhranları görüp vakit içinderı, yerleri, olayları ve kelamları hatırlıyor: “Sadece mahkûm olduğunu bilen kişi, kurtuluşa giden yolu açıkça gorebilir” cümlesi tarihî, politik ve felsefi bir kırılma noktasına denk geliyor bu süreçte; gerek özgürlüğe gerek onu yok saymaya zincirlenmiş halkları ve bireyleri anlatıyor. “Tarihle çarpışan bir sesin tiyatrosu, unutuluşuyla savaşan bir lisanın sessizlikleri” tabiri ya da hareketi ise sisteme bir başkaldırı niteliğinde. İsyan edilen sistemse Orta ve Güney Amerika’yı kimliksizleştiren, özgün lisanını ve külçeşidini silikleştiren ya da ikinci plana atan sömürgecilik ve kapitalizmle şeklillenen globalleşmenin ta kendisi. Başka bir sözle çabucak her köşe başında varlığını hissettiren “medeniyet kılığındaki mevt.”
Aliza’nın son dileği, Julio’nun tüm bunları hatırlayarak yarım kalan romanı bitirmesi. Bunun için Julio’nun uzak ve yakın geçmişe; çocukluğuna, Aliza’dan evvelki ve onunla geçirdiği vakit içindera, babasının günlüklerini saklı bilinmeyen okuduğu periyoda, 1960’lara ve 1970’lere, Orta ve Güney Amerika’da sömürgecilikle ve darbelerle tarihin akışının değiştirildiği günlere dönmesi gerekiyor.
Söz konusu gereklilik, Julio’nun hem var olan öyküleri anlamlandırmasını birebir vakitte bir kıssa anlatıcısına dönüşmesini zarurî kılıyor. Roman da Aliza’nın bıraktığı yerden ve daha fazlasını kapsayacak biçimde anlatımlarla, vakitte geri dönüşlerle ve ileri sıçrayışlarla genişliyor. Bu genişleme, Aliza’nın Julio’ya bıraktığı tarihi bulmacaları da içeriyor.
‘HATIRLAYAMADIĞIMIZ UZAK BİR ÇOCUKLUĞA DÖNÜŞ’
Fonseca, Julio’nun karşılaştığı öyküler ve çözmeye çalıştığı bulmacalara, kurmacayı ve gerçek şahısları yerleştirmiş. Bilhassa Latin Amerika tarihini etkilemiş bu bireyler ve Julio’nun seyahatleri, geçmişin acı izleriyle kesişirken muharrir da okuru o tarihî dönemeçlere getirip romanın ana izleğini ve orta kıssalarını birbirine bağlıyor. bu biçimdece lisan, imge ve bellek, tıpkı Julio ve Aliza üzere buluşuyor: “Aliza’nın elyazmasını okumanın ya da rutinini yenidenlamanın, sonunda onu arkadaşının dünyasına ister istemez yaklaştırdığını düşünüp güldü. Aliza’yı sözlerin âdeta birer birer buharlaşıp gittiğini ve tuhaf halde bunun ona otuz küsur yıldır yazmak için çabaladığı kitabın imgesini sunduğunu idrak etmiş hâlde (…) beyaz çölde yürürken hayal etti. Yazının bir tıp doğal heykel misali, sabırla ve bahtla işlenmesi, dedi Julio kendi kendine…”
Julio’nun seyahati da Aliza’nın projesi de farklı devirleri ve coğrafyaları kapsayan; matuşka misali iç içe geçmiş modüllerden oluşan bir bütünü andırıyor. Burada kıssalar, kelamlar, sesler, kayboluşlar, hatırlayışlar ve fotoğraflar var.
Aliza’nın, Birinci Dünya Savaşı başladığında akademiden ayrılıp Avusturya-Macaristan ordusuna yazılarak cepheye giden Wittgenstein’ı düşünüşü, Julio’nun seyahatine ve yüzleştiği matruşkayı anlamlandırma sürecine istikamet veriyor: “Düşüncenin aydınlığa kavuşması fakat cehennemle karşılaşıldığında mümkündü.”
Julio, yeryüzü cehennemi denebilecek bir fazlaca ortama şahit oluyor yahut seyahati sırasında onları hatırlıyor. Bunlardan biri, 1980’lerde gerçekleştirilen ve ülkedeki dikta rejimini pekiştiren Guatemala Soykırımı. Kelam konusu travmanın panzehiri ise Juan de Paz Raymundo’nun soykırımdan kurtulanlar için inşa ettiği ve onların gömdüğü anıları canlandırmasına yardımcı olacak Bellek Tiyatrosu. Bu müsabaka, Julio’ya seyahatini daha geriye yanlışsız yapması gerektiği anımsatıyor; “hatırlayamadığımız uzak bir çocukluğa dönüş” manasına geliyor bu: Terörle bastırılan ve silinen anılar belirirken çocukken bile yaşlı olduğunu hatırlayanların geçmişine dair izler ortaya çıkıyor. Julio, anılar sarmalıyla yüzleşirken Aliza’yla ortak arkadaşlarının sorduğu bir soru dikiliyor karşısına: “Kurmaca mı, hatıra mı?”
“Bir tecrübesi tüketmenin imkânsız olduğunu” ve “mutlak hafızanın unutuşa hayli benzediğini” düşünen Julio, hem Aliza’nın tıpkı vakitte Latin Amerika’nın farklı coğrafyalarının kimi sırlarını gün ışığına çıkardığını düşünüyor. “Gerçeğin kendisinden daha gerçek ve kuvvetli” Bellek Tiyatrosu’nda, geçmişin ve bugünün buluştuğunu, silindiği sanılan anıların geri getirildiğini düşünürken Eski Yunan’daki unutma (Lethe) ve hatırlama (Mnemosyne) ırmakları içindeki hududu keşfediyor.
Dil, kayboluş ve anıların geri getirilmesi üzere bir üçlü sacayağı üzerine kurduğu Cenup’ta Fonseca’nın karakterler aracılığıyla anlattığı kıssalara hüzün hâkim. Bunun yanında, politik ve tarihî dönemeçlerin hem şahıslarda tıpkı vakitte toplumlarda açtığı yaraların anlatımı olan romanda, Julio’nun güçlü bir arayışa girdiğini ve âdeta arkeolojik bir hafriyat yaparken geçmişin katmanlarıyla yüzleştiğini görüyoruz.
Aliza’nın kaybolan lisanı ve benliği ile Julio’nun aradığı kayıp geçmişin, sukûnete mahkûm edilen halkların ve şahısların ilintisi, Fonseca tarafınca farklı vakit ve yerlerde geçen öyküler aracılığıyla kurgulanıyor. Müellif, öykü ortasındaki ve etrafındaki kıssalarla tarihi ve bugünü bir ortaya getiriyor. Başka bir tabirle kaybolan lisanların, belleklerin ve geçmişin lügatinin oluşumunu ya da tekrar günışığıyla buluşturulmasını izliyoruz Cenup’ta.
Ses kimi vakit yitip gitse de “yazmanın sessiz konuşma” manasına gelebileceğini gösteriyor bize Fonseca. Öbür bir deyişle sözcük ve kıssaların insanı sakatlayıp kültürü ve belleği silmeye ya da tahrif etmeye çalışan sistemden daha kuvvetli olduğunu ortaya koyuyor romanın başkarakterleri: Julio’nun ve onu harekete geçiren Aliza’nın harabeye çevrilmiş toprakları, kimliği elinden alınmış halkları ve akışı değiştirilmiş tarihi hatırlama gayreti, bu gücü görünür kılıyor bir manada.
Okumaya devam et...
Fonseca, tüm bunları anlatırken kelam konusu tabloyu yaratan sistemi de eleştiriyor satır ortalarında. Kâr ve kazanma deliliğini kurmacaya katarak bir seyahate çıkardığı okura, dünyanın kuzeyi ile güneyi içindeki uçurumla birlikte, bir ülkedeki eşitsizliği ve adaletsizliği, kurguladığı karakterler ve onların etrafıyla alakası üzerinden sunuyor. Öteki bir deyişle romanlarında, günümüzle yakın ve uzak geçmişi birleştiriyor.
Kaybolma ve kaybetme, birbirinden ince çizgilerle ayrılıyor Fonseca’nın romanlarında. Felaketler ve buhranlar arka arda gelirken umuda ve isyana tutunanlar, sistemden ayrılmaya ya da çemberin dışına çıkmaya uğraşıyor. Bunlar da gerek mitler ve efsanelerle gerek günlük hayat pratikleri ve tarihle anlatılıyor karakterler tarafınca. Zamansal sıçrayışlar ve kopukluklar da bu anlatımın ayırt edici özelliği hâline geliyor.
Fonseca’nın metinleri, mitlere ve söylencelere göz kırpıyor bir tarafıyla. Öteki taraftan, günümüzün anlatım imkanlarını da kullanan muharrir, geçmiş ve artık içinde bir köprü kurup farklı yollardan geçerek çeşitli devirlerde yaşanmış olayları bir ortada sunuyor okura.
Fonseca’nın kaleminden, Türkçeye Roza Hakmen tarafınca çevrilen ‘Cenup’ da bu biçimde bir roman. Muharrir, geçmiş ve günümüzdeki izleri takip ederken tarihi kurmacayla buluşturuyor ve hem modernitenin tıpkı vakitte geçmişin tenkidine girişip vaktimizin (ve yakın geçmişin), en yakıcı sıkıntılarından biri olan yabancı düşmanlığına ve ayrımcılığa dikkat çekiyor. Okuru çıkardığı tarihî ve aktüel bu seyahatte, kelamı ve imgeyi birleştiriyor.
KORKUNÇ TARİHLER, BÜYÜK VE ŞANSSIZ YANLIŞ ANLAMALAR…
‘Cenup’taki temel sorun, izler ve onların takibi; bu süreçte, son yirmi yılını memleketi Kosta Rika’dan uzakta geçiren ve ABD’de dersler veren, evliliğinde meseleler bulunan ve 1980’lerde sevgilisi Aliza’yla Orta ve Güney Amerika’da seyahate çıkmış Julio’yla karşılaşıyoruz.
Dalgalanmalara karşın hayatını kısmen yoluna koymuş, daha doğrusu rutine bağlamış Julio, gençlik aşkı Aliza’nın geçirdiği beyin kanaması kararı konuşma yetisini kaybettiğini ve bir müddetden beri Arjantin’in Humahuaca bölgesinde bir sanatçı komününde kaldığını, akabinde öldüğünü öğreniyor. Dahası, Aliza’nın bir roman dizisini bitirmesi için vasiyet yazdığından da haberdar oluyor. Aliza’nın geride bıraktıklarına sahip çıkarken 1982’de tamamlayamadığı seyahatin yanı sıra tanımadığı beşerlerle birlikte ağır bir araştırmaya girişen ve daha evvelden bildiklerinin üzerinden geçen Julio, “geçmişten gelen seslerle yüzleşiyor.”
Bu yüzleşme, birtakım acılar barındırıyor elbette: Yabancı aksilikleri, Guatemala Soykırımı, Paraguay’da arî ırkın temellerinin atılışı, geçmişini ve geleceğini kaybeden, hatta bu ezasını söz etmekten bile aciz kalan Aliza’nın durumu… özetlemek gerekirsesı bu uzun seyahat sırasında Julio, uzak ve yakın geçmiş ile şimdiki zamanlaki bağın ve kopuklukların farkına varıyor. Onu bu topraklara getirense Aliza’nın üzerinde çalıştığı ve tamamlayamadan öldüğü; klasik elementlerden dördünün ismiyle anılacak, “İnsanın Unutuluşu” genel başlığıyla kaleme aldığı bir ekolojik roman dizisi.
Aliza’nın vasiyeti doğrultusunda Julio’nun başladığı seyahat, kısa vakitte antropolojik, tarihî, felsefi, ekolojik ve politik bir seyahat hâlini alıyor. “Korkunç tarihin, büyük ve bahtsız yanlış anlamaların” öne çıktığı, katliamlarla, sürgünlerle ve yıkımlarla karşılaşıyor Julio; geçmişin penceresinden bakarken insanlığın yakın vakitte yüzleşeceği buhranları görüp vakit içinderı, yerleri, olayları ve kelamları hatırlıyor: “Sadece mahkûm olduğunu bilen kişi, kurtuluşa giden yolu açıkça gorebilir” cümlesi tarihî, politik ve felsefi bir kırılma noktasına denk geliyor bu süreçte; gerek özgürlüğe gerek onu yok saymaya zincirlenmiş halkları ve bireyleri anlatıyor. “Tarihle çarpışan bir sesin tiyatrosu, unutuluşuyla savaşan bir lisanın sessizlikleri” tabiri ya da hareketi ise sisteme bir başkaldırı niteliğinde. İsyan edilen sistemse Orta ve Güney Amerika’yı kimliksizleştiren, özgün lisanını ve külçeşidini silikleştiren ya da ikinci plana atan sömürgecilik ve kapitalizmle şeklillenen globalleşmenin ta kendisi. Başka bir sözle çabucak her köşe başında varlığını hissettiren “medeniyet kılığındaki mevt.”
Aliza’nın son dileği, Julio’nun tüm bunları hatırlayarak yarım kalan romanı bitirmesi. Bunun için Julio’nun uzak ve yakın geçmişe; çocukluğuna, Aliza’dan evvelki ve onunla geçirdiği vakit içindera, babasının günlüklerini saklı bilinmeyen okuduğu periyoda, 1960’lara ve 1970’lere, Orta ve Güney Amerika’da sömürgecilikle ve darbelerle tarihin akışının değiştirildiği günlere dönmesi gerekiyor.
Söz konusu gereklilik, Julio’nun hem var olan öyküleri anlamlandırmasını birebir vakitte bir kıssa anlatıcısına dönüşmesini zarurî kılıyor. Roman da Aliza’nın bıraktığı yerden ve daha fazlasını kapsayacak biçimde anlatımlarla, vakitte geri dönüşlerle ve ileri sıçrayışlarla genişliyor. Bu genişleme, Aliza’nın Julio’ya bıraktığı tarihi bulmacaları da içeriyor.
‘HATIRLAYAMADIĞIMIZ UZAK BİR ÇOCUKLUĞA DÖNÜŞ’
Fonseca, Julio’nun karşılaştığı öyküler ve çözmeye çalıştığı bulmacalara, kurmacayı ve gerçek şahısları yerleştirmiş. Bilhassa Latin Amerika tarihini etkilemiş bu bireyler ve Julio’nun seyahatleri, geçmişin acı izleriyle kesişirken muharrir da okuru o tarihî dönemeçlere getirip romanın ana izleğini ve orta kıssalarını birbirine bağlıyor. bu biçimdece lisan, imge ve bellek, tıpkı Julio ve Aliza üzere buluşuyor: “Aliza’nın elyazmasını okumanın ya da rutinini yenidenlamanın, sonunda onu arkadaşının dünyasına ister istemez yaklaştırdığını düşünüp güldü. Aliza’yı sözlerin âdeta birer birer buharlaşıp gittiğini ve tuhaf halde bunun ona otuz küsur yıldır yazmak için çabaladığı kitabın imgesini sunduğunu idrak etmiş hâlde (…) beyaz çölde yürürken hayal etti. Yazının bir tıp doğal heykel misali, sabırla ve bahtla işlenmesi, dedi Julio kendi kendine…”
Julio’nun seyahati da Aliza’nın projesi de farklı devirleri ve coğrafyaları kapsayan; matuşka misali iç içe geçmiş modüllerden oluşan bir bütünü andırıyor. Burada kıssalar, kelamlar, sesler, kayboluşlar, hatırlayışlar ve fotoğraflar var.
Aliza’nın, Birinci Dünya Savaşı başladığında akademiden ayrılıp Avusturya-Macaristan ordusuna yazılarak cepheye giden Wittgenstein’ı düşünüşü, Julio’nun seyahatine ve yüzleştiği matruşkayı anlamlandırma sürecine istikamet veriyor: “Düşüncenin aydınlığa kavuşması fakat cehennemle karşılaşıldığında mümkündü.”
Julio, yeryüzü cehennemi denebilecek bir fazlaca ortama şahit oluyor yahut seyahati sırasında onları hatırlıyor. Bunlardan biri, 1980’lerde gerçekleştirilen ve ülkedeki dikta rejimini pekiştiren Guatemala Soykırımı. Kelam konusu travmanın panzehiri ise Juan de Paz Raymundo’nun soykırımdan kurtulanlar için inşa ettiği ve onların gömdüğü anıları canlandırmasına yardımcı olacak Bellek Tiyatrosu. Bu müsabaka, Julio’ya seyahatini daha geriye yanlışsız yapması gerektiği anımsatıyor; “hatırlayamadığımız uzak bir çocukluğa dönüş” manasına geliyor bu: Terörle bastırılan ve silinen anılar belirirken çocukken bile yaşlı olduğunu hatırlayanların geçmişine dair izler ortaya çıkıyor. Julio, anılar sarmalıyla yüzleşirken Aliza’yla ortak arkadaşlarının sorduğu bir soru dikiliyor karşısına: “Kurmaca mı, hatıra mı?”
“Bir tecrübesi tüketmenin imkânsız olduğunu” ve “mutlak hafızanın unutuşa hayli benzediğini” düşünen Julio, hem Aliza’nın tıpkı vakitte Latin Amerika’nın farklı coğrafyalarının kimi sırlarını gün ışığına çıkardığını düşünüyor. “Gerçeğin kendisinden daha gerçek ve kuvvetli” Bellek Tiyatrosu’nda, geçmişin ve bugünün buluştuğunu, silindiği sanılan anıların geri getirildiğini düşünürken Eski Yunan’daki unutma (Lethe) ve hatırlama (Mnemosyne) ırmakları içindeki hududu keşfediyor.
Dil, kayboluş ve anıların geri getirilmesi üzere bir üçlü sacayağı üzerine kurduğu Cenup’ta Fonseca’nın karakterler aracılığıyla anlattığı kıssalara hüzün hâkim. Bunun yanında, politik ve tarihî dönemeçlerin hem şahıslarda tıpkı vakitte toplumlarda açtığı yaraların anlatımı olan romanda, Julio’nun güçlü bir arayışa girdiğini ve âdeta arkeolojik bir hafriyat yaparken geçmişin katmanlarıyla yüzleştiğini görüyoruz.
Aliza’nın kaybolan lisanı ve benliği ile Julio’nun aradığı kayıp geçmişin, sukûnete mahkûm edilen halkların ve şahısların ilintisi, Fonseca tarafınca farklı vakit ve yerlerde geçen öyküler aracılığıyla kurgulanıyor. Müellif, öykü ortasındaki ve etrafındaki kıssalarla tarihi ve bugünü bir ortaya getiriyor. Başka bir tabirle kaybolan lisanların, belleklerin ve geçmişin lügatinin oluşumunu ya da tekrar günışığıyla buluşturulmasını izliyoruz Cenup’ta.
Ses kimi vakit yitip gitse de “yazmanın sessiz konuşma” manasına gelebileceğini gösteriyor bize Fonseca. Öbür bir deyişle sözcük ve kıssaların insanı sakatlayıp kültürü ve belleği silmeye ya da tahrif etmeye çalışan sistemden daha kuvvetli olduğunu ortaya koyuyor romanın başkarakterleri: Julio’nun ve onu harekete geçiren Aliza’nın harabeye çevrilmiş toprakları, kimliği elinden alınmış halkları ve akışı değiştirilmiş tarihi hatırlama gayreti, bu gücü görünür kılıyor bir manada.
Okumaya devam et...