Bayanlar, emek ve edebiyat: 21. yüzyılda yerli edebiyatta neler oluyor?

Leila

Global Mod
Global Mod
Tuğba Sivri

Kadınlar, emek ve edebiyat kelam konusu olduğunda probleme iki temel açıdan bakmak gerektiği kanaatindeyim. Birincisi, bayan muharrirlerin “edebiyat sektöründe” emeklerinin nasıl değerlendirildiği; ikincisiyse edebi metinlerde bayan emeğinin nasıl ele alındığı. Bu yazıda, 2000 daha sonrasında bu iki ayakta neler olup bittiğini, kesime ve metinlere dair kendi hâkimiyetim sonluluğunda yaklaşmaya çalışacağım.



Söze MacKinnon’ın, “Marksizm için emek her neyse, feminizm için de cinsellik odur: En hayli bireyin kendisine ilişkin olan şey bireyin elinden alınmıştır”(1) halindeki kuvvetli kavramsallaştırmasıyla başlamak yerinde olacak. Çünkü bayan emeği diye bir şeyden bahsedebilmemizin temelinde, tam da bu cinsel farklılığın yattığını görmek gerekiyor. Cinsellik ve emek alakasını edebiyat dalı bağlamında ele alırken, bayanların, yüzseneler boyunca yazmaya ehil olmadıklarını, vücutlarının (ve cinselliklerinin) bunun önündeki en büyük pürüz olduğunu söyleyen erkek aklın edebiyat alanında yarattığı tahakkümü göz önüne almak zorundayız (Roussou’dan Peyami Safa’ya kadar erkek muharrir ve düşünürlerin bu bahisteki görüşleri nettir).(2) 2000 daha sonrasında bayan müelliflerin artık rahatça yazabildiklerini, kendilerine edebiyat alanında çarçabuk yer bulabildiklerini, bu meselelerin “geleneksel ataerkil toplum”da kaldığını sav etmedilk evvel (ki bu sıkça lisana getirilmeye başlandı) bayanların dalda yaşadıklarına biraz yakından bakmak gerekiyor.

‘SUSMA BİTSİN’ VE EDEBİYAT KESİMİNDE CİNSEL ŞİDDET

Günümüzde bayanların müellif olmaları için görünürde bir mani, bir yasak bulunmuyor. Lakin edebiyat ‘habitus’una katılmak için tek mahzur resmi yasaklar değil. “Serbest vakit eksikliği ve yoksulluk, elbet sanattan caydıran kuvvetli etkenler,” diyen Joanna Russ, personel sınıfıyla bayanlar içinde bir benzerlik kuruyor: “İşçi sınıfı edebiyatına dâhil edilebilecek bir eser yayımlandığında -ki yayımlandı ve yayımlanmaya devam ediyor- bayan sanatına ket vurmak için kullanılan formüllere başvuruluyor.”(3) Bu alaka bilakis de okunabilir: Bayan muharrirleri, edebiyat bölümünün proleterleri olarak sınıflandırmak yanlış olmayacaktır. Konut içi emek ve bir daha üretimin cinsiyetli yapısına karşın bayanlar Türkiye’de 150 yılı aşkındır yazıyor, yazmaya da devam edecekler. Fakat bu durum, bayanların edebiyat alanına erkeklerle eşit erişime sahip olduğunu göstermiyor.

2000’li yıllar, Türkiye’de feminist hareketin “özel olan politiktir” şiarını politik hatta taşıdığı ve bu manada bilhassa cinsel şiddetin kamusal ve özel alanda örtbas edilmesinin zorlaştığı bir periyot oldu. Tüm dünyada yükselen “me too” hareketi, farklı sanat alanlarında bayanların yaşadığı taciz ve şiddeti görünür kılmaya başlarken Türkiye’de bunun en büyük yankısı, edebiyat alanında duyuldu. Alanın “saygın ve dokunulmaz” erkek muharrirlerinin, genç bayan muharrirler üzerinde kurduğu eril tahakküm, bilhassa taciz ifşalarıyla gündeme geldi.(4) Erkek muharrirlerin kesimde edindikleri iktidarı kullanarak bayan muharrirleri çeşitli formlarda bastırması, bayanların yazınsal emeklerinin karşılığını alabilmek için yalnızca neoliberal piyasa şartlarıyla değil, hem de cinsel şiddetle de çaba etmeleri gerektiği gerçeğini gözler önüne serdi. Bayanların iş ömrüne iştiraklerinin özgür piyasaca desteklendiği var iseyılırken aslında bayanların bölümde erkeklerle eşit olmadıklarını, yazınsal özgürlüklerinin de cinsiyetleri niçiniyle kısıtlandığını en somut formuyla görmüş olduk. Edebiyatta (ve sanatın diğer dallarında) bayanların emekleri isimlerinin silinmesi, antolojilere ve tenkit kitaplarına dâhil edilmemeleri, eser verdikleri cinslerin itibarsızlaştırılması üzere çeşitli formlarda yok sayılırken sömürünün cinsel boyutunu da göz gerisi etmemek gerekiyor.

EDEBİ ANLATILARDA BAYAN EMEĞİ

Girişte bahsetmiş olduğum ikinci temel problem olan edebi metinlerde bayan emeğinin nasıl ele alındığını incelerken sırf bayan muharrirlerin metinlerine odaklanmanın eksik olacağı kanaatindeyim, lakin bu yazıda hudutlarımı bayan müellifler etrafında çizmeyi gerçek buldum. 2000 daha sonrası eser veren bayan müellifleri düşünürken kitaplığıma göz gezdirdim ve karşıma çıkan isimler kabaca şunlardı: Latife Tekin, Ayfer Tunç, Aslı Erdoğan, Mine Söğüt, Sema Kaygusuz, Aslı Tohumcu, Gaye Boralıoğlu, Pınar Öğünç, Melisa Kesmez, Zeynep Kaçar, Ayşegül Devecioğlu, Şule Gürbüz… Natürel ki bu isimlerin haricinde gerek hikaye gerek roman çeşidinde eser üreten biroldukca bayan muharrir var, fakat başta belirttiğim üzere, değerlendirmemi kendi kitaplığımın sonluluğunda yapabileceğim.

Kadın emeğinin bu romanlarda nasıl ele alındığına geçmedilk evvel konut içi emek ve bir daha üretim emeğinden özetlemek gerekirse bahsetmek istiyorum. bir daha üretim dediğimizde, yeme içme üzere günlük gereksinimlerin karşılanarak (erkek) emekçinin sonraki güne hazırlanması, çalışan nüfusa dâhil olmayanların (çocuklar, yaşlılar, hastalar, vs.) bakımı ve biyolojik bir daha üretimden bahsediyoruz. Gülnur Acar Savran’ın tabiriyle; “Kadınlar karşılıksız emek harcayarak adamların ve onların hem çocuklarının hem yakınlarının bütün bakımını üstleniyorlar. Bu karşılıksız emek yüzünden bayanlar güçsüzleşiyor, erkekler daha da güç kazanıyor. özetlemek gerekirsesı erkekler tarafınca bayanların emeğine el konduğu bir düzlem bu.”(5) Mesken içi emek, işte bu bir daha üretim faaliyetlerini tabir ediyor. Her ne kadar global neoliberalizm, piyasanın erkek/kadın, yerli/göçmen üzere ayrımlar yapmadığı, “fazlaca çalışanın kazandığı” üzere bir miti dayatsa da toplumsal cinsiyetin bu biçimde işlemediğini biliyoruz. Ne var ki feminist tenkidin merkeze aldığı iki temel kavramdan biri olan (diğeri cinselliktir) bir daha üretimin, bilhassa 2010 daha sonrası feminist edebiyat tenkidinde geri planda kaldığını sav ediyorum. Ulusal Tez Merkezi’nde 2000 daha sonrası bayan edebiyatına dair tezlere göz attığımda başlıklarda “ev içi emek/ bir daha üretim” üzere tabirlere rastlamadığımı; cinsellik, şiddet, annelik (bu biyolojik bir daha üretimle ilişkilendirilebilir lakin kâfi değil) kavramlarının ön plana çıktığını fark ettiğimi belirtmem gerek. Bunda hem son 20 yıldır süratle yükselen ve katliam boyutuna varan bayana yönelik şiddetin bayan edebiyatında da temel sıkıntılardan biri haline gelmesinin tıpkı vakitte feminizm için emekle muadil manaya gelen cinselliğin, bir daha üretimle sınırlanamayacak fazlaca taraflılığının tesiri olduğunu düşünüyorum. Bu manada mesken içi emek teriminin kullanılmayışını şimdiki siyasetle ilişkilendiriyorum.

Roman ve hikayelere bakacak olursak üstte saydığım isimlerin yapıtlarına dair genel müşahedelerim, son on yılda alt sınıf karakterlerin edebiyat alanında kendine fazlaca daha geniş yer bulabildiği tarafında. Latife Tekin, Ayşegül Devecioğlu, Zeynep Kaçar ve Ayfer Tunç’ta yalnızca alt sınıf bayanları değil, erkekleri de duyabiliyoruz. Üstelik bunu erkek müelliflerden daha derinlikli ve epeyce boyutlu ele aldıklarını söylemek de yanlış olmayacaktır. Çünkü sınıfsal sömürünün yanında birebir sınıfa mensup bayan ve erkekler içindeki cinsiyet hiyerarşisini de kurgularına taşıyor bu müellifler. Burada epeyce küçük bir örnekle savımı somutlaştırmak isterim: Emekçi, gecekonduda yaşayan bayanlara kurgularında sık sık yer veren Latife Tekin’in 2018’de yayımlanan ‘Manves City’ romanında grev kırıcı çalışanlar, grevciler tarafınca “kadın” denerek aşağılanıyor. Bayan çalışanların o sırada direniyor olmaları bu hali değiştiremiyor.

Biyolojik bir daha üretimin annelik ve bayan vücudu çerçevesinde ele alındığını görüyoruz. Birgül Oğuz’dan Zeynep Kaçar’a, Sema Kaygusuz’dan Aslı Erdoğan’a biroldukça bayan müellifin yapıtlarında, bayanların doğurma/doğurmama/annelik yapma tecrübeleri ve tercihleri üzerine derin sorgulamalara rastlıyoruz. Vücut kelam konusu olunca cinsel şiddetin, öteki sorunlara nazaran hayli daha sık ve ağır ele alındığını söylemek de yanlış olmaz sanıyorum. Seval Şahin’in 2000’li senelerda yerli edebiyat üzerine kapsamlı değerlendirmesinde değindiği üzere, “Kadınların anlatıda kendilerine yer bulmaları ise karakterin çeşitlenmesine sebep oldu. Hakan Bıçakcı, Melida Tüzünoğlu ve Nazlı Karabıyıkoğlu plaza bayanlarının hayatlarını anlatırken, Seray Şahiner, Şebnem İşigüzel, Aslı Tohumcu, Ferat Emen, istismara uğramış bayanları anlattılar.”(6) Bilhassa çocuk ve bayanlara yönelik cinsel saldırganlık, öfkeli bir karşı çıkışla kurgulanıyor. Aslı Tohumcu’nun ‘Kötü Kalp’i, bu bahisteki en ikonik yapıtlardan biri.

Son olarak bayan emeği ve cinselliğinin sömürüsünün en somut karşılığı olan fuhuşun da 2000’li senelerda fazlaca farklı açılardan ele alınmaya başlandığını görüyoruz. Elbet edebiyatta “fahişe kadın” imgesi, bilhassa erkek kurgucular için hayli albenili bir imge olagelmiştir. Lakin bahsin romantize edilmeden, bayan vücudu ve cinselliğinin sömürüsü olarak ele alındığı kurgulara fazlaca da sık rastladığımızı söyleyemeyeceğim. Bu bağlamda kuvvetli kurgulanmış bir örnek olarak Gaye Boralıoğlu’nun ‘Alametler Kitabı’nda yer alan ‘Kanuni Orospu’ hikayesini verebilirim.

Bu yazının, bayan emeği ve 2000 daha sonrası yerli edebiyat münasebetine dair kısıtlı, pek genel ve daha hayli beyin fırtınası diyebileceğim bir gayret olduğunu bir daha belirtmek isterim. Mevzunun bir fazlaca farklı açıdan bir daha ve daha kapsamlı ele alınması için tahminen bir başlangıç noktası olabileceğini umuyorum.

Dipnotlar

  1. MacKinnon, C. (1992). Towards a Feminist Theory of the State. Cambridge: Harvard University.
  2. Konuyla ilgili detaylı bir inceleme için bkz. Joanna Russ, ‘Yazmak Yasak: Bastırılan Bayan Yazını”, 2022, Minotor Kitap, çev. S. Melis Baysal
  3. Russ, a.g.y. s. 16
  4. https://www.gazeteduvar.com.tr/57-kadin-orgutunden-ortak-aciklama-uykularin-kacsin-ben-ne-zaman-ifsa-edilecegim-diye-haber-150715
  5. https://catlakzemin.com/feminist-ozne-mumkun-mu/
  6. Seval Şahin, “2000’li senelerda yerli edebiyat”, SabitFikir, 26.04.2016 http://www.sabitfikir.com/dosyalar/2000li-yillarda-yerli-edebiyat
Okumaya devam et...
 
Üst