Sayısız öğrenci yetiştiren, Türkiye’deki en büyük toplumsal bilimler kongresini düzenleyen ve Türk Toplumsal Bilimler Derneği Lideri Galip Yalman için önsözünü Korkut Boratav ve Oktar Türel’in yazdığı, editörlüğünü Aylin Topal, Ömür Birler, Asuman Göksel ve Coşku Çelik’in yaptığı ve 15 muharririn katkı verdiği ‘Galip Yalman’a Armağan: 21. Yüzyılda Devletin Dönüşümü- Otoriterleşme, Kriz ve Hegemonya’ kitabı, İmge Kitabevi Yayınları tarafınca yayımlandı. Kitap, mevcut krizi bütün farklı taraflarıyla ve çelişkileriyle hem kuramsal tartışmalar tıpkı vakitte Türkiye ve dünyadaki hali hazırdaki somut örnekler üzerinden tahlil ediyor.
Kitabın editörlerinden ve kitaba makalesiyle katkı sağlayan Dr. Coşku Çelik ile hem toplumsal bilim insanı Galip Yalman’ı, kitabın çıkma sürecini tıpkı vakitte Türkiye ve dünya haline dair tartışmaları, kitabın değerlendirmeye açtığı kavramlar aracılığıyla konuştuk.
Dr. Coşku Çelik
Kitap fikri nasıl ortaya çıktı?
Öncelikle bu röportaj benim için özel zira Galip Yalman’ın öğrencileri olarak birlikte Galip Yalman’a armağan kitabı konuşacak olmak epeyce kıymetli. Kitap fikrinin ortaya çıkışı… Bu bir gelenek, bir hocaya emekliliğinden daha sonra teşekkür etmenin yolu armağan kitap çıkarmaktır. Editörlerimizden Aylin Topal, Ömür Birler ve Asuman Göksel’e ‘Bunu yapmamız lazım’ diye gittiğimi hatırlıyorum fakat gereklilikten fazla aslına bakarsanız bunu yapmayı fazlaca istiyorsunuz. Sahiden emeğine sıhhat demeyi lakin yeni bir bilimsel üretimle yapabiliyorsunuz.
Ayrıca, ‘Galip Yalman’a niye armağan kitap çıkarmak istenir?’ sorusunu daha hayli önemsiyorum. niçini, Yalman’ın sana düşünmeyi öğreten bir hoca olması ve lisans üçüncü sınıfta dersine birinci girdiğimizde bize anlattıklarının akademiye devam edenler olarak mesleğimizdeki bilgi üretme üslubu, mesleğimiz üzerine düşünme şekline dönüşmesi. Yalman, öğrencilerine bir perspektif veriyor. Galip Yalman’dan öğrenip unutmayacağın en kıymetli ders toplumsal bilimler, toplumsal gerçeklik, toplum üzerine düşünmek ve düşünmeyi öğrenmek. Yazdığım metinlerin en küçüğünden en büyüğüne hala o perspektifi takip ediyorum. Lakin bunu takip etmek demek bir yere sıkışıp kalmak, bu biçimde at gözlüğü ile hocanı takip etmek değil.
Makaleleri seçerken ve kitabı kurgularkilk önceliğiniz neydi?
Aslında iki noktayı önceledik. Birincisi Yalman’a teşekkür etmek isteyen farklı kümeler olarak bir ortaya geldik. İki küme muharrir var. Bir küme muharrir lisans senelerından itibaren Galip Yalman’ın öğrencisi olmuş yahut Yalman’la birlikte doktora tezi yazmış, şu anda Türkiye’de yahut yurt haricinde akademik çalışmalarına devam eden beşerler; başkaları de Yalman’ın hocaları, yol arkadaşları, dostları ve meslektaşları.
İkinci nokta ise bu yalnızca bir armağan kitabı değil. İnsanları bir ortaya getirmek o yöntemsel bütünlüğü bir ortaya getirmekti zira Yalman’ın kendini kapatıp çalışmaktan çok daima akademik paylaşıma kıymet vermesi sebebiyle dostlarıyla ve meslektaşlarıyla içinde bir akademik paylaşım bağı var. Bu niçinle, Alfredo Saad- Filho’yu kitaba muharrir olarak davet ettiğimizde yalnızca Yalman’ın güzeline sarfiyat diye davet etmiyorsunuz, orada bir yöntemsel bütünlük de kurulmuş oluyor. Bu yöntemsel bütünlüğü kurunca içerikteki bütünlük gerisinden geliyor.
‘2015’TE TÜRKİYE, EN KIYMETLİ PERSONEL UĞRAŞLARINDAN BİRİNE SAHNE OLDU’
Kitapta iki kısım var: Dünya ve Türkiye. Neoliberalizm, oldukcalu kriz tartışmaları, tarım siyasetleri, AB’nin durumu, emekçi uğraşları üzere başlıklara ayrılıyor. Birtakım başlıklarda pandemi de merkeze alınıyor ve kavramsal tartışmaları içeriyor. Pekala kitap bize bir bütün olarak ne anlatıyor?
Galip Yalman’a referansla başlıklar bütüncül bağların bir yansıması… 21. Yüzyılda Devletin Dönüşümü başlığına baktığınız vakit başlık her bir başlığı içeriyor. Şanslıyız ki hepimiz bu başlıkların farklı kısımlarına dokunmuşuz. Fakat ortasında bulunduğumuz kriz birinci sefer pandemi ile ortaya çıkmadı ya da Alfredo Saad-Filho’nun makalesinde söylemiş olduği üzere ,”Pandemi kapitalizme dair yeni çelişkiler doğurmadı, var olanı ortaya çıkardı.” örneğin pandemide karşımıza daha kuvvetli çıkan en kıymetli krizlerden biri besin güvencesizliği yahut besin krizi. Bunun niçini, bilhassa 21. yüzyılda lakin genel olarak 80’lerden itibaren takip edilen ziraî üretim siyasetleri. Krizin inşa süreci 2000’ler Türkiye’si ve dünyasında oluşan besin rejimi, bu besin rejimi ve ziraî üretimin iç içeliği ile alakalı. Kitapta Zülküf Aydın bugünün krizini konuşmuyor lakin bugünkü krize getiren süreçleri anlatıyor.
Veyahut Türkiye’deki otoriter sistemle AB- Türkiye bağlantıları yahut AB’nin kendi ortasındaki durumu, bunların birbirleri içindeki ilgiyi kurmak değerli. Öte yandan, mevcut kriz neoliberalizmin, kapitalizmin ve patriyarkanın bir daha ortak bir halde bayanlara nasıl saldırdığını ve bu manada üzerine oturduğu çelişkileri en açık, en çarpıcı halde gördüğümüz devir ve onun da bir gerisine gitmek gerekiyor. Toplumsal alakalara global, tarihî dönüşüm içerisinde baktığın vakit bugün Türkiye’deki devletin dönüşümünü anlamak için bunların hepsini ele almak gerekiyor.
Peki dönüşüm varken gayret hiç mi yoktu? Vardı… Keşke daha fazla gayret meselae yer verebilseydik. Ulaş Taştekin’in yazdığı 2015’teki ‘Metal Fırtına’ var zira AKP’yi ve AKP Türkiye’sini salt bir otoriterlik üzerine epey fazla ele alma eğilimi var. Ama Galip Yalman’dan hegemonya ve Gramsci’yi öğrendiğimizde otoriterliğin çabayı dışlamadığını da biliyoruz. 2015’te Türkiye, en kıymetli emekçi uğraşlarından birine sahne oldu ve bugün daha da büyükleri geliyor. ötürüsıyla baştan ne kadar planladık yahut planlamadık derken bugünü tarihî toplumsal dönüşümü içerisinde muhakkak bir metodun izdüşümünde tahlil etmiş oluyoruz.
Kitaba dair yorumlarınıza ve hayli şimdiki tartışmalara dayanarak soracağım. Neoliberalizmin bitip bitmediği tartışılıyor. Neoliberalizm bitti mi?
Kitapta Alfredo Saad-Filho epey kıymetli bir tartışma yapıyor. Ben bunu müellifler ve editörler ismine cevaplamak istemem. Lakin kendi adıma… Neoliberalizmi yahut kapitalizmin öbür çevrimlerini aslına bakarsanız daima kriz ve bir daha yapılandırma ortasında ele alıyoruz. Neoliberalizmin bittiğini tez etmek mümkün değil. Yeni bir emek ve birikim rejimi gelmeden bittiğini argüman etmek neoliberalizme dair külfetli bir kavramsallaştırmanın eseri. Neoliberalizmin krizini yaşıyoruz şu anda ya da neoliberalizmde kriz yaşıyoruz. Yeni bir çevrime geçme sinyalleri doğal ki veriyor lakin ‘Neoliberalizmin en kıymetli tanımlayıcı özelliği ne?’ diye düşündüğümüzde, emek-sermaye münasebetlerinde sermayeyi güçlendirici, işçi kısımları daha fazla zapturapt altına alan bir birikim ve emek rejimi ve bu emek rejimi için bütün toplumsal bir daha üretim süreçlerini daha fazla finansallaştırması ve daha fazla nakit bağımlı hale getirmesi. Bu tanıma dair bir dönüşüm var mı? Yok. Tersine neoliberalizme dair alakalar ve özellikler daha sert bir formda karşımızda.
21. Yüzyılda Devletin Dönüşümü, Otoriterleşme, Kriz ve Hegemonya – Galip Yalman’a Armağan, Kolektif, 360 syf., İmge Kitabevi Yayınları, 2022.
bir daha neoliberalizmin tanımlayıcı özelliklerinden biri, kamu hizmetlerinin ve toplumsal hakların özelleştirilmesi. Alışılmış ki değerli bir nokta bu hizmetlerin sermayeye satılması lakin bir tanesi de hane içinin, riskin özelleştirilmesi. Artık neredeyse açlık düzebir daha gelen bir besin krizinden bahsediyoruz. Örneğin şu anda açlık tehlikesi Türkiye’nin kapısında ve ‘bu neoliberalizm değil öteki bir şey’ demek neoliberalizme olumlu ve liberal bir mana yüklemek manasına geliyor.
‘NEOLİBERALİZM HİÇBİR VAKİT DEMOKRATİK OLMADI’
Otoriterlik ve neoliberalizm bağlantısına baktığımız vakit bu tartışmalar nerede duruyor?
Asıl düşüncenin da burada olduğunu düşünüyorum. Otoriterleştiği ölçüde artık neoliberal olmadığı argümanı da birebir biçimde neoliberalizmi pek demokratik bir çerçevede tanımlama riskini getiriyor. Değildi ki… Neoliberalizm birinci gününden itibaren otoriterleşme eğilimlerini ortasında barındırıyordu. esasen sermayenin güçlenip emeğin daima daha dezavantajlı pozisyona getirildiği bir birikim rejimine otoriterleştiğinde ‘Bu artık neoliberalizm değil’ demek düşünceli. Burada benim gördüğüm temel sorun şu, bir ülkü tipleştirme yani bir ülkü tip olarak neoliberalizmi tanımlama. Fakat ilişkisel bir tarif yapıldığı ölçüde, neoliberalizmin bir alternatif olmadığını görüyoruz.
Neoliberalizm, farklı toplumsal formasyonlarda farklı biçimler alıyor. Batı’ya yahut Kuzey Amerika’ya bakıp ‘Neoliberalizmin saf biçimi bu. Türkiye’de bu bu biçimde değil, demek ki bu neoliberalizm değil’ demek problemli. Türkiye’ye bakalım. Türkiye’ye neoliberalizm aslına bakarsan bir askeri darbeyle, dünya kadar sendikal örgütlenme yasaklarıyla, parti kapatmalarıyla geldi. ötürüsıyla ‘Otoriterleştiği noktada bu artık neoliberalizm değil’ demek sorunlu.
Ancak söylemiş olduklerim ‘Neoliberalizmdeyiz ve buradan çıkamayız’ demek değil. En kıymetlisi burada çaba momentlerine bakmak, bir daha yapılandırmalar da bir emek-sermaye ve toplumsal bir daha üretim sürecindeki çelişkilerle birlikte oluyor. Bence neoliberalizmden çıkışa dair sinyaller aldığımız ancak kuvvetli ve hayli saldırgan bir biçimde neoliberalizmin ortasında olduğumuz bir devir ortasındayız. Bilhassa dünyada artan ve Türkiye’de olan ‘gig economy’ çabaları ya da dünyadaki feminist grevler vb. Neoliberalizmin krizindeyiz ve katiyetle bundan çıkma ihtimalimiz yüksek ancak ‘Artık otoriterleşti, artık neoliberal değil’ demek neoliberalizmi demokrasiyle özdeşleştirmek demek. Neoliberalizm hiç bir vakit demokratik olmadı.
Bu soruyu bilhassa sordum, bu kavramların nasıl tasnif edileceğini kitap göstermiş oluyor. Ayrıyeten krizleri vurguladınız. Kitabın başka sıkıntılarından biri krizleri tasnifleyip anlatabilmek. Krizin sonları ve imkanları üzerine ne söyleyebiliriz?
Az evvel bıraktığım yerden alırsak bu soruyu cevaplayabiliriz. Devasa bir kriz var ancak çabaların de yükseldiği bir periyottan kelam ediyoruz. Şu anda söylemesi fazlaca sıkıntı fakat sınıf çabasının gündeme kuvvetli bir formda girdiğini düşünüyorum. Bu sefer şu da var: Sınıf çabasının sırf fabrikaların önünde, bu iş yerinde grev vardır pankartı asmak olmadığını Sosyalist hareket ya da Marksistler hiç olmadığı kadar net bir halde vurguluyor ve bu bana epey ümit veriyor.
Sınıf gayreti, beraberinde ekoloji çabası, kentin ya da kırsal alanların talanına karşı çaba. Ortak alanları, doğayı savunma. Onun haricinde Türkiye’de İstanbul Mukavelesi için, farklı ülkeler için kürtaj yasaklarına karşı uğraş. Bunların kıymetli sınıf perspektifleri olduğunu görmek bana umut veriyor. Artık kimlik mücadelesi-sınıf çabası üzere ikilikleri aştığımız bir devirdeyiz zira bunların her birine kapitalizmin nasıl saldırdığını da epeyce net bir halde görüyoruz. Emekçi sınıfı da bunu artan bir biçimde görüyor. örneğin ABD’deki Black Lives Matter hareketlerinde ‘Defund the police’ (Polisi Finanse Etmeyi Bırak) sloganı epey kritik bir slogandı. beraberinde sınıfsal bir talebe tekabül ediyordu ve ‘Bu bir kimlik mücadelesiydi’ denemez. Kimlik uğraşının sınıf çabasıyla ne kadar iç içe olduğunu hayli açıkça gösterdi zira sivil vatandaş olarak George Floyd’un bir polis tarafınca öldürüldüğü periyot beraberinde siyah yahut beyaz olmayan Amerikalıların korona virüsünden beyaz olanlara göre hayli daha fazla öldüğü bir periyottu. Sıhhat hizmetlerine erişemediği ya da o erişimde ırkçılığa maruz kaldığı bir periyottu.
Bana bu yanıtınızla paralel gelen bir açıklama notu düşüyorsunuz makalenizde, bu notu niye düştüğünüzü merak ediyorum? Reaksiyon alacağınızı mı düşündünüz?
Tepki alacağımı düşünmedim ancak şu biçimde bir gerçek var. Şaşkınlıkla karşılaşıyorum. Tezimde feminist iktisat politik fazlaca kuvvetli fakat ben bir bayan hocayla bile çalışmadım. Artık bunu niye vurguluyorum? Az evvel söylemiş olduklerimle alakalı Galip Hoca’dan bir perspektif öğrendiğiniz ve o sizi bir bütüncül bağlara götürdüğünde, bu hocanın sana çizdiği sonla kalmayan bir perspektif oluyor. Galip Hoca’nın bir hoca olarak en bedelli özelliklerinden birisi, öğrencilerinden öğrenmeye fazlaca açık olması. Bu toplumsal bir daha üretim bahislerini da konuşuyoruz aslına bakarsanız. Lakin doğal ki feminizmi Galip Yalman’dan öğrenmedim. Ne oldu? Bu içsel ilgiler ideolojisini ve bütüncül bakma gerekliliği üzerine okumaya devam ettikçe ve o sırada da feminist literatür okumaya başladığımda gördüm. Üstü örtülü bir tenkit var o teşekkürde. Kapitalizmin bütüncül münasebetlerine toplumsal cinsiyet perspektifi olmadan bakılamayacağını düşünüyorum. Beni bu bütüncüllüğe götüren öğrendiğim prosedür oldu fakat bu bütüncüllük beni, usulü öğrendiğim kişiyi eleştirecek konuma getirdi. Bu nitekim ufuk açıcı.
Sizin makalenize değinirsek, makalenizin başlığı: COVID-19 Pandemisi, Toplumsal bir daha Üretimin Krizi ve Bayan Emeği… Biraz bahseder misiniz?
Makaleme gelirsek pandemiyle birlikte biz mesken içi fiyatsız işlerin kapitalist sistem için ne kadar yaşamsal olduğunu görmüş olduk. Ama pandemi bu işleri daha bedelli hale de getirmedi. Bilakis sömürü derinleşti. Feministler yıllardır kapitalizmin meta üreten bir sistem olduğu kadar hayatın üretimi üzerine yükselen bir sistem olduğunu söylüyordu.
Korona virüsü pandemisi tokat üzere yüzümüze çarptı. Çocuklar okullara gidemedi, yaşlılara hastanelerde bakılamadı. Toplumsal bir daha üretimin kurumları bir kurumlar ortası (devlet-piyasa-hane) istikrara işaret eder. Devlet ve piyasalarda bu eğitim ve sıhhat hizmetleri yerine getirilemeyince daha da hane içine kaydı. Ne oldu? Bayanlar, hane ortasında bayana şiddetin arttığı, bayanların fiyatlı işini de meskenin ortasında yaptığı, fiyatsız iş yükünün 3-5 katına çıktığı bir alanda sıkıştılar. Toplumsal bir daha üretim çelişkisini bu kadar açık ortaya seren öteki bir kriz olmamıştı. Kapitalizmin farklı krizlerinin her vakit bayan emeği üzerinde farklı tesirleri olmuştur lakin bu kriz de aslına bakarsanız toplumsal bir daha üretimin krizi. ötürüsıyla genel olarak krizin yalnızca neticelerina değil, krizi getiren yapısal süreçlerin toplumsal cinsiyet içeriğine bakmak gerektiğini savunuyoruz. Emek uğraşının toplumsal cinsiyet perspektifi olmak zorunda. Başta hane olmak üzere lakin hane haricinde da toplumsal bir daha üretim süreçlerini tahlilin tam merkezine koymamız (ekleme demiyorum zira sıradançe eklemek değil, bu alanları kapitalizmin temel çelişkisinin merkezine koyacak biçimde) ve tahlillerimizi bir daha yapılandırmamız gerektiğini gösterdi.
‘TÜRKİYE’DE FEMİNİST GREVLER YAKINDIR’
Sonuçlara odaklanmak tahminen yanlış lakin sizin dediğinize ek olarak olumlu bir çıktı elde edilebilir mi?
Kuzey Amerika’da epeyce gördüm ancak bence Türkiye’de de bunun bir örneği çıktı. Hane diyoruz, hane dediğin beraberinde konut. Konut hakkı. Kitapta Onur Yalman bunun üzerine yazdı. örneğin Kuzey Amerika’da aslına bakarsan var olan kira grevleri, pandeminin birinci günlerinden itibaren yaşadığım kentte yine hareketlendi. Bu, toplumsal bir daha üretim gayreti yani sınıf çabası. İllaki iş yerine gitmeyi gerektirmediğinin değerli bir örneğidir. Türkiye’de “Geçinemiyoruz” aksiyonlarında benzerini gördük.
Ayrıca her yerde yükselen bayan hareketi var. Pandeminin ortasında İstanbul Sözleşmesi’ni elimizden almaya kalkmaları, bayanları zapturapt altına almak için bir iktidar stratejisi ve bir muhafazakâr strateji olduğu kadar bir sınıf stratejisidir. Fiyatsız emeğin devamlılığı için, o devamlılıktan kar edebilmek için bayanlar baskılanıyor. Bayanların hane ortasındaki ‘ikincil konumu’nu müdafaası, kapitalizm için fazlaca kıymetli. AKP yalnızca İslamcı bir parti olduğu için bunları yapmıyor, AKP sermayesinin iktidarı olduğu için de bunları yapıyor. ötürüsıyla ‘İstanbul Sözleşmesi’nden vazgeçmiyoruz’ demek, iktidarının sınıf stratejisine karşı da yükselen bir kelamdır. Ayrıyeten mukaveleyi elimizden öylece alıveremiyorlar. Uğraş var. Farklı yerlerde de çaba var. Arjantin’deki, Polonya’daki feminist grevler de bunu gösterdi. Ben Türkiye’de de feminist grevlerin yakın olduğunu düşünüyorum.
Son olarak okuyuculara iletmek istediğiniz bir şey var mı?
Aslında Korkut Hoca’nın önsözde bir sözü var: Galip Yalman, YÖK Türkiyesi’nin (ve bence aslında YÖK Türkiye’siyle hiç sonlu olmayan) disiplinlerarası keskin çizgiler çekmesine her vakit baş tuttu, öğrencilerine de baş tutmayı öğretti. Yalman farklı alanlarda özgürce dolaşan bir araştırmacı.
Kitabımız ise yalnızca bir armağan kitap değil. Kıymetli bilim insanlarının kendi bildiği düzgün alanlarda kendi bildiği metodu takip ederek yaptığı müdahalelerle, katkılarla dolu ve bu manada Türkiye’deki literatüre kıymetli bir katkı yaptığımızı düşünüyorum.
Okumaya devam et...
Kitabın editörlerinden ve kitaba makalesiyle katkı sağlayan Dr. Coşku Çelik ile hem toplumsal bilim insanı Galip Yalman’ı, kitabın çıkma sürecini tıpkı vakitte Türkiye ve dünya haline dair tartışmaları, kitabın değerlendirmeye açtığı kavramlar aracılığıyla konuştuk.
Dr. Coşku Çelik
Kitap fikri nasıl ortaya çıktı?
Öncelikle bu röportaj benim için özel zira Galip Yalman’ın öğrencileri olarak birlikte Galip Yalman’a armağan kitabı konuşacak olmak epeyce kıymetli. Kitap fikrinin ortaya çıkışı… Bu bir gelenek, bir hocaya emekliliğinden daha sonra teşekkür etmenin yolu armağan kitap çıkarmaktır. Editörlerimizden Aylin Topal, Ömür Birler ve Asuman Göksel’e ‘Bunu yapmamız lazım’ diye gittiğimi hatırlıyorum fakat gereklilikten fazla aslına bakarsanız bunu yapmayı fazlaca istiyorsunuz. Sahiden emeğine sıhhat demeyi lakin yeni bir bilimsel üretimle yapabiliyorsunuz.
Ayrıca, ‘Galip Yalman’a niye armağan kitap çıkarmak istenir?’ sorusunu daha hayli önemsiyorum. niçini, Yalman’ın sana düşünmeyi öğreten bir hoca olması ve lisans üçüncü sınıfta dersine birinci girdiğimizde bize anlattıklarının akademiye devam edenler olarak mesleğimizdeki bilgi üretme üslubu, mesleğimiz üzerine düşünme şekline dönüşmesi. Yalman, öğrencilerine bir perspektif veriyor. Galip Yalman’dan öğrenip unutmayacağın en kıymetli ders toplumsal bilimler, toplumsal gerçeklik, toplum üzerine düşünmek ve düşünmeyi öğrenmek. Yazdığım metinlerin en küçüğünden en büyüğüne hala o perspektifi takip ediyorum. Lakin bunu takip etmek demek bir yere sıkışıp kalmak, bu biçimde at gözlüğü ile hocanı takip etmek değil.
Makaleleri seçerken ve kitabı kurgularkilk önceliğiniz neydi?
Aslında iki noktayı önceledik. Birincisi Yalman’a teşekkür etmek isteyen farklı kümeler olarak bir ortaya geldik. İki küme muharrir var. Bir küme muharrir lisans senelerından itibaren Galip Yalman’ın öğrencisi olmuş yahut Yalman’la birlikte doktora tezi yazmış, şu anda Türkiye’de yahut yurt haricinde akademik çalışmalarına devam eden beşerler; başkaları de Yalman’ın hocaları, yol arkadaşları, dostları ve meslektaşları.
İkinci nokta ise bu yalnızca bir armağan kitabı değil. İnsanları bir ortaya getirmek o yöntemsel bütünlüğü bir ortaya getirmekti zira Yalman’ın kendini kapatıp çalışmaktan çok daima akademik paylaşıma kıymet vermesi sebebiyle dostlarıyla ve meslektaşlarıyla içinde bir akademik paylaşım bağı var. Bu niçinle, Alfredo Saad- Filho’yu kitaba muharrir olarak davet ettiğimizde yalnızca Yalman’ın güzeline sarfiyat diye davet etmiyorsunuz, orada bir yöntemsel bütünlük de kurulmuş oluyor. Bu yöntemsel bütünlüğü kurunca içerikteki bütünlük gerisinden geliyor.
‘2015’TE TÜRKİYE, EN KIYMETLİ PERSONEL UĞRAŞLARINDAN BİRİNE SAHNE OLDU’
Kitapta iki kısım var: Dünya ve Türkiye. Neoliberalizm, oldukcalu kriz tartışmaları, tarım siyasetleri, AB’nin durumu, emekçi uğraşları üzere başlıklara ayrılıyor. Birtakım başlıklarda pandemi de merkeze alınıyor ve kavramsal tartışmaları içeriyor. Pekala kitap bize bir bütün olarak ne anlatıyor?
Galip Yalman’a referansla başlıklar bütüncül bağların bir yansıması… 21. Yüzyılda Devletin Dönüşümü başlığına baktığınız vakit başlık her bir başlığı içeriyor. Şanslıyız ki hepimiz bu başlıkların farklı kısımlarına dokunmuşuz. Fakat ortasında bulunduğumuz kriz birinci sefer pandemi ile ortaya çıkmadı ya da Alfredo Saad-Filho’nun makalesinde söylemiş olduği üzere ,”Pandemi kapitalizme dair yeni çelişkiler doğurmadı, var olanı ortaya çıkardı.” örneğin pandemide karşımıza daha kuvvetli çıkan en kıymetli krizlerden biri besin güvencesizliği yahut besin krizi. Bunun niçini, bilhassa 21. yüzyılda lakin genel olarak 80’lerden itibaren takip edilen ziraî üretim siyasetleri. Krizin inşa süreci 2000’ler Türkiye’si ve dünyasında oluşan besin rejimi, bu besin rejimi ve ziraî üretimin iç içeliği ile alakalı. Kitapta Zülküf Aydın bugünün krizini konuşmuyor lakin bugünkü krize getiren süreçleri anlatıyor.
Veyahut Türkiye’deki otoriter sistemle AB- Türkiye bağlantıları yahut AB’nin kendi ortasındaki durumu, bunların birbirleri içindeki ilgiyi kurmak değerli. Öte yandan, mevcut kriz neoliberalizmin, kapitalizmin ve patriyarkanın bir daha ortak bir halde bayanlara nasıl saldırdığını ve bu manada üzerine oturduğu çelişkileri en açık, en çarpıcı halde gördüğümüz devir ve onun da bir gerisine gitmek gerekiyor. Toplumsal alakalara global, tarihî dönüşüm içerisinde baktığın vakit bugün Türkiye’deki devletin dönüşümünü anlamak için bunların hepsini ele almak gerekiyor.
Peki dönüşüm varken gayret hiç mi yoktu? Vardı… Keşke daha fazla gayret meselae yer verebilseydik. Ulaş Taştekin’in yazdığı 2015’teki ‘Metal Fırtına’ var zira AKP’yi ve AKP Türkiye’sini salt bir otoriterlik üzerine epey fazla ele alma eğilimi var. Ama Galip Yalman’dan hegemonya ve Gramsci’yi öğrendiğimizde otoriterliğin çabayı dışlamadığını da biliyoruz. 2015’te Türkiye, en kıymetli emekçi uğraşlarından birine sahne oldu ve bugün daha da büyükleri geliyor. ötürüsıyla baştan ne kadar planladık yahut planlamadık derken bugünü tarihî toplumsal dönüşümü içerisinde muhakkak bir metodun izdüşümünde tahlil etmiş oluyoruz.
Kitaba dair yorumlarınıza ve hayli şimdiki tartışmalara dayanarak soracağım. Neoliberalizmin bitip bitmediği tartışılıyor. Neoliberalizm bitti mi?
Kitapta Alfredo Saad-Filho epey kıymetli bir tartışma yapıyor. Ben bunu müellifler ve editörler ismine cevaplamak istemem. Lakin kendi adıma… Neoliberalizmi yahut kapitalizmin öbür çevrimlerini aslına bakarsanız daima kriz ve bir daha yapılandırma ortasında ele alıyoruz. Neoliberalizmin bittiğini tez etmek mümkün değil. Yeni bir emek ve birikim rejimi gelmeden bittiğini argüman etmek neoliberalizme dair külfetli bir kavramsallaştırmanın eseri. Neoliberalizmin krizini yaşıyoruz şu anda ya da neoliberalizmde kriz yaşıyoruz. Yeni bir çevrime geçme sinyalleri doğal ki veriyor lakin ‘Neoliberalizmin en kıymetli tanımlayıcı özelliği ne?’ diye düşündüğümüzde, emek-sermaye münasebetlerinde sermayeyi güçlendirici, işçi kısımları daha fazla zapturapt altına alan bir birikim ve emek rejimi ve bu emek rejimi için bütün toplumsal bir daha üretim süreçlerini daha fazla finansallaştırması ve daha fazla nakit bağımlı hale getirmesi. Bu tanıma dair bir dönüşüm var mı? Yok. Tersine neoliberalizme dair alakalar ve özellikler daha sert bir formda karşımızda.
21. Yüzyılda Devletin Dönüşümü, Otoriterleşme, Kriz ve Hegemonya – Galip Yalman’a Armağan, Kolektif, 360 syf., İmge Kitabevi Yayınları, 2022.
bir daha neoliberalizmin tanımlayıcı özelliklerinden biri, kamu hizmetlerinin ve toplumsal hakların özelleştirilmesi. Alışılmış ki değerli bir nokta bu hizmetlerin sermayeye satılması lakin bir tanesi de hane içinin, riskin özelleştirilmesi. Artık neredeyse açlık düzebir daha gelen bir besin krizinden bahsediyoruz. Örneğin şu anda açlık tehlikesi Türkiye’nin kapısında ve ‘bu neoliberalizm değil öteki bir şey’ demek neoliberalizme olumlu ve liberal bir mana yüklemek manasına geliyor.
‘NEOLİBERALİZM HİÇBİR VAKİT DEMOKRATİK OLMADI’
Otoriterlik ve neoliberalizm bağlantısına baktığımız vakit bu tartışmalar nerede duruyor?
Asıl düşüncenin da burada olduğunu düşünüyorum. Otoriterleştiği ölçüde artık neoliberal olmadığı argümanı da birebir biçimde neoliberalizmi pek demokratik bir çerçevede tanımlama riskini getiriyor. Değildi ki… Neoliberalizm birinci gününden itibaren otoriterleşme eğilimlerini ortasında barındırıyordu. esasen sermayenin güçlenip emeğin daima daha dezavantajlı pozisyona getirildiği bir birikim rejimine otoriterleştiğinde ‘Bu artık neoliberalizm değil’ demek düşünceli. Burada benim gördüğüm temel sorun şu, bir ülkü tipleştirme yani bir ülkü tip olarak neoliberalizmi tanımlama. Fakat ilişkisel bir tarif yapıldığı ölçüde, neoliberalizmin bir alternatif olmadığını görüyoruz.
Neoliberalizm, farklı toplumsal formasyonlarda farklı biçimler alıyor. Batı’ya yahut Kuzey Amerika’ya bakıp ‘Neoliberalizmin saf biçimi bu. Türkiye’de bu bu biçimde değil, demek ki bu neoliberalizm değil’ demek problemli. Türkiye’ye bakalım. Türkiye’ye neoliberalizm aslına bakarsan bir askeri darbeyle, dünya kadar sendikal örgütlenme yasaklarıyla, parti kapatmalarıyla geldi. ötürüsıyla ‘Otoriterleştiği noktada bu artık neoliberalizm değil’ demek sorunlu.
Ancak söylemiş olduklerim ‘Neoliberalizmdeyiz ve buradan çıkamayız’ demek değil. En kıymetlisi burada çaba momentlerine bakmak, bir daha yapılandırmalar da bir emek-sermaye ve toplumsal bir daha üretim sürecindeki çelişkilerle birlikte oluyor. Bence neoliberalizmden çıkışa dair sinyaller aldığımız ancak kuvvetli ve hayli saldırgan bir biçimde neoliberalizmin ortasında olduğumuz bir devir ortasındayız. Bilhassa dünyada artan ve Türkiye’de olan ‘gig economy’ çabaları ya da dünyadaki feminist grevler vb. Neoliberalizmin krizindeyiz ve katiyetle bundan çıkma ihtimalimiz yüksek ancak ‘Artık otoriterleşti, artık neoliberal değil’ demek neoliberalizmi demokrasiyle özdeşleştirmek demek. Neoliberalizm hiç bir vakit demokratik olmadı.
Bu soruyu bilhassa sordum, bu kavramların nasıl tasnif edileceğini kitap göstermiş oluyor. Ayrıyeten krizleri vurguladınız. Kitabın başka sıkıntılarından biri krizleri tasnifleyip anlatabilmek. Krizin sonları ve imkanları üzerine ne söyleyebiliriz?
Az evvel bıraktığım yerden alırsak bu soruyu cevaplayabiliriz. Devasa bir kriz var ancak çabaların de yükseldiği bir periyottan kelam ediyoruz. Şu anda söylemesi fazlaca sıkıntı fakat sınıf çabasının gündeme kuvvetli bir formda girdiğini düşünüyorum. Bu sefer şu da var: Sınıf çabasının sırf fabrikaların önünde, bu iş yerinde grev vardır pankartı asmak olmadığını Sosyalist hareket ya da Marksistler hiç olmadığı kadar net bir halde vurguluyor ve bu bana epey ümit veriyor.
Sınıf gayreti, beraberinde ekoloji çabası, kentin ya da kırsal alanların talanına karşı çaba. Ortak alanları, doğayı savunma. Onun haricinde Türkiye’de İstanbul Mukavelesi için, farklı ülkeler için kürtaj yasaklarına karşı uğraş. Bunların kıymetli sınıf perspektifleri olduğunu görmek bana umut veriyor. Artık kimlik mücadelesi-sınıf çabası üzere ikilikleri aştığımız bir devirdeyiz zira bunların her birine kapitalizmin nasıl saldırdığını da epeyce net bir halde görüyoruz. Emekçi sınıfı da bunu artan bir biçimde görüyor. örneğin ABD’deki Black Lives Matter hareketlerinde ‘Defund the police’ (Polisi Finanse Etmeyi Bırak) sloganı epey kritik bir slogandı. beraberinde sınıfsal bir talebe tekabül ediyordu ve ‘Bu bir kimlik mücadelesiydi’ denemez. Kimlik uğraşının sınıf çabasıyla ne kadar iç içe olduğunu hayli açıkça gösterdi zira sivil vatandaş olarak George Floyd’un bir polis tarafınca öldürüldüğü periyot beraberinde siyah yahut beyaz olmayan Amerikalıların korona virüsünden beyaz olanlara göre hayli daha fazla öldüğü bir periyottu. Sıhhat hizmetlerine erişemediği ya da o erişimde ırkçılığa maruz kaldığı bir periyottu.
Bana bu yanıtınızla paralel gelen bir açıklama notu düşüyorsunuz makalenizde, bu notu niye düştüğünüzü merak ediyorum? Reaksiyon alacağınızı mı düşündünüz?
Tepki alacağımı düşünmedim ancak şu biçimde bir gerçek var. Şaşkınlıkla karşılaşıyorum. Tezimde feminist iktisat politik fazlaca kuvvetli fakat ben bir bayan hocayla bile çalışmadım. Artık bunu niye vurguluyorum? Az evvel söylemiş olduklerimle alakalı Galip Hoca’dan bir perspektif öğrendiğiniz ve o sizi bir bütüncül bağlara götürdüğünde, bu hocanın sana çizdiği sonla kalmayan bir perspektif oluyor. Galip Hoca’nın bir hoca olarak en bedelli özelliklerinden birisi, öğrencilerinden öğrenmeye fazlaca açık olması. Bu toplumsal bir daha üretim bahislerini da konuşuyoruz aslına bakarsanız. Lakin doğal ki feminizmi Galip Yalman’dan öğrenmedim. Ne oldu? Bu içsel ilgiler ideolojisini ve bütüncül bakma gerekliliği üzerine okumaya devam ettikçe ve o sırada da feminist literatür okumaya başladığımda gördüm. Üstü örtülü bir tenkit var o teşekkürde. Kapitalizmin bütüncül münasebetlerine toplumsal cinsiyet perspektifi olmadan bakılamayacağını düşünüyorum. Beni bu bütüncüllüğe götüren öğrendiğim prosedür oldu fakat bu bütüncüllük beni, usulü öğrendiğim kişiyi eleştirecek konuma getirdi. Bu nitekim ufuk açıcı.
Sizin makalenize değinirsek, makalenizin başlığı: COVID-19 Pandemisi, Toplumsal bir daha Üretimin Krizi ve Bayan Emeği… Biraz bahseder misiniz?
Makaleme gelirsek pandemiyle birlikte biz mesken içi fiyatsız işlerin kapitalist sistem için ne kadar yaşamsal olduğunu görmüş olduk. Ama pandemi bu işleri daha bedelli hale de getirmedi. Bilakis sömürü derinleşti. Feministler yıllardır kapitalizmin meta üreten bir sistem olduğu kadar hayatın üretimi üzerine yükselen bir sistem olduğunu söylüyordu.
Korona virüsü pandemisi tokat üzere yüzümüze çarptı. Çocuklar okullara gidemedi, yaşlılara hastanelerde bakılamadı. Toplumsal bir daha üretimin kurumları bir kurumlar ortası (devlet-piyasa-hane) istikrara işaret eder. Devlet ve piyasalarda bu eğitim ve sıhhat hizmetleri yerine getirilemeyince daha da hane içine kaydı. Ne oldu? Bayanlar, hane ortasında bayana şiddetin arttığı, bayanların fiyatlı işini de meskenin ortasında yaptığı, fiyatsız iş yükünün 3-5 katına çıktığı bir alanda sıkıştılar. Toplumsal bir daha üretim çelişkisini bu kadar açık ortaya seren öteki bir kriz olmamıştı. Kapitalizmin farklı krizlerinin her vakit bayan emeği üzerinde farklı tesirleri olmuştur lakin bu kriz de aslına bakarsanız toplumsal bir daha üretimin krizi. ötürüsıyla genel olarak krizin yalnızca neticelerina değil, krizi getiren yapısal süreçlerin toplumsal cinsiyet içeriğine bakmak gerektiğini savunuyoruz. Emek uğraşının toplumsal cinsiyet perspektifi olmak zorunda. Başta hane olmak üzere lakin hane haricinde da toplumsal bir daha üretim süreçlerini tahlilin tam merkezine koymamız (ekleme demiyorum zira sıradançe eklemek değil, bu alanları kapitalizmin temel çelişkisinin merkezine koyacak biçimde) ve tahlillerimizi bir daha yapılandırmamız gerektiğini gösterdi.
‘TÜRKİYE’DE FEMİNİST GREVLER YAKINDIR’
Sonuçlara odaklanmak tahminen yanlış lakin sizin dediğinize ek olarak olumlu bir çıktı elde edilebilir mi?
Kuzey Amerika’da epeyce gördüm ancak bence Türkiye’de de bunun bir örneği çıktı. Hane diyoruz, hane dediğin beraberinde konut. Konut hakkı. Kitapta Onur Yalman bunun üzerine yazdı. örneğin Kuzey Amerika’da aslına bakarsan var olan kira grevleri, pandeminin birinci günlerinden itibaren yaşadığım kentte yine hareketlendi. Bu, toplumsal bir daha üretim gayreti yani sınıf çabası. İllaki iş yerine gitmeyi gerektirmediğinin değerli bir örneğidir. Türkiye’de “Geçinemiyoruz” aksiyonlarında benzerini gördük.
Ayrıca her yerde yükselen bayan hareketi var. Pandeminin ortasında İstanbul Sözleşmesi’ni elimizden almaya kalkmaları, bayanları zapturapt altına almak için bir iktidar stratejisi ve bir muhafazakâr strateji olduğu kadar bir sınıf stratejisidir. Fiyatsız emeğin devamlılığı için, o devamlılıktan kar edebilmek için bayanlar baskılanıyor. Bayanların hane ortasındaki ‘ikincil konumu’nu müdafaası, kapitalizm için fazlaca kıymetli. AKP yalnızca İslamcı bir parti olduğu için bunları yapmıyor, AKP sermayesinin iktidarı olduğu için de bunları yapıyor. ötürüsıyla ‘İstanbul Sözleşmesi’nden vazgeçmiyoruz’ demek, iktidarının sınıf stratejisine karşı da yükselen bir kelamdır. Ayrıyeten mukaveleyi elimizden öylece alıveremiyorlar. Uğraş var. Farklı yerlerde de çaba var. Arjantin’deki, Polonya’daki feminist grevler de bunu gösterdi. Ben Türkiye’de de feminist grevlerin yakın olduğunu düşünüyorum.
Son olarak okuyuculara iletmek istediğiniz bir şey var mı?
Aslında Korkut Hoca’nın önsözde bir sözü var: Galip Yalman, YÖK Türkiyesi’nin (ve bence aslında YÖK Türkiye’siyle hiç sonlu olmayan) disiplinlerarası keskin çizgiler çekmesine her vakit baş tuttu, öğrencilerine de baş tutmayı öğretti. Yalman farklı alanlarda özgürce dolaşan bir araştırmacı.
Kitabımız ise yalnızca bir armağan kitap değil. Kıymetli bilim insanlarının kendi bildiği düzgün alanlarda kendi bildiği metodu takip ederek yaptığı müdahalelerle, katkılarla dolu ve bu manada Türkiye’deki literatüre kıymetli bir katkı yaptığımızı düşünüyorum.
Okumaya devam et...