Akademisyen Fırat Mollaer’in derlediği,Mete Akbaba, Güneş Ayas, Tuncay Birkan, Yücel Bulut, Esra Can, Tuğba Ekinci, Yusuf Ekinci, Umut Kaya, Rumeysa Köktaş, Fırat Mollaer, Özge Özkoç, R. Radhakrishnan ve Pınar Yurdadön’ün yazı ve söyleşileriyle katkıda bulunduğu ‘Edward Said’le bir daha Başlamak: Entelektüel-Sürgün ve Şarkiyatçılık’, İthaki Yayınları tarafınca okura sunuldu.
Uzun yıllardır alana dair yaptığı katkılarla bilinen Fırat Mollaer’le, Edward Said’in bir entelektüel olarak niyet dünyasındaki yerini konuştuk. Mollaer, “Popüler Said imajıyla Said fikri içinde rahatsız edici bir kopukluk olmasaydı şöyleki beğenilen ideoloji sohbetleri yapabilirdik: İmajlar, persona’lar, kişileştirmeler niyetin soyutluğunu somutlaştırarak kavrayışa yardımcı olabilirler vs. halbuki Said’in Türkiye macerasında persona kavrayışa yardımcı olmak yerine onun yerini alıyor. Said kişileştirmesi (persona’sı) Said niyetini anlamanın önündeki en büyük pürüzlerden birine dönüşüyor” diyor.
Akademisyen Fırat Mollaer
Edward Said, Türkiye’de çabucak her insanın bildiği bir isim… Bu popülerlik kanılarının anlaşılması ve tartışılması kararında mı yoksa yarattığı persona kararında mı oluştu?
Edward Said’in epeyce az düşünüre nasip olan bir popülerliği var. Bu başlı başına sevindirici. Ama madalyonun öbür yüzündeki imaj meselesini da gözden kaçırmamalı. Said’i tanınır kılan fikrinden epey persona imajı. Yani popülerliğin Said niyetine nüfuz eden teorik bilgi seviyesinde gerçekleştiğini söylemek oldukça sıkıntı. Kişi ya da persona imajı ile fikir külliyatı içinde bir çelişki kelam konusu.
Tanınan Said imajıyla Said niyeti içinde rahatsız edici bir kopukluk olmasaydı şöyleki beğenilen ideoloji sohbetleri yapabilirdik: İmajlar, persona’lar, kişileştirmeler niyetin soyutluğunu somutlaştırarak kavrayışa yardımcı olabilirler vs. halbuki Said’in Türkiye macerasında persona kavrayışa yardımcı olmak yerine onun yerini alıyor. Said kişileştirmesi (persona’sı) Said niyetini anlamanın önündeki en büyük pürüzlerden birine dönüşüyor.
Bu ideolojinin iç sorunu değil, bizatihi siyasal ve ideolojik bir sorun. Tesirli ideolojik sonuçlar yaratan bir kültürel-politik olguyla karşı karşıyayız. Said fikri popülerleşirken bir kültür savaşının içine çekiliyor ve eleştirel teoriye kazandırdığı radikal niyet biçimleri budanıyor. İmaj yahut persona ile niyet bütünü içindeki kopukluk, belirli bir noktada, imaja kültür savaşında cephanelik muamelesi yapılmasına hizmet etmeye başlıyor.
Edward Said’le bir daha Başlamak: Entelektüel-Sürgün ve Şarkiyatçılık, derleyen: Fırat Mollaer, 528 syf., İthaki Yayınları, 2021.
Şarkiyatçılık’ın müellifiyle Büyük Doğu’nun şairini tıpkı kategoriye koymak sıradançe bir kavrayış sorunu olamaz, ideolojik bir hegemonya uğraşının fonksiyonu. bu biçimde bu fonksiyonu çözmek lazım. İki taraflı fonksiyondan kelam edebiliriz: Bir yandan Said’i belirli siyasi davalara servis ediyor, bir yandan da niyetinin gerçek eleştirel potansiyellerinin ortaya konulmasını sekteye uğratıyor.
örneğin Said’in bütün düşünsel macerasında adım adım izleyebileceğimiz eleştirel sekülerizm arayışı bütün bu oldu bitti ortasında kaybolup gidiyor. Said personasını oluşturan Şark sorunu o denli baskın ki, Said niyetinin yapısını oluşturan tenkit ve eleştirel sekülerizm mevzuları neredeyse hiç gündeme gelmiyor.
Kitabımızın gayelerinden biri de bu: Said fikrinin eleştirel vaadini güncellemek. Bunu yapabilmek Said’le “bir daha başlamak”la mümkün. Said’le bir daha başlamak, kendi sıkıntılarımızı açık bir başla kamusal tartışma gündemine taşımak açısından da kritik bir ehemmiyet taşıyor.
‘SAİD TEORİ VE PRATİĞİ BİRLEŞTİREN BİR YAZAR’
“Said’i yorumlamak hiç bir vakit saf yorum/kuram sıkıntısı olmamıştır” diyorsunuz. Bu sıkıntıyı açar mısınız?
bahsetmiş olduğum kültür savaşındaki yönlendirme ya da manipülasyonun yan sıra Edward Said’in bir hayli kimliğini birleştiren “kamusal entelektüel” kimliği de bunda tesirli. Kamusal entelektüel özü prestijiyle teori-pratik ikiliğini aşmaya çalışan bir çağdaş tiptir. Şahsen kamusal bir entelektüel olduğu ve kamuyu ilgilendiren ortak sorunları yorumlamak konusunda bir telaffuz geliştirdiği için de Said’i yorumlamak salt kuramsal bir uğraşın ötesine geçiyor ve sürekli pratik meselesini var iseyıyor.
Said teori ve pratiği birleştiren bir düşünür. Üzerine düşündüğü bir epey mevzuda bunu gorebilirsiniz. En uygun bilineni Filistin ve emperyalizm konusundaki hali. Postmodernlik üzere daha teorik hususları ele alışı da bu biçimdedir. örneğin Said postmodernlik eleştirisi yaparken hep bir pratik sorunsalı vardır. Postmodernliğin savlarının üniversal özgürleşme gayretine verdiği ziyanları düşünüyordur. Postmodernlik üniversal özgürleşme uğraşının altını kazıyordur ve iktidara hakikati söyleyebilecek bir kamusal entelektüel tipini ortadan kaldırıyordur vs.
Keza ABD’de Said’i yorumlamak öteki her şeyden epeyce Amerikan dış siyasetini ve Amerikan kamuoyundaki milliyetçi tavırların eleştirisini devralmak manasına gelir. ABD’de Said’e “terör profesörü” diyenlerin ideolojik korkusu, Said’in Amerikan establishment’ı denilen şeye yönelttiği kuvvetli tenkidin sesini kısmaktı. Said’in eleştirel tasarısını “Üçüncü Dünya entelektüel terörizmi” olarak servis eden bağnaz tavır da emperyalizm problemini hasır altı etmeyi amaçlıyordu. Türkiye konusunu tahminen daha sonraki sorular çerçevesinde açarız. ABD’yle Avrupa Birliği alanını irtibatlandıran çağdaş bir örnek verelim. 2011’de yaklaşık 100 kişinin vefatıyla sonuçlanan Norveç terör hücumlarının faili A. B. Breivik’in oldukçakültürlülük tersi faşizan ideolojisi ortasında Said düşmanlığının da aşikâr bir yeri vardı. Guardian’da çıkan ve Breivik’in zihin haritasını ortaya koyan bir haberden anlıyoruz ki, Said’in Şarkiyatçılık kitabı bu faşist manifestoda reddediliyordu.
Said ele alındığında iki temel fenomen ortaya çıkıyor: Tenkit ve Şark. Kitapta bu iki fenomeni hangi boyutlarıyla tartıştınız?
Başta konuştuğumuz imajda silik hale gelmiş olabilir lakin Edward Said bir edebiyat eleştirmeni ve edebiyat profesörüdür. Birinci kitaplarından biri modernist edebiyatçı Joseph Conrad’da otobiyografi, kurmaca, öznellik ve kimlik meseleleriyle ilgili: Joseph Conrad ve Otobiyografide Kurmaca. Bunun akabinde gelen Başlangıçlar edebi bir yapıta başlangıç yapmanın nasıl bir hareket ve ruh hali olduğunu anlamaya çalışır. Kültür ve Emperyalizm kitabında ise Batının büyük edebi kanonlarının emperyalizmle kabahat iştiraki incelenir. Said’de tenkit kavramı gelişmenine edebiyat eleştirisi ortasında başlamıştır.
Bu söyleşinin sonları ortasında Said’in düşünsel gelişmeninin bir dökümünü yapmak güç ancak edebiyat eleştirmenliğinden toplum ve kültür eleştirmenliğine yanlışsız kritik bir geçişe dikkat çekebiliriz. Said bilhassa The World, the Text, and the Critic yapıtından itibaren seküler tenkit kavramını geliştirmeye başlar. bir daha yorumlanmış bir sekülerizm arayışına girer. Kelam konusu tenkit kavramı, Vico ve Gramsci çizgisinden hareketle, tarihi insanların yaptığını, kategorilerimizin de bu tarih üretim sürecinde şekillendiğini söyler.
Bu noktada “Şark” kavramına geliyoruz. Şarkiyatçılığın kullandığı manasıyla Şark da bu tenkit kavramı ortasında düşünülür. Şark doğal ve değişmez özelliklerde sabitlenmiş bir kategori değil insan üretimi coğrafya anlayışının eseridir. Şark ve Garp üzere kategoriler seküler tenkit çerçevesinden bakıldığında özsel kültürel bütünlükler olma niteliklerini yitirirler. Seküler tenkit tabir yerindeyse Şarkiyatçılığın kutsal Şark kavramını sekülerleştiren tenkittir.
‘ŞARK SORUNU SAİD’İN YORUMLADIĞINDAN ÇOK FARKLI BİÇİMDE GÜNDEME GELDİ’
Türkiye’de hem sol-sosyalistlerin birebir vakitte milliyetçi muhafazakarların radarında ve referans kaynakları içinde bir isim Said. Bu, birbirini çürütmeyi amaçlayan fikir biçimleri Said etrafında nasıl konumlanıyor?
Milliyetçi-muhafazakâr ve İslamcı kanadın önünde geniş Edward Said külliyatından Şarkiyatçılık kitabı (1978) var. Büyük ölçüde Said’in Şarkiyatçılık’ını merkeze alan ya da bununla sonlu bir okuma bu. Ama Şark sorunu Said’in yorumladığından epeyce farklı bir biçimde gündeme geliyor. O denli ki, okumaya buradan başlayan biri bu Said imajından hareketle Said’in muhafazakâr bir düşünür olduğunu sanabilir. Said bir muhafazakâr-İslamcı düşünür kataloğu ortasında “özümsenmiş” durumda. Said burada “Şarklı şuuruna sahip” bir düşünür. ötürüsıyla bu yorum ünlü Şark Sorunu çerçevesinde konumlanır ve Said’i bir kültürel kimlik savunucusuna indirger. Said’in kozmik olana vurgusu ve Batı-merkezci liberalizmi aşan yeni hümanizme yönelik arayışları bütünüyle göz gerisi edilir. Daha berbatı, Said’in kültür ve kimlik sorunlarını tözcü olmayan biçimlerde bir daha düşünmesi, kimlik ile evrenselcilik içinde kurmaya çalıştığı temas kaybolur. Bu, Said’in eleştirel politik vaadinin buharlaşmasıdır.
Daha cılız bir eğilimi temsil etse bile Said niyetine yönelik liberal ve sol liberal reddiye tavrından da kelam edilebilir. Buna nazaran, Said Batıya yönelik eleştirisiyle Türkiye’de hazır bulunan Batı düşmanı reaksiyonları körüklemiştir. Güya Batı tarihi hem de barbarlığın tarihi değilmiş de Said diye biri gelmiş Batı düşmanlarını ayaklandırmış…
Bu iki tavır Türkiye’de çağdaşlaşma tarihi boyunca hükümran olmuş blokları hatırlatır. Said Türkiye’de bu biçimde bir kültür savaşının içine düşmüştür. Said’in eleştirisini bir daha sahiplenmek yahut “Said’le bir daha başlamak” tam da bu kültür savaşında cephaneliğe dönüşen kültürelci ikiliklere meydan okumalıdır. Günümüzde muhafazakârlığın yarattığı tahribatı gördükçe, “işte, Batı-merkezciliği eleştirmekle yerliciliğe nasıl koz verildi” diye düşünenler var. halbuki muhafazakârlığa koz veriyor diye vazgeçilemeyecek kadar kıymetli bir tenkit bu. Ayrıyeten Batı-merkezcilik eleştirisi ve yerlicilik eleştirisi birbirinden kategorik olarak kopuk da değil.
her neyse ki hem Batı-merkezcilik eleştirisini sürdüren birebir vakitte bunu yaparken yerliciliğin ideolojik meselelerini ortaya koyan ve ötürüsıyla tenkidin liberalizm ve muhafazakârlık tarafınca koparılmış iki ucunu birleştirip irtibatlandıran yeni bir eleştirel arayış da gelişim halinde. Burada Şarkiyatçılık kitabını aşan, onu bir daha konumlandıran, Said’in Kültür ve Emperyalizm ile Entelektüel kitaplarını da yoruma dahil eden bir okuma biçimi kelam konusu.
Sorunuzun birinci kısmına dönecek olursak, sol-sosyalist kesim solda uzun bir periyot boyunca hâkim olmuş Üçüncü Dünyacılık ve emperyalizm eleştirisi buluyor olmalı Said fikrinde. En azından Said fikrinin Türkiye’de solun radarına girmesi açısından bunu düşünebiliriz.
Son periyotta yeni bir yöneliş de kendisini gösteriyor. Said bu yeni eleştirel sol yönelişte kimlik ve oldukcakültürlülük üzere meseleleri soldan düşünmenin yollarını sağlayan bir düşünür olarak bir daha yorumlanıyor. Bu gayretin fazlaca pahalı olduğunu düşünüyorum. Said külliyatı burada acil bir politik soruya karşılıklar sağlar: Bir sol kültür siyaseti nasıl olmalıdır? Kültür sözünün muhafazakârlık tarafınca gaspedilip sömürgeleştirildiği ahir vakit şartlarında hiç de yabana atılacak bir soru değil bu… Said’in kendi referansları ortasında ağır halde yer alan Frankfurt Okulu (Theodor Adorno), neo-Marksizm (Antonio Gramsci) ve Kültürel Çalışmalar okulu (Raymond Williams) bu soru üzerinde düşünmenin kritik yerlerini teşkil ediyor esasen. Said kanısı de bu kaynakları kendi özgün yorumuyla birleştiriyor.
‘EDWARD SAİD FİKRİ PERSONADAKİ İMAJDAN DAHA GERİLİMLİDİR’
Edward Said denince akla gelen bir öbür kavram da ‘kimlik’. Bu kavram 20. yüzyılla bir arada, sol-sosyalist dünya görüşünün de takviyesiyle geniş kitlelerin kendini tabir etme ve varlığını hükümrana, iktidara ve sermayeye kabul ettirme sıkıntısına dönüştü. Said’in fikirleri üzerinden bugünkü ‘kimliği’ nasıl değerlendirirsiniz?
Persona kırışıklıkları ütülenmiş, nispeten düz bir imaj verir. Edward Said niyeti ise personadaki imajdan fazlaca daha tansiyonludur. Said bir yanda emperyalist kimlikçiliğin öteki yanda yerlici kimlikçiliğin cephelendiği kimlik savaşlarının ortasında iki tarafa da yanıt yetiştiriyordu. Bu tansiyon Said’in kimlikle ilgili yaklaşımını belirledi ve kimlik konusunda kendine mahsus bir tavra yol açtı.
Buna nazaran, kimlik yeni insan hakları tasavvuru ortasında yer alır. Vazgeçilmez ve somut bir insan gereksinimidir. Hükümran bir kimliğin tahakkümü altında somut kimliğini deneyim etmekten yoksun bırakılmış bir insan soyut insanlığını da gerçekleştiremez.
Kimlik bu açıklama biçiminde evrenselcilikle irtibatlandırılır. ötürüsıyla Said kimlikçi kanıya de kritik bir aralık alır. Zira kimlikçi fikir kimliği bir töz olarak kavrar ve evrenselci ilişkiyi koparır. Said niyeti kapalı kendiliklere ve kimliklere dönüşen kimlikçi siyasetleri sorgular ve eleştirel pek oldukcakültürlülük siyaseti ya da sol bir kimlik siyasetine açılır. “Kimlik politikası” bir bütün olarak reddedilmez, bir insan hakları anlayışı ve evrenselci siyasetle irtibatlandırılır.
Bu tartışmalı kavramın üzerinde biraz durabiliriz: Kimlik siyaseti biraz muğlak bir politik terim. Bir kimlik siyaseti 1960’ların Afro-Amerikalı ve feminist hareketinde olduğu üzere kimlik referanslarını sağlayan hâkim sistemin bir daha yapılandırılmasını amaçlayan bir özgürleşme siyaseti da olabilir; bir kimliğin katı hudutlarına hapsolmuş ve dünyanın devrimci bir bir daha yapılanması dileğini bir kenara bırakmış tikelci bir siyaset da. Saidyen niyet birinci kimlik siyasetiyle uyumsuz değildir; beraberinde ikinci kimlik siyasetinin temel aldığı kimlikçi fikrin de amansız bir eleştirmenidir.
Said’e göre -kendi deyişiyle- entelektüelin bakılırsavi var olan krizi evrenselleştirmek, muhakkak bir topluluğun yaşadığı acıları bununla birlikte daha geniş bir insani bağlama yerleştirerek bunu diğerlerinin acılarıyla ilişkilendirmektir. Yerlicilik ya da kimlikçi kanıyı temel alan kimlik siyasetleri bu evrenselci irtibatlandırma hareketini bir yabancılaştırma olarak etiketleyip reddeder. Soyut bir evrenselcilikte demir atmış ve kurtuluşu yalnızca ekonomik tabirlerle okuyan klasik sol siyaset ise kimlik temelli her hareketi solda sapma olarak kıymetlendirir.
Uzun kelamın kısası, Saidyen niyette evrenselciliği ilişkili hale getiren ve yerlici/kimlikçi siyasetlerin yalıtılmışlığını ve tikelci tehlikeleri aşan bir sol kimlik siyasetinin imkânlarının potansiyel olarak var olduğunu düşünüyorum.
Son olarak, önümüzdeki günlerde okurlarınızı bekleyen diğer çalışmalarınız olacak mı?
Frantz Fanon ve Edward Said üzere Antonio Gramsci üzerine de çalışmak istemişimdir daima. Nihayet Gramsci’nin editörlüğünü üstlendiğim bir kitabı notlandırılmış olarak okurla buluşacak yakınlarda. Bunun yanı sıra, uzun müddettir bilhassa tragedya ve ideoloji bağı üzerinden klasik siyaset ideolojisi çalışıyorum, kitabı yazmaya da başladım. Bir de YouTube mecrasında yaptığım siyasal ideolojiler konuşmalarından hareketle yazmaya giriştiğim bir kitap duruyor önümde. Bir aksilik şayet olmazsa bunlardan biri önümüzdeki yılın ikinci yarısında okurla buluşabilir.
Okumaya devam et...
Uzun yıllardır alana dair yaptığı katkılarla bilinen Fırat Mollaer’le, Edward Said’in bir entelektüel olarak niyet dünyasındaki yerini konuştuk. Mollaer, “Popüler Said imajıyla Said fikri içinde rahatsız edici bir kopukluk olmasaydı şöyleki beğenilen ideoloji sohbetleri yapabilirdik: İmajlar, persona’lar, kişileştirmeler niyetin soyutluğunu somutlaştırarak kavrayışa yardımcı olabilirler vs. halbuki Said’in Türkiye macerasında persona kavrayışa yardımcı olmak yerine onun yerini alıyor. Said kişileştirmesi (persona’sı) Said niyetini anlamanın önündeki en büyük pürüzlerden birine dönüşüyor” diyor.
Akademisyen Fırat Mollaer
Edward Said, Türkiye’de çabucak her insanın bildiği bir isim… Bu popülerlik kanılarının anlaşılması ve tartışılması kararında mı yoksa yarattığı persona kararında mı oluştu?
Edward Said’in epeyce az düşünüre nasip olan bir popülerliği var. Bu başlı başına sevindirici. Ama madalyonun öbür yüzündeki imaj meselesini da gözden kaçırmamalı. Said’i tanınır kılan fikrinden epey persona imajı. Yani popülerliğin Said niyetine nüfuz eden teorik bilgi seviyesinde gerçekleştiğini söylemek oldukça sıkıntı. Kişi ya da persona imajı ile fikir külliyatı içinde bir çelişki kelam konusu.
Tanınan Said imajıyla Said niyeti içinde rahatsız edici bir kopukluk olmasaydı şöyleki beğenilen ideoloji sohbetleri yapabilirdik: İmajlar, persona’lar, kişileştirmeler niyetin soyutluğunu somutlaştırarak kavrayışa yardımcı olabilirler vs. halbuki Said’in Türkiye macerasında persona kavrayışa yardımcı olmak yerine onun yerini alıyor. Said kişileştirmesi (persona’sı) Said niyetini anlamanın önündeki en büyük pürüzlerden birine dönüşüyor.
Bu ideolojinin iç sorunu değil, bizatihi siyasal ve ideolojik bir sorun. Tesirli ideolojik sonuçlar yaratan bir kültürel-politik olguyla karşı karşıyayız. Said fikri popülerleşirken bir kültür savaşının içine çekiliyor ve eleştirel teoriye kazandırdığı radikal niyet biçimleri budanıyor. İmaj yahut persona ile niyet bütünü içindeki kopukluk, belirli bir noktada, imaja kültür savaşında cephanelik muamelesi yapılmasına hizmet etmeye başlıyor.
Edward Said’le bir daha Başlamak: Entelektüel-Sürgün ve Şarkiyatçılık, derleyen: Fırat Mollaer, 528 syf., İthaki Yayınları, 2021.
Şarkiyatçılık’ın müellifiyle Büyük Doğu’nun şairini tıpkı kategoriye koymak sıradançe bir kavrayış sorunu olamaz, ideolojik bir hegemonya uğraşının fonksiyonu. bu biçimde bu fonksiyonu çözmek lazım. İki taraflı fonksiyondan kelam edebiliriz: Bir yandan Said’i belirli siyasi davalara servis ediyor, bir yandan da niyetinin gerçek eleştirel potansiyellerinin ortaya konulmasını sekteye uğratıyor.
örneğin Said’in bütün düşünsel macerasında adım adım izleyebileceğimiz eleştirel sekülerizm arayışı bütün bu oldu bitti ortasında kaybolup gidiyor. Said personasını oluşturan Şark sorunu o denli baskın ki, Said niyetinin yapısını oluşturan tenkit ve eleştirel sekülerizm mevzuları neredeyse hiç gündeme gelmiyor.
Kitabımızın gayelerinden biri de bu: Said fikrinin eleştirel vaadini güncellemek. Bunu yapabilmek Said’le “bir daha başlamak”la mümkün. Said’le bir daha başlamak, kendi sıkıntılarımızı açık bir başla kamusal tartışma gündemine taşımak açısından da kritik bir ehemmiyet taşıyor.
‘SAİD TEORİ VE PRATİĞİ BİRLEŞTİREN BİR YAZAR’
“Said’i yorumlamak hiç bir vakit saf yorum/kuram sıkıntısı olmamıştır” diyorsunuz. Bu sıkıntıyı açar mısınız?
bahsetmiş olduğum kültür savaşındaki yönlendirme ya da manipülasyonun yan sıra Edward Said’in bir hayli kimliğini birleştiren “kamusal entelektüel” kimliği de bunda tesirli. Kamusal entelektüel özü prestijiyle teori-pratik ikiliğini aşmaya çalışan bir çağdaş tiptir. Şahsen kamusal bir entelektüel olduğu ve kamuyu ilgilendiren ortak sorunları yorumlamak konusunda bir telaffuz geliştirdiği için de Said’i yorumlamak salt kuramsal bir uğraşın ötesine geçiyor ve sürekli pratik meselesini var iseyıyor.
Said teori ve pratiği birleştiren bir düşünür. Üzerine düşündüğü bir epey mevzuda bunu gorebilirsiniz. En uygun bilineni Filistin ve emperyalizm konusundaki hali. Postmodernlik üzere daha teorik hususları ele alışı da bu biçimdedir. örneğin Said postmodernlik eleştirisi yaparken hep bir pratik sorunsalı vardır. Postmodernliğin savlarının üniversal özgürleşme gayretine verdiği ziyanları düşünüyordur. Postmodernlik üniversal özgürleşme uğraşının altını kazıyordur ve iktidara hakikati söyleyebilecek bir kamusal entelektüel tipini ortadan kaldırıyordur vs.
Keza ABD’de Said’i yorumlamak öteki her şeyden epeyce Amerikan dış siyasetini ve Amerikan kamuoyundaki milliyetçi tavırların eleştirisini devralmak manasına gelir. ABD’de Said’e “terör profesörü” diyenlerin ideolojik korkusu, Said’in Amerikan establishment’ı denilen şeye yönelttiği kuvvetli tenkidin sesini kısmaktı. Said’in eleştirel tasarısını “Üçüncü Dünya entelektüel terörizmi” olarak servis eden bağnaz tavır da emperyalizm problemini hasır altı etmeyi amaçlıyordu. Türkiye konusunu tahminen daha sonraki sorular çerçevesinde açarız. ABD’yle Avrupa Birliği alanını irtibatlandıran çağdaş bir örnek verelim. 2011’de yaklaşık 100 kişinin vefatıyla sonuçlanan Norveç terör hücumlarının faili A. B. Breivik’in oldukçakültürlülük tersi faşizan ideolojisi ortasında Said düşmanlığının da aşikâr bir yeri vardı. Guardian’da çıkan ve Breivik’in zihin haritasını ortaya koyan bir haberden anlıyoruz ki, Said’in Şarkiyatçılık kitabı bu faşist manifestoda reddediliyordu.
Said ele alındığında iki temel fenomen ortaya çıkıyor: Tenkit ve Şark. Kitapta bu iki fenomeni hangi boyutlarıyla tartıştınız?
Başta konuştuğumuz imajda silik hale gelmiş olabilir lakin Edward Said bir edebiyat eleştirmeni ve edebiyat profesörüdür. Birinci kitaplarından biri modernist edebiyatçı Joseph Conrad’da otobiyografi, kurmaca, öznellik ve kimlik meseleleriyle ilgili: Joseph Conrad ve Otobiyografide Kurmaca. Bunun akabinde gelen Başlangıçlar edebi bir yapıta başlangıç yapmanın nasıl bir hareket ve ruh hali olduğunu anlamaya çalışır. Kültür ve Emperyalizm kitabında ise Batının büyük edebi kanonlarının emperyalizmle kabahat iştiraki incelenir. Said’de tenkit kavramı gelişmenine edebiyat eleştirisi ortasında başlamıştır.
Bu söyleşinin sonları ortasında Said’in düşünsel gelişmeninin bir dökümünü yapmak güç ancak edebiyat eleştirmenliğinden toplum ve kültür eleştirmenliğine yanlışsız kritik bir geçişe dikkat çekebiliriz. Said bilhassa The World, the Text, and the Critic yapıtından itibaren seküler tenkit kavramını geliştirmeye başlar. bir daha yorumlanmış bir sekülerizm arayışına girer. Kelam konusu tenkit kavramı, Vico ve Gramsci çizgisinden hareketle, tarihi insanların yaptığını, kategorilerimizin de bu tarih üretim sürecinde şekillendiğini söyler.
Bu noktada “Şark” kavramına geliyoruz. Şarkiyatçılığın kullandığı manasıyla Şark da bu tenkit kavramı ortasında düşünülür. Şark doğal ve değişmez özelliklerde sabitlenmiş bir kategori değil insan üretimi coğrafya anlayışının eseridir. Şark ve Garp üzere kategoriler seküler tenkit çerçevesinden bakıldığında özsel kültürel bütünlükler olma niteliklerini yitirirler. Seküler tenkit tabir yerindeyse Şarkiyatçılığın kutsal Şark kavramını sekülerleştiren tenkittir.
‘ŞARK SORUNU SAİD’İN YORUMLADIĞINDAN ÇOK FARKLI BİÇİMDE GÜNDEME GELDİ’
Türkiye’de hem sol-sosyalistlerin birebir vakitte milliyetçi muhafazakarların radarında ve referans kaynakları içinde bir isim Said. Bu, birbirini çürütmeyi amaçlayan fikir biçimleri Said etrafında nasıl konumlanıyor?
Milliyetçi-muhafazakâr ve İslamcı kanadın önünde geniş Edward Said külliyatından Şarkiyatçılık kitabı (1978) var. Büyük ölçüde Said’in Şarkiyatçılık’ını merkeze alan ya da bununla sonlu bir okuma bu. Ama Şark sorunu Said’in yorumladığından epeyce farklı bir biçimde gündeme geliyor. O denli ki, okumaya buradan başlayan biri bu Said imajından hareketle Said’in muhafazakâr bir düşünür olduğunu sanabilir. Said bir muhafazakâr-İslamcı düşünür kataloğu ortasında “özümsenmiş” durumda. Said burada “Şarklı şuuruna sahip” bir düşünür. ötürüsıyla bu yorum ünlü Şark Sorunu çerçevesinde konumlanır ve Said’i bir kültürel kimlik savunucusuna indirger. Said’in kozmik olana vurgusu ve Batı-merkezci liberalizmi aşan yeni hümanizme yönelik arayışları bütünüyle göz gerisi edilir. Daha berbatı, Said’in kültür ve kimlik sorunlarını tözcü olmayan biçimlerde bir daha düşünmesi, kimlik ile evrenselcilik içinde kurmaya çalıştığı temas kaybolur. Bu, Said’in eleştirel politik vaadinin buharlaşmasıdır.
Daha cılız bir eğilimi temsil etse bile Said niyetine yönelik liberal ve sol liberal reddiye tavrından da kelam edilebilir. Buna nazaran, Said Batıya yönelik eleştirisiyle Türkiye’de hazır bulunan Batı düşmanı reaksiyonları körüklemiştir. Güya Batı tarihi hem de barbarlığın tarihi değilmiş de Said diye biri gelmiş Batı düşmanlarını ayaklandırmış…
Bu iki tavır Türkiye’de çağdaşlaşma tarihi boyunca hükümran olmuş blokları hatırlatır. Said Türkiye’de bu biçimde bir kültür savaşının içine düşmüştür. Said’in eleştirisini bir daha sahiplenmek yahut “Said’le bir daha başlamak” tam da bu kültür savaşında cephaneliğe dönüşen kültürelci ikiliklere meydan okumalıdır. Günümüzde muhafazakârlığın yarattığı tahribatı gördükçe, “işte, Batı-merkezciliği eleştirmekle yerliciliğe nasıl koz verildi” diye düşünenler var. halbuki muhafazakârlığa koz veriyor diye vazgeçilemeyecek kadar kıymetli bir tenkit bu. Ayrıyeten Batı-merkezcilik eleştirisi ve yerlicilik eleştirisi birbirinden kategorik olarak kopuk da değil.
her neyse ki hem Batı-merkezcilik eleştirisini sürdüren birebir vakitte bunu yaparken yerliciliğin ideolojik meselelerini ortaya koyan ve ötürüsıyla tenkidin liberalizm ve muhafazakârlık tarafınca koparılmış iki ucunu birleştirip irtibatlandıran yeni bir eleştirel arayış da gelişim halinde. Burada Şarkiyatçılık kitabını aşan, onu bir daha konumlandıran, Said’in Kültür ve Emperyalizm ile Entelektüel kitaplarını da yoruma dahil eden bir okuma biçimi kelam konusu.
Sorunuzun birinci kısmına dönecek olursak, sol-sosyalist kesim solda uzun bir periyot boyunca hâkim olmuş Üçüncü Dünyacılık ve emperyalizm eleştirisi buluyor olmalı Said fikrinde. En azından Said fikrinin Türkiye’de solun radarına girmesi açısından bunu düşünebiliriz.
Son periyotta yeni bir yöneliş de kendisini gösteriyor. Said bu yeni eleştirel sol yönelişte kimlik ve oldukcakültürlülük üzere meseleleri soldan düşünmenin yollarını sağlayan bir düşünür olarak bir daha yorumlanıyor. Bu gayretin fazlaca pahalı olduğunu düşünüyorum. Said külliyatı burada acil bir politik soruya karşılıklar sağlar: Bir sol kültür siyaseti nasıl olmalıdır? Kültür sözünün muhafazakârlık tarafınca gaspedilip sömürgeleştirildiği ahir vakit şartlarında hiç de yabana atılacak bir soru değil bu… Said’in kendi referansları ortasında ağır halde yer alan Frankfurt Okulu (Theodor Adorno), neo-Marksizm (Antonio Gramsci) ve Kültürel Çalışmalar okulu (Raymond Williams) bu soru üzerinde düşünmenin kritik yerlerini teşkil ediyor esasen. Said kanısı de bu kaynakları kendi özgün yorumuyla birleştiriyor.
‘EDWARD SAİD FİKRİ PERSONADAKİ İMAJDAN DAHA GERİLİMLİDİR’
Edward Said denince akla gelen bir öbür kavram da ‘kimlik’. Bu kavram 20. yüzyılla bir arada, sol-sosyalist dünya görüşünün de takviyesiyle geniş kitlelerin kendini tabir etme ve varlığını hükümrana, iktidara ve sermayeye kabul ettirme sıkıntısına dönüştü. Said’in fikirleri üzerinden bugünkü ‘kimliği’ nasıl değerlendirirsiniz?
Persona kırışıklıkları ütülenmiş, nispeten düz bir imaj verir. Edward Said niyeti ise personadaki imajdan fazlaca daha tansiyonludur. Said bir yanda emperyalist kimlikçiliğin öteki yanda yerlici kimlikçiliğin cephelendiği kimlik savaşlarının ortasında iki tarafa da yanıt yetiştiriyordu. Bu tansiyon Said’in kimlikle ilgili yaklaşımını belirledi ve kimlik konusunda kendine mahsus bir tavra yol açtı.
Buna nazaran, kimlik yeni insan hakları tasavvuru ortasında yer alır. Vazgeçilmez ve somut bir insan gereksinimidir. Hükümran bir kimliğin tahakkümü altında somut kimliğini deneyim etmekten yoksun bırakılmış bir insan soyut insanlığını da gerçekleştiremez.
Kimlik bu açıklama biçiminde evrenselcilikle irtibatlandırılır. ötürüsıyla Said kimlikçi kanıya de kritik bir aralık alır. Zira kimlikçi fikir kimliği bir töz olarak kavrar ve evrenselci ilişkiyi koparır. Said niyeti kapalı kendiliklere ve kimliklere dönüşen kimlikçi siyasetleri sorgular ve eleştirel pek oldukcakültürlülük siyaseti ya da sol bir kimlik siyasetine açılır. “Kimlik politikası” bir bütün olarak reddedilmez, bir insan hakları anlayışı ve evrenselci siyasetle irtibatlandırılır.
Bu tartışmalı kavramın üzerinde biraz durabiliriz: Kimlik siyaseti biraz muğlak bir politik terim. Bir kimlik siyaseti 1960’ların Afro-Amerikalı ve feminist hareketinde olduğu üzere kimlik referanslarını sağlayan hâkim sistemin bir daha yapılandırılmasını amaçlayan bir özgürleşme siyaseti da olabilir; bir kimliğin katı hudutlarına hapsolmuş ve dünyanın devrimci bir bir daha yapılanması dileğini bir kenara bırakmış tikelci bir siyaset da. Saidyen niyet birinci kimlik siyasetiyle uyumsuz değildir; beraberinde ikinci kimlik siyasetinin temel aldığı kimlikçi fikrin de amansız bir eleştirmenidir.
Said’e göre -kendi deyişiyle- entelektüelin bakılırsavi var olan krizi evrenselleştirmek, muhakkak bir topluluğun yaşadığı acıları bununla birlikte daha geniş bir insani bağlama yerleştirerek bunu diğerlerinin acılarıyla ilişkilendirmektir. Yerlicilik ya da kimlikçi kanıyı temel alan kimlik siyasetleri bu evrenselci irtibatlandırma hareketini bir yabancılaştırma olarak etiketleyip reddeder. Soyut bir evrenselcilikte demir atmış ve kurtuluşu yalnızca ekonomik tabirlerle okuyan klasik sol siyaset ise kimlik temelli her hareketi solda sapma olarak kıymetlendirir.
Uzun kelamın kısası, Saidyen niyette evrenselciliği ilişkili hale getiren ve yerlici/kimlikçi siyasetlerin yalıtılmışlığını ve tikelci tehlikeleri aşan bir sol kimlik siyasetinin imkânlarının potansiyel olarak var olduğunu düşünüyorum.
Son olarak, önümüzdeki günlerde okurlarınızı bekleyen diğer çalışmalarınız olacak mı?
Frantz Fanon ve Edward Said üzere Antonio Gramsci üzerine de çalışmak istemişimdir daima. Nihayet Gramsci’nin editörlüğünü üstlendiğim bir kitabı notlandırılmış olarak okurla buluşacak yakınlarda. Bunun yanı sıra, uzun müddettir bilhassa tragedya ve ideoloji bağı üzerinden klasik siyaset ideolojisi çalışıyorum, kitabı yazmaya da başladım. Bir de YouTube mecrasında yaptığım siyasal ideolojiler konuşmalarından hareketle yazmaya giriştiğim bir kitap duruyor önümde. Bir aksilik şayet olmazsa bunlardan biri önümüzdeki yılın ikinci yarısında okurla buluşabilir.
Okumaya devam et...