André Gide, insan ilgilerini ve bireylerin varoluş meselelerini inceleyip romanlaştıran bir yazardı. tıpkı vakitte, benliğindeki fırtınaları denemelerinde işlerken kendisini kimi vakit bir oburu üzere göstermiş kimi vakit de buna muhtaçlık duymadan ruhundaki gelgitleri anlatmıştı.
Gide için dünyayla alaka kurmanın ve onu anlamanın bir öteki biçimi de doğayı ve farklı coğrafyaları keşfederek omurdaki eksik modülleri tamamlamaktı. Mağrip’e yaptığı seyahat sırasında düştüğü notlar da bu biçimde bir tamamlama isteğinin eseriydi. ‘Amyntas-Kuzey Afrika Defterleri’, Gide’in çöllerde ve beşerler içinde gezinirken hissettiklerinin bir dökümü bu manada.
‘BURADA AKIP GİDEN VAKTİN SAATİ YOK’
1896-1900 içinde geçirdiği günlerde Gide, kimi vakit unutulan kimi vakit de görmezden gelinen bir coğrafyayı “sıcak altın ışığının kollarında” anlamaya çalışıyor, huzur ve dinginlik dileğiyle geziyor, bakıyor ve görüyor.
Kıpırtısızlık, Gide’in zihninde hayatî bir soru uyandırıyor: “Ne istedim bugüne dek, neydi telaşlarım?..” Dinginliğin, uyuşukluğun ve miskinliğin coğrafyasında seyahat ederken hayvan sürülerinin ve insanların ağır aksak hareketleri müellifin dikkatini çekiyor. Dalgınlığı, kıyı kesimde dalgaların sesinin dağıttığını görüyor. Çölün ve denizin yan yanalığına biraz şaşkınlıkla bakarken karanlığın ve aydınlığın tuhaf dansını keşfediyor.
Bir Avrupalı gözüyle Kuzey Afrika’yı izleyen müellif, “Burada akıp giden vaktin saati yok lakin herkes o denli işsiz güçsüz ki meşakkate kapılmak olanaksız” diyor. daha sonra bir daha sorular ve fikirler geliyor: “Ne istedim bugüne kadar? Ne diye didindim? Ah! Vaktin haricinde, artık biliyorum vaktin dinlendiği bahçeyi. Kapalı, dingin diyar, Arcadia!.. Dinlenmenin yerini buldum. Burada tasasız hareket her ânı devşiriyor kovalamadan; an bitmek tükenmek bilmeden bir dahaleniyor; saat saati ikiliyor, gün günü. Akşam sürülerin melemesi; kavalların hurma ağaçlarının altında gezinen müziği; tahtalı güvercinlerin sonu gelmeyen kuğuruşu; -ey hedefsiz, yassız, değişmemiş doğa- bu biçimde gülümsüyordun ozanların en yumuşak başlısına, bu biçimde gülümseyeceksin sofu gözlerime… Bu akşam, yönlendirilen suyun bitkilerdeki susuzluğu dindirmek için bahçeyi kaplayışını, serinletişini gördüm. Siyah bir çocuk, oluğun ortasında yalınayak, uygun kotarılmış sulama düzeneğini canının istediği üzere yönlendiriyordu. Kilde alavere havuzları için küçük kapılar açıyor ya da kapıları kapıyordu. Her birinden, hangi ağaca ayrılmışsa o ağacın gövdesine sular dökülüyordu. Çatlak oyuklarda bir güneş ışığının sararttığı, toprakla ağırlaşmış o ılık suların yükselişini gördüm. Derken sonunda, taşan, dört bir yandan azan su bir arpalığı baştan aşağı kapladı…”
Rüzgârlı, sıcak, kumullarla kaplı, kuru ve gölgenin hayat verdiği topraklarda her şeyi durduran ve fikirleri harekete geçiren sessizliği yaşayan Gide, vaktin pürüzsüz yüzeyinin dünyanın üstüne kapanmasını istiyor. Bir vahanın karşısındayken “Daha şehvetli, daha faydasız ömür, vefat de daha kolay” diyor.
‘ARTIK GEÇMİŞİ DÜŞÜNMEYECEĞİM’
Zamanın ağır aktığı, insanların sakin olduğu bu coğrafya Gide’e nazaran Doğu’nun Batı’yla kesişimi. Diğer bir deyişle Doğu’yu Batı’ya açan limanlar silsilesi. Kıyıda ve daha içerilerde ise müellifin gözüne Kuzey Afrika’nın kimliği çarpıyor; beyaz badanalı ve pek aydınlık olmayan, yer yer keşmekeşin baskın geldiği çarşılar ve kent merkezleri… Beşere alışkın güvercinlerin bile değiştiremediği baygın bir hava hâkim bu kentlere.
Amyntas – Kuzey Afrika Defterleri, Andre Gide, Tercüman: Orçun Türkay, 96 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022.
Gide, seyre dalıp nerede duracağını bilmediği çölü fazlaca sevdiğini not ederken düzlükte kendisini yapayalnız hissettiren yürüyüşlerinde, “tekdüze enginliğin gün geçtikçe daha cazip bir çeşitlilik kazandığını” görüyor, lirizmin sonlarına geldiğinde ise “çölde mevt fikri ardınıza düşüyor lakin işin hoş yanı, burada üzücü değil” diyor. Akabinde, bu dinginliğin tesiriyle kendisine bir kelam veriyor: “Hava ne kadar güzel! Gökte tek bulut yok. Deniz dingin; seyahate çağırıyor. Siroko birden kesildi. Sıcak sıcak bulunmasına lakin daha az bunaltıcı. Gölge mavimsi, yavaşça, hava aydınlığı kendi ortasında taşıyor güya; pek beğenilen, tüy üzere neredeyse canlı; gülesi geliyor insanın. Vahaları düşünüyorum… Yarın yola çıkıyorum. Akşam hurma ağaçlarının sallanışı ne hoş olacak! Artık geçmişi düşünmeyeceğim…”
Gide, çölün de çöl etrafına ve deniz kenarına kurulmuş Kuzey Afrika kentlerinin de kendine has kıssalarını keşfederken tarihin ve şimdinin yanı sıra, insan ve eser kaynağı Kuzey Afrika ile oraya bu misyonu yükleyen Güney Avrupa’nın da birleştiğini hissediyor.
Arapların şiiri, kültürü, kelamlı ve yazılı geleneği ile Avrupa’nın tarih şuurunu yan yana getiren Gide, coğrafyanın “ağırbaşlı şiirinin bir yoksunluktan oluştuğunu” düşünürken daha evvelden Kuzey Afrika’ya gelmeyenlere de bir ikazda bulunuyor: “Buraları tanımayanların başında evvel şu canlanmalı: Hiçlik. (…) Çölde onun sunduğu eğitimle, demek istediğim coşkunlukla yetinmeyi, daha sonra kendimizi onun karşısına koymayı öğrenmemiz gerekir.”
ENGİN BOŞLUKLAR, KEŞKELER VE YAĞMUR BULUTLARI
Çölü kavuran sıcakta, vakit zaman deniz kıyısıyla ve yörenin kendine has gürültü patırtısıyla yüzleşen Gide, her şeyin daha öncesine bakılırsa gözüne eski göründüğünü ve öncedenki seyahatinden daha yaşlı olduğunu hissediyor. Bunu 1900’lerin başında bunaltıcı bir Cezayir gecesinde fark ediyor.
Gide, gözünü alamadığı ve “doğrudan doğruya yaşam” dediği tabiatın da öteki her şey üzere vefata çağırdığını söylüyor. Yaban ile çağdaşın buluştuğu Kuzey Afrika’da (özellikle Cezayir’de), yazmanın ve yürümenin mümkün olmadığı birtakım anlarda hiç bir şey düşünüp söylemeden duruyor: Sınırsızlığa, susuzluğa bakıyor ve sarhoşluğu yaşıyor. kimi vakit de tabiatın insanı zorlayan gücüyle karşılaşıyor, saatlerce kesilmeden yağan yağmura kaptırıyor kendisini; gözü, Atlas Dağları’nın üstünde duran ve “göğün tartısını taşıyormuş üzere görünüyor” dediği bulutlara takılıyor. Mevt endişesinin eksik olduğunu söylemiş olduği Arap sanatını düşünüyor bu biçimde bir görüntü karşısında.
Fransız bakış açısını ve Kuzey Afrika’daki hayatı karşılaştıran Gide, kentlerin karmaşasının, sakinliğin ve çölün yarattığı problemin birbirine karıştığı, düş kırıklığını simgeleyen vahanın göründüğü bir anda bir Araptan “Şu Fransızlar ne tuhaf, başta daima gereğinden çok yer kaplarlar, daha sonra da onu müdafaayı başaramazlar, işte bu biçimde da İngiliz baskın çıkar” kelamını işitiyor.
Gide, sıcağın alnında gezinirken hem tabiatın tıpkı vakitte yüreğinin sesine kulak verip bir yandan ânın tadını çıkarıyor, öteki yandan “keşke”lerini sıralıyor; gözünü, yokluğun ve varlığın ince çizgisine dikerek fikirlere dalıyor: “Kusursuz, sağlam yazı, güneşin yaman huzurunu seviyorum. Sabahın tiz müziklerinden daha sonra ovaya bir bitkinliğin çöktüğü, havanın biçilmiş tarlaların üstünde titreştiği, kavrulan karıkta ardıçkuşunun kanatlarını açtığı bu öğlen saatlerini seviyorum. Boğucu ormanda yürüdüm, eğreltiotlarının kokusunu içime çeke çeke, ormanın kıyısına dek, akşama kadar. Büyüleyici akşamın kokusunu, ot yığınlarının gölgesini, ülkemizde genelde güneşin battığı saatte denizin üstünde yükselen, yayılıp ovayı nemlendiren, geceden hemilk evvel havaya ani bir serinlikle ferahlık veren pusu seviyorum. Daha ne istersin doyumsuz yürek, yorulmaz yürek?”
Aynı yerleri muhakkak vakit aralıklarıyla bir daha ziyaret eden Gide, hem kendisindeki birebir vakitte Kuzey Afrika’daki farklılıkları not etmiş defterlerine. Geceyle ve gündüzle, çölle ve vahalarla, sıcakla ve yağmurla karşılaştığı bu seyahatte muharrir, “çölün engin boşluğunun beşere detayları sevmeyi öğrettiğini” anlıyor bir sefer daha. ‘Amyntas-Kuzey Afrika Defterleri’, bu ve gibisi derslerle dolu.
Okumaya devam et...
Gide için dünyayla alaka kurmanın ve onu anlamanın bir öteki biçimi de doğayı ve farklı coğrafyaları keşfederek omurdaki eksik modülleri tamamlamaktı. Mağrip’e yaptığı seyahat sırasında düştüğü notlar da bu biçimde bir tamamlama isteğinin eseriydi. ‘Amyntas-Kuzey Afrika Defterleri’, Gide’in çöllerde ve beşerler içinde gezinirken hissettiklerinin bir dökümü bu manada.
‘BURADA AKIP GİDEN VAKTİN SAATİ YOK’
1896-1900 içinde geçirdiği günlerde Gide, kimi vakit unutulan kimi vakit de görmezden gelinen bir coğrafyayı “sıcak altın ışığının kollarında” anlamaya çalışıyor, huzur ve dinginlik dileğiyle geziyor, bakıyor ve görüyor.
Kıpırtısızlık, Gide’in zihninde hayatî bir soru uyandırıyor: “Ne istedim bugüne dek, neydi telaşlarım?..” Dinginliğin, uyuşukluğun ve miskinliğin coğrafyasında seyahat ederken hayvan sürülerinin ve insanların ağır aksak hareketleri müellifin dikkatini çekiyor. Dalgınlığı, kıyı kesimde dalgaların sesinin dağıttığını görüyor. Çölün ve denizin yan yanalığına biraz şaşkınlıkla bakarken karanlığın ve aydınlığın tuhaf dansını keşfediyor.
Bir Avrupalı gözüyle Kuzey Afrika’yı izleyen müellif, “Burada akıp giden vaktin saati yok lakin herkes o denli işsiz güçsüz ki meşakkate kapılmak olanaksız” diyor. daha sonra bir daha sorular ve fikirler geliyor: “Ne istedim bugüne kadar? Ne diye didindim? Ah! Vaktin haricinde, artık biliyorum vaktin dinlendiği bahçeyi. Kapalı, dingin diyar, Arcadia!.. Dinlenmenin yerini buldum. Burada tasasız hareket her ânı devşiriyor kovalamadan; an bitmek tükenmek bilmeden bir dahaleniyor; saat saati ikiliyor, gün günü. Akşam sürülerin melemesi; kavalların hurma ağaçlarının altında gezinen müziği; tahtalı güvercinlerin sonu gelmeyen kuğuruşu; -ey hedefsiz, yassız, değişmemiş doğa- bu biçimde gülümsüyordun ozanların en yumuşak başlısına, bu biçimde gülümseyeceksin sofu gözlerime… Bu akşam, yönlendirilen suyun bitkilerdeki susuzluğu dindirmek için bahçeyi kaplayışını, serinletişini gördüm. Siyah bir çocuk, oluğun ortasında yalınayak, uygun kotarılmış sulama düzeneğini canının istediği üzere yönlendiriyordu. Kilde alavere havuzları için küçük kapılar açıyor ya da kapıları kapıyordu. Her birinden, hangi ağaca ayrılmışsa o ağacın gövdesine sular dökülüyordu. Çatlak oyuklarda bir güneş ışığının sararttığı, toprakla ağırlaşmış o ılık suların yükselişini gördüm. Derken sonunda, taşan, dört bir yandan azan su bir arpalığı baştan aşağı kapladı…”
Rüzgârlı, sıcak, kumullarla kaplı, kuru ve gölgenin hayat verdiği topraklarda her şeyi durduran ve fikirleri harekete geçiren sessizliği yaşayan Gide, vaktin pürüzsüz yüzeyinin dünyanın üstüne kapanmasını istiyor. Bir vahanın karşısındayken “Daha şehvetli, daha faydasız ömür, vefat de daha kolay” diyor.
‘ARTIK GEÇMİŞİ DÜŞÜNMEYECEĞİM’
Zamanın ağır aktığı, insanların sakin olduğu bu coğrafya Gide’e nazaran Doğu’nun Batı’yla kesişimi. Diğer bir deyişle Doğu’yu Batı’ya açan limanlar silsilesi. Kıyıda ve daha içerilerde ise müellifin gözüne Kuzey Afrika’nın kimliği çarpıyor; beyaz badanalı ve pek aydınlık olmayan, yer yer keşmekeşin baskın geldiği çarşılar ve kent merkezleri… Beşere alışkın güvercinlerin bile değiştiremediği baygın bir hava hâkim bu kentlere.
Amyntas – Kuzey Afrika Defterleri, Andre Gide, Tercüman: Orçun Türkay, 96 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022.
Gide, seyre dalıp nerede duracağını bilmediği çölü fazlaca sevdiğini not ederken düzlükte kendisini yapayalnız hissettiren yürüyüşlerinde, “tekdüze enginliğin gün geçtikçe daha cazip bir çeşitlilik kazandığını” görüyor, lirizmin sonlarına geldiğinde ise “çölde mevt fikri ardınıza düşüyor lakin işin hoş yanı, burada üzücü değil” diyor. Akabinde, bu dinginliğin tesiriyle kendisine bir kelam veriyor: “Hava ne kadar güzel! Gökte tek bulut yok. Deniz dingin; seyahate çağırıyor. Siroko birden kesildi. Sıcak sıcak bulunmasına lakin daha az bunaltıcı. Gölge mavimsi, yavaşça, hava aydınlığı kendi ortasında taşıyor güya; pek beğenilen, tüy üzere neredeyse canlı; gülesi geliyor insanın. Vahaları düşünüyorum… Yarın yola çıkıyorum. Akşam hurma ağaçlarının sallanışı ne hoş olacak! Artık geçmişi düşünmeyeceğim…”
Gide, çölün de çöl etrafına ve deniz kenarına kurulmuş Kuzey Afrika kentlerinin de kendine has kıssalarını keşfederken tarihin ve şimdinin yanı sıra, insan ve eser kaynağı Kuzey Afrika ile oraya bu misyonu yükleyen Güney Avrupa’nın da birleştiğini hissediyor.
Arapların şiiri, kültürü, kelamlı ve yazılı geleneği ile Avrupa’nın tarih şuurunu yan yana getiren Gide, coğrafyanın “ağırbaşlı şiirinin bir yoksunluktan oluştuğunu” düşünürken daha evvelden Kuzey Afrika’ya gelmeyenlere de bir ikazda bulunuyor: “Buraları tanımayanların başında evvel şu canlanmalı: Hiçlik. (…) Çölde onun sunduğu eğitimle, demek istediğim coşkunlukla yetinmeyi, daha sonra kendimizi onun karşısına koymayı öğrenmemiz gerekir.”
ENGİN BOŞLUKLAR, KEŞKELER VE YAĞMUR BULUTLARI
Çölü kavuran sıcakta, vakit zaman deniz kıyısıyla ve yörenin kendine has gürültü patırtısıyla yüzleşen Gide, her şeyin daha öncesine bakılırsa gözüne eski göründüğünü ve öncedenki seyahatinden daha yaşlı olduğunu hissediyor. Bunu 1900’lerin başında bunaltıcı bir Cezayir gecesinde fark ediyor.
Gide, gözünü alamadığı ve “doğrudan doğruya yaşam” dediği tabiatın da öteki her şey üzere vefata çağırdığını söylüyor. Yaban ile çağdaşın buluştuğu Kuzey Afrika’da (özellikle Cezayir’de), yazmanın ve yürümenin mümkün olmadığı birtakım anlarda hiç bir şey düşünüp söylemeden duruyor: Sınırsızlığa, susuzluğa bakıyor ve sarhoşluğu yaşıyor. kimi vakit de tabiatın insanı zorlayan gücüyle karşılaşıyor, saatlerce kesilmeden yağan yağmura kaptırıyor kendisini; gözü, Atlas Dağları’nın üstünde duran ve “göğün tartısını taşıyormuş üzere görünüyor” dediği bulutlara takılıyor. Mevt endişesinin eksik olduğunu söylemiş olduği Arap sanatını düşünüyor bu biçimde bir görüntü karşısında.
Fransız bakış açısını ve Kuzey Afrika’daki hayatı karşılaştıran Gide, kentlerin karmaşasının, sakinliğin ve çölün yarattığı problemin birbirine karıştığı, düş kırıklığını simgeleyen vahanın göründüğü bir anda bir Araptan “Şu Fransızlar ne tuhaf, başta daima gereğinden çok yer kaplarlar, daha sonra da onu müdafaayı başaramazlar, işte bu biçimde da İngiliz baskın çıkar” kelamını işitiyor.
Gide, sıcağın alnında gezinirken hem tabiatın tıpkı vakitte yüreğinin sesine kulak verip bir yandan ânın tadını çıkarıyor, öteki yandan “keşke”lerini sıralıyor; gözünü, yokluğun ve varlığın ince çizgisine dikerek fikirlere dalıyor: “Kusursuz, sağlam yazı, güneşin yaman huzurunu seviyorum. Sabahın tiz müziklerinden daha sonra ovaya bir bitkinliğin çöktüğü, havanın biçilmiş tarlaların üstünde titreştiği, kavrulan karıkta ardıçkuşunun kanatlarını açtığı bu öğlen saatlerini seviyorum. Boğucu ormanda yürüdüm, eğreltiotlarının kokusunu içime çeke çeke, ormanın kıyısına dek, akşama kadar. Büyüleyici akşamın kokusunu, ot yığınlarının gölgesini, ülkemizde genelde güneşin battığı saatte denizin üstünde yükselen, yayılıp ovayı nemlendiren, geceden hemilk evvel havaya ani bir serinlikle ferahlık veren pusu seviyorum. Daha ne istersin doyumsuz yürek, yorulmaz yürek?”
Aynı yerleri muhakkak vakit aralıklarıyla bir daha ziyaret eden Gide, hem kendisindeki birebir vakitte Kuzey Afrika’daki farklılıkları not etmiş defterlerine. Geceyle ve gündüzle, çölle ve vahalarla, sıcakla ve yağmurla karşılaştığı bu seyahatte muharrir, “çölün engin boşluğunun beşere detayları sevmeyi öğrettiğini” anlıyor bir sefer daha. ‘Amyntas-Kuzey Afrika Defterleri’, bu ve gibisi derslerle dolu.
Okumaya devam et...