M. Melih Güneş
Yapıtlarındaki her sözcüğe, büyük ve küçük harflere, noktasına, virgülüne sahip çıkan Nâzım Hikmet’in yapıtlarının elbette ki noktasına virgülüne bile dokunulmamalıdır. Lakin bu tavır yeni bulunan ayrıntıları ve yapıtlarını de görmezden gelecek bir tutuma dönüşmüş durumdadır.
Uzun vakittir Nâzım Hikmet’in konutuyla, eşyalarıyla, yapıtlarıyla, bilhassa Rusya’daki ona dair kimi arşiv evraklarıyla haşır neşirim. Türkiye’de ise bir yandan hem doğum hem vefat yıldönümlerindeki görkemli anma merasimlerinde şairle kucaklaşan, yapıtları ve ömrüyle efsaneleşmiş büyük şairle adeta büyülenmiş bir halk; bir yandan Nâzım Hikmet’e ilişkin gözden geçirilmesi gereken eksik bir külliyat, Rusçada yayımlandığı biçimde Türkçede basımı çabucak hemen kabul edilmemiş eserler içeren bir edebî miras, müzeleşememiş, bir ortaya getirilememiş dağınık ve yitirilmek üzere olan bir tereke yıllardır gözümüzün önünde durmaktadır.
NÂZIM HİKMET’İN EDEBİ MİRASI İÇİN SSCB’DE YAPILAN ÇALIŞMALAR
SSCB Merkezî Edebiyat ve Sanat Arşivi, Nâzım Hikmet’in 3 Haziran 1963’te vefatından daha sonra yapıtlarına sahip çıkmak gayesiyle oluşturulan Nâzım Hikmet’in Edebî Mirası Komisyonu’nun kendilerine gönderilen mektubunu çabucak sonraki günü 20 Haziran 1963’te yanıtlayarak “Nâzım Hikmet’in edebiyat arşivini ve kütüphanesini, edebiyat çalışmalarıyla ilgili sinema, fotoğraf ve öteki birikimlerini korumak üzere teslim almaya hazır olduklarını, şairin sanatsal mirasının toplanması, gerekli koruma kurallarının sağlanması ve Hikmet’in arşivinin bilimsel tanımlaması için yapılacak çalışmaların sorumluluğunu aldıklarını” Komisyon’a bildirir. Edebî Miras Komitesi, bunun üzerine 25 Haziran’da toplanır ve çalışmalarına taraf verir.
Komite, Nâzım Hikmet’in yapıtlarının telif gelirlerinin dağılımını da karara bağlar ve komite lideri sıfatıyla Konstantin Simonov, veraset konusunun netleştirildiğini Polonya’da yaşayan Münevver Andaç’a 25 Aralık 1963 tarihindeki “…Müellif Hakları Müdafaa Müdürlüğü’nün mektubunu, vasiyetnamenin ve dokümanın fotokopilerini ve Münevver Andaç’la Nâzım Hikmet’in Edebi Mirası Kurulu içinde yapılan mukavelenin bir kopyasını ekte gönderdiği” bir mektupla iletir. Çabucak ardından SSCB Müellifler Birliği Birinci Sekreteri K. A. Fedin ile Nâzım Hikmet Edebi Mirası Kurulu Lideri K. M. Simonov imzalarıyla SBKP Merkez Komitesi’ne gönderilen 29.01.1964 tarihindeki ve 57 sayılı bir mektupla Nâzım Hikmet’in vefatından daha sonra ortaya çıkan birtakım hususların görüşülmesi rica edilerek Komite kararlarının kimileriyle birlikte, SSCB ve öteki ülkelerdeki telif gelirlerinin Polonya’da yaşayan Münevver Andaç’a iletilme halleri de sıralanır (Moskova’ya birinci 1965’te giden Aziz Nesin ise vasiyet konusunu Simonov’la birlikte konuşarak karara bağladıklarını muharrir. Simonov’un bu mektubundaki bilgiden, sonucu Aziz Nesin’e de fikir hissesi verircesine söylettiği ya da Aziz Nesin’in oldukçatan verilmiş bir sonucu bu türlü yansıttığı kanısı oluşmaktadır.).
Her türlü evrak ve bilginin Devlet Sanat ve Edebiyat Arşivi’nde toplanması, yayımlanmamış yapıtlarının Rusça yayınlanması, Romantika (Yaşamak Hoş Şey Be Kardeşim) isimli romanın SSCB’de yayınlanması, şair için Novodeviçiye Kabristanı’nda bir anıt-mezar yapılması, Boğazlar’dan geçecek bir gemiye Nâzım Hikmet isminin verilmesi, tüm külliyatının Türkçe olarak Bulgaristan’da yayınlanması üzere Komite kararlarının pek birçok bu biçimdece gerçekleşir.
NÂZIM HİKMET’İN SIHHATİNDE TÜRKİYE’DE YAYIMLANAN KİTAPLARI
Nâzım Hikmet’in yapıtları Türkiye’de 1965’te tekrar yayımlanmaya başladı. O tarihe kadar, şairin sıhhatinde Türkiye’de yayımlanan kitapları yakın vakitte söylendiği üzere sekiz adet değil, emin olunduğu kadarıyla ve başlıcalarıyla aşağıdaki üzeredir:
NÂZIM HİKMET’İN VEFATINDAN daha sonra YAPITLARININ TÜRKİYE’DE YAYINLANMASI
1965 yılında, şairin oğul yerine koyduğu (önceki eşlerinden Piraye Hanım’ın oğlu) Memet Fuat ile Piraye Hanım’ın damadı ve Nâzım Hikmet’in baba bir kardeşi olan Metin Yasavul, bir arada kurdukları De Yayınevi’nde şairin kitaplarını yayımlamaya başladılar. İzlem Yayınları, Pınar Yayınevi, Cihan Yayınları, Dost Yayınları, Kovan Kitabevi bu senelerda peş peşe Nâzım Hikmet’in kitaplarını (yakın vakitte daha net anlaşıldığına nazaran, rastgele bir müellif hakkı fiyatı ödemeksizin) yayımladılar. Kimi kitaplar kovuşturmaya uğradı.
Türkiye’de özetlemek gerekirse “Sofya Baskıları” olarak isimlendirilen ve SSCB’deki Nâzım Hikmet Edebi Mirası Komitesi kararlarından biri olan, şiirlerini, oyunlarını, romanlarını, masallarını, hikayelerini içeren külliyat ise Türkçe olarak, Ekber Babayev’in editörlüğünde 1967-1972 yılları içinde, toplam 4164 sayfa tutan sekiz ciltte Bulgaristan’da yayımlandı.
1975 yılında Cem Yayınevi, Nâzım Hikmet’in şiirlerini Tüm Yapıtları başlığı altında, açıklama ve karşılaştırmalarla yayımlamaya başladı (Bu dizinin Münevver Andaç’ın bilgisi ve müsaadesiyle yayımlandığı bilinmekte). Kitabı hazırlayanlardan Şerif Hulusi’nin vefatıyla yalnız kalan Asım Bezirci ikinci ciltten itibaren tüm çalışmayı üstlendi. Bu sekiz cilt, açıklama ve notlardan dolayı hâlâ vazgeçilmez bir müracaat deposudur.
Nâzım Hikmet’in yapıtları 1987 yılında Adam Yayınları tarafınca yayınlanmaya başladı. Memet Fuat editör, Asım Bezirci araştırmacı olarak birlikte, şairin tüm yapıtlarını, yazılarını, kimi mektuplarını 1990 yılında, yirmi sekiz ciltte tamamladılar. Memet Fuat, 1951 ile 1963 yılları içinde yazdığı şiirlerin esas kaynağının, editörlüğünü Ekber Babayev’in yaptığı Bulgaristan basımları olduğunu; sırasıyla Cem Yayınları, Adam Yayınları ve Yapı Kredi Yayınları’nın son on iki yılın şiirlerini bu kitaplardan aldığını belirtir.(1)
2001 yılında, şairin doğumunun 100. yıldönümüne hakikat Yapı Kredi Yayınları “bir daha gözden geçirilerek” yayımlandığını belirttiği külliyatı, yanlışsız ve eksiksiz olduğu söylenen Adam Yayınları’ndaki halleriyle, şiirleri sekiz, oyunları beş, yazıları altı, romanları üç, masallar, kıssalar ve çeviri kıssaları birer ciltte olmak üzere toplam yirmi beş kitap olarak yayımladı. Öteki Defterler, Fatma Ali ve Başkaları, Bu Kent Hoşsa Senin Yüzünden, Hasretle (mektuplar), Hanene Huzur Dolsun Sevdalı Bulut (çizgi sinema senaryoları) üzere son senelerda gün ışığına çıkan kimi yapıtlarla birlikte yayınevinin Nâzım Hikmet’le ilgili yayımladığı kitapların sayısı altmışı aşmıştır.
HALİHAZIRDAKİ KÜLLİYATTA BİLİNEN EKSİKLER/YANLIŞLAR
Vakit ortasında yapılan araştırmalar ve bulgular kararında Nâzım Hikmet’in mevcut külliyatındaki eksik ve yanlışlar dokümanlarıyla gün ışığına çıkmıştır. Bunlardan başlıcaları şu biçimde sıralanabilir:
Bu kısa ve en önemli örneklerden de anlaşılacağı üzere Nâzım Hikmet’in tüm şiirlerinin eksiksiz ve yanlışsız olmadığı açıktır. Ne kadar titizlenilse de Nâzım Hikmet’le ilgili çalışmaların yanlış ve eksiklikler içermesi olağan ve müsamahayla karşılanabilir. Nâzım Hikmet’in yapıtlarını titizlikle 2000’li senelera ulaştıran Asım Bezirci, Şerif Hulusi, Memet Fuat ve Ekber Babayev’in çalışmaları, emekleri, hürmeti hak etmektedir.
Bir mektubunda “Tenkit dinlerim, fakat virgülümü vermem!” diyen, yapıtlarındaki her sözcüğe, büyük ve küçük harflere, noktasına, virgülüne sahip çıkan Nâzım Hikmet’in yapıtlarının elbette ki noktasına virgülüne bile dokunulmamalıdır. Fakat bu tavır yeni bulunan ayrıntılarını ve yapıtlarını de görmezden gelecek bir hale dönüşmüş durumdadır.
O denli ki; Nâzım Hikmet’in yapıtlarını günümüzde yayınlayan yayınevinin birtakım yayınlarında yeni bulunan yapıtlarına yer vermesine rağmen “bütün eserleri” ısrarla hâlâ güncellenmemekte, yeni bulunan şiirlerine kitaplarında yer verilmemekte, Adam Yayınları’ndaki haliyle “olduğu gibi” yayınlanmaya devam edilmektedir. Asım Bezirci’nin 1980 yılında, Cem Yayınevi’ndeki şiirleri son sekizinci ciltle tamamlarken “bir daha de şiirlerin son biçimlerinin, lakin Moskova’daki Nâzım Hikmet Arşivi’nde bulunan metinlerin yayımlanışından veya incelenmesinden daha sonra kesinleşeceğini belirtmek isteriz” uyarısı dikkate alınmamaktadır. Bu prensip, Memet Fuat’ın “… Ben onu son biçimine getirdim. Basacak olan herkes benim hazırladığım biçimini kopyalayıp bassın ki, Nâzım nesilden nesle yanlışsız olarak ulaşabilsin” kelamının kararı olabilir mi? Bu “dokunmama” o denli bir hale varmıştır ki yayınevinin tüm Nâzım kitaplarında şairin doğum günü 14 Ocak 1902 olarak değiştirilmesine rağmen, geçtiğimiz aylarda yayımlanan Memet Fuat’ın A’dan Z’ye Nâzım Hikmet Ansiklopedisi’ndeki 20 Kasım 1901 doğum tarihi düzeltilmemiş, editoryal bir açıklamaya dahi gerek görülmemiş, yanlış bilgi üstelik açıklamasıyla 2002’deki baskısında olduğu üzere motamot yayımlanmıştır (Ansiklopedinin sonundaki Nâzım Hikmet şeceresindeki isimler eksiklik ve/veya fazlalıklarıyla ayrıyeten dikkat caziptir. Piraye Hanım evvelki kocasından olan torununun çocuğuna kadar yer alırken, Münevver Andaç’ın torunlarıyla -ki bu torunlar, Nâzım Hikmet’in özbeöz oğlu Mehmet Hikmet’in anne bir kız kardeşinin çocuklarıdır- Vera Tulyakova’nın çocuğuna ve torununa yer verilmez.).
NÂZIM HİKMET SAHİPSİZ Mİ?
2010 Ağustosu’nda Milliyet Kitap’ta yayımlanan, yeniliğini ne yazıktır ki hâlâ koruyan yazıma, içeriğinden dolayı “Nâzım Hikmet sahipsiz mi?” başlığı uygun görülmüştü. Gündüz Vassaf’ın geçtiğimiz günlerde yayımlanan yazısındaki(4) “Ona olan sevgimizden, muhtaçlığı olmadığı biçimde sahiplenmek arzumuzdan…” kelamı 13 yıl evvelki bu başlığı ve yazımı anımsattı. Vassaf’ın söylemek istediği sahiplenme dileği, kendisi de esasen bir kıymet olan bireylerin Nâzım’la benzerlikler kurarak uzunluk gösterme halleri, birlikte birebir sinemaya dahil olunması, yan yana heykellerinin diktirilmesi üzere kendini onunla özleştirip eşleştirecek derece sahiplenmesi olduğu biçimde öbür bir içerikteki “Nâzım Hikmet sahipsiz mi?” başlıklı yazımı çağrıştırdı.
30 küsur yıl kadar evvel vaktin ANAP milletvekillerinden biri Nâzım Hikmet’e kelamla hakaret edince şairin kız kardeşi Samiye Yaltırım merhum ağabebir daha ve ailesine sahip çıkarak dava açmış ve kazanmıştı. 5 yıl kadar evvel de bir internet gazetesi şaire ve ölmüş karısına, bir kitaptaki lafları evirip çevirip manşette bir iftirayla yayınladı ve bildiğim kadarıyla benden diğer kimseden reaksiyon gelmedi (Nâzım Hikmet’in ismini taşıyan vakıfta daha sonradan idare şurası üyesi de olan sitenin o dönemki bir çalışanı bir yıldan fazladır artık diğer bir kurumda, manşet ve yazı ise hâlâ sitede durmaktadır.). Samiye Yaltırım artık yoktu, oğlu Mehmet Hikmet ise her her türlü kışkırtma ve sataşmaya bile kararlılıkla kendini medyaya büsbütün kapatmış, babasının yapıtlarının hakikat kıymetlendirilmesine itina göstermekteydi. Nâzım Hikmet araştırmacılarının, ismini taşıyan kurumlarınsa ilgi alanında değil üzereydi Nâzım Hikmet’e iftira atılması ya da hakaret edilmesi. halbuki Nâzım Hikmet, yapıtları ve ömrüyle manevi varlığını halkının kucaklayıp sahiplendiği ender yaratıcılardan.
‘KUYUDAN ÇEKTİM SUYU/ FAKAT BARDAKLARA KONULAMADI’
Külliyatın son halini aldığı belirtilen 1988’den bugüne kadar geçen otuz küsur yılın son on beş yılında bir epeyce yeni bilgi ve evrak gün ışığına kavuştu. Vera Tulyakova, Hikmet’in vefatından daha sonra şairin Moskova’daki konutunda ve Rusya Devlet Edebiyat ve Sanat Arşivi’nde 2006 yılından bu yana yaptığım çalışmaların kararı Nâzım Hikmet’in bir epey yapıtı bulundu, birkaçı kitap olarak da yayımlandı. Lakin bu on beş yılı aşkındır birinci defa gün ışığına çıkarılan şiirlerinin yanı sıra yayımlanmamış oyunları, yüzlerce yazısı, birkaç yayınevi ve bilhassa kuruluş evrelerinde yer aldığım Boğaziçi Üniversitesi Nâzım Hikmet Kültür ve Sanat Araştırma Merkezi ile defaten paylaşılmış, bir sonuç alınamamıştır. bir epeyce yazımda, kitabımda, röportajımda neredeyse sadece bu bahse değiniyor olmama, “bağır bağır bağır”mama karşın adeta “yüreklerin kulakları sağır”dır…
Nâzım Hikmet külliyatının eksiksiz ve yanlışsız olmadığını Vera Tulyakova sağken bilmememe vakit zaman hayıflanırım. halbuki ben ya da bir diğeri; hayatında tahminen de en büyük telaşı, kocası Nâzım Hikmet’i meskenine gelen konuklarına anlatmak, onların büyük şairi daha yeterli tanıyıp anlamalarını sağlamak olan Tulyakova’nın kendisi ile epey daha süratli ve faal sonuçlar ortaya çıkarabilirdi. her neyse ki Nâzım Hikmet’i sıhhatinde tanıyan, onun yapıtlarının eski SSCB sahnelerinde gösterimine uğraş gösteren Anna Stepanova ile çalışıp bir epey yapıtı gün ışığına çıkardık. Başta Sinan Şanlıer ve Mehmet Perinçek olmak üzere öbür araştırmacılar da Nâzım Hikmet’in yeni yapıtlarını vakit zaman ortaya çıkardı, çıkarıyor.
SONUÇ: ‘SEN KENDİ SESİNLE KÜL OLURSUN EY!’
Yayınevinin, yasal mirasçılarının, hatta yayıncıların öncülük etmesi gereken Nâzım Hikmet’in Edebî Mirası sahiplenilmeli, sıhhatinde yayımlanmış kitapları, arşiv dokümanları didik didik edilmeli, eksik-gedikler giderilmeli, külliyatın olabildiğince hakikat ve eksiksiz toparlanması sağlanmalıdır. Değilse bilgi kirliliği çağımızda, Memet Fuat’ın yıllar evvelki tasası gerçekleşecek, 11 yıl daha sonra 2033’te, gelecek jenerasyonlara yanlışlı Nâzım Hikmet yapıtlarının de ötesinde oburlarının uydurması döküntüler, Nâzım Hikmet yapıtı diye yayınlanıp yerleşecektir. İsmini taşıyan kurumlar bile vakit zaman bu yanlışlara düşmekte, Nâzım Hikmet’e ilişkin olmayan lafları şairin ismiyle günümüzde paylaşabilmektedir. Nâzım Hikmet Külliyatı için güncellenmiş, muteber bir kaynak oluşturmanın vakti geçmektedir.
“Bağır
bağır
bağır
bağırıyorum.”
Dipnotlar
Okumaya devam et...
Yapıtlarındaki her sözcüğe, büyük ve küçük harflere, noktasına, virgülüne sahip çıkan Nâzım Hikmet’in yapıtlarının elbette ki noktasına virgülüne bile dokunulmamalıdır. Lakin bu tavır yeni bulunan ayrıntıları ve yapıtlarını de görmezden gelecek bir tutuma dönüşmüş durumdadır.
Uzun vakittir Nâzım Hikmet’in konutuyla, eşyalarıyla, yapıtlarıyla, bilhassa Rusya’daki ona dair kimi arşiv evraklarıyla haşır neşirim. Türkiye’de ise bir yandan hem doğum hem vefat yıldönümlerindeki görkemli anma merasimlerinde şairle kucaklaşan, yapıtları ve ömrüyle efsaneleşmiş büyük şairle adeta büyülenmiş bir halk; bir yandan Nâzım Hikmet’e ilişkin gözden geçirilmesi gereken eksik bir külliyat, Rusçada yayımlandığı biçimde Türkçede basımı çabucak hemen kabul edilmemiş eserler içeren bir edebî miras, müzeleşememiş, bir ortaya getirilememiş dağınık ve yitirilmek üzere olan bir tereke yıllardır gözümüzün önünde durmaktadır.
NÂZIM HİKMET’İN EDEBİ MİRASI İÇİN SSCB’DE YAPILAN ÇALIŞMALAR
SSCB Merkezî Edebiyat ve Sanat Arşivi, Nâzım Hikmet’in 3 Haziran 1963’te vefatından daha sonra yapıtlarına sahip çıkmak gayesiyle oluşturulan Nâzım Hikmet’in Edebî Mirası Komisyonu’nun kendilerine gönderilen mektubunu çabucak sonraki günü 20 Haziran 1963’te yanıtlayarak “Nâzım Hikmet’in edebiyat arşivini ve kütüphanesini, edebiyat çalışmalarıyla ilgili sinema, fotoğraf ve öteki birikimlerini korumak üzere teslim almaya hazır olduklarını, şairin sanatsal mirasının toplanması, gerekli koruma kurallarının sağlanması ve Hikmet’in arşivinin bilimsel tanımlaması için yapılacak çalışmaların sorumluluğunu aldıklarını” Komisyon’a bildirir. Edebî Miras Komitesi, bunun üzerine 25 Haziran’da toplanır ve çalışmalarına taraf verir.
Komite, Nâzım Hikmet’in yapıtlarının telif gelirlerinin dağılımını da karara bağlar ve komite lideri sıfatıyla Konstantin Simonov, veraset konusunun netleştirildiğini Polonya’da yaşayan Münevver Andaç’a 25 Aralık 1963 tarihindeki “…Müellif Hakları Müdafaa Müdürlüğü’nün mektubunu, vasiyetnamenin ve dokümanın fotokopilerini ve Münevver Andaç’la Nâzım Hikmet’in Edebi Mirası Kurulu içinde yapılan mukavelenin bir kopyasını ekte gönderdiği” bir mektupla iletir. Çabucak ardından SSCB Müellifler Birliği Birinci Sekreteri K. A. Fedin ile Nâzım Hikmet Edebi Mirası Kurulu Lideri K. M. Simonov imzalarıyla SBKP Merkez Komitesi’ne gönderilen 29.01.1964 tarihindeki ve 57 sayılı bir mektupla Nâzım Hikmet’in vefatından daha sonra ortaya çıkan birtakım hususların görüşülmesi rica edilerek Komite kararlarının kimileriyle birlikte, SSCB ve öteki ülkelerdeki telif gelirlerinin Polonya’da yaşayan Münevver Andaç’a iletilme halleri de sıralanır (Moskova’ya birinci 1965’te giden Aziz Nesin ise vasiyet konusunu Simonov’la birlikte konuşarak karara bağladıklarını muharrir. Simonov’un bu mektubundaki bilgiden, sonucu Aziz Nesin’e de fikir hissesi verircesine söylettiği ya da Aziz Nesin’in oldukçatan verilmiş bir sonucu bu türlü yansıttığı kanısı oluşmaktadır.).
Her türlü evrak ve bilginin Devlet Sanat ve Edebiyat Arşivi’nde toplanması, yayımlanmamış yapıtlarının Rusça yayınlanması, Romantika (Yaşamak Hoş Şey Be Kardeşim) isimli romanın SSCB’de yayınlanması, şair için Novodeviçiye Kabristanı’nda bir anıt-mezar yapılması, Boğazlar’dan geçecek bir gemiye Nâzım Hikmet isminin verilmesi, tüm külliyatının Türkçe olarak Bulgaristan’da yayınlanması üzere Komite kararlarının pek birçok bu biçimdece gerçekleşir.
NÂZIM HİKMET’İN SIHHATİNDE TÜRKİYE’DE YAYIMLANAN KİTAPLARI
Nâzım Hikmet’in yapıtları Türkiye’de 1965’te tekrar yayımlanmaya başladı. O tarihe kadar, şairin sıhhatinde Türkiye’de yayımlanan kitapları yakın vakitte söylendiği üzere sekiz adet değil, emin olunduğu kadarıyla ve başlıcalarıyla aşağıdaki üzeredir:
- Dağların Havası (Akbaba Neşriyatı [Marifet Matbaası], 1925, müellif ismi olmaksızın yayınlanmıştır.)
- 835 Satır (Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1929)
- Jokond ile Si-Ya-U (Akşam Matbaası, 1929)
- Varan 3 (Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1930)
- 1+1=Bir (İlhami Matbaası, 1930, Nail V. [Çakırhan] ile)
- Sesini Kaybeden Kent (Remzi Kitaphanesi, 1931)
- Benerci Kendini neden Öldürdü? (Sühulet Kütüpanesi, 1932)
- Kafatası (Semih Lütfü Sühulet Kütüpanesi, 1932)
- Gece Gelen Telgraf ((Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1932)
- Bir Meyyit Konutu Veya Merhumun Hanesi (Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1932)
- Orman Cücelerinin Sergüzeşti (Sühulet Kütüpanesi, 1932, Naime Hassan ismiyle, uyarlama)
- Seçilmiş Şiirler (Sinan Matbaası Neşriyat Konutu, 1932)
- Unutulan Adam (Resimli Ay Matbaası, 1935)
- Taranta-Babu’ya Mektublar (Beyazıt Bozkurd Matbaası, 1935)
- Portreler (Yeni Kitabcı, 1935)
- Yeşil Elmalar (İnkılap Neşriyatı, 1935, Nâzım Hikmet ismi yazılmaksızın)
- Sovyet Demokrasisi (Selamet Basımevi, 1936)
- Simavne Kadısı Oğlu Pir Bedreddin Destanı (Yeni Kitabcı, 1936)
- Alman Faşizmi ve Irkçılığı (Kader Basımevi, 1936)
- İt Ürür Kervan Yürür (Yeni Kitabcı, 1936, Orhan Selim adıyla)
- Kağıtta Kalmıyacaktır (1939, Mehmet Ran adıyla)
- Harb ve Sulh (Maarif Vekaleti, Ulusal Eğitim Bakanlığı, 1943-1949, Zeki Baştımar ile çeviri)
- La Fontaine’den Masallar (Ahmet Halit Kitabevi, 1949, Ahmet Oğuz Saruhan ismiyle, çeviri)
NÂZIM HİKMET’İN VEFATINDAN daha sonra YAPITLARININ TÜRKİYE’DE YAYINLANMASI
1965 yılında, şairin oğul yerine koyduğu (önceki eşlerinden Piraye Hanım’ın oğlu) Memet Fuat ile Piraye Hanım’ın damadı ve Nâzım Hikmet’in baba bir kardeşi olan Metin Yasavul, bir arada kurdukları De Yayınevi’nde şairin kitaplarını yayımlamaya başladılar. İzlem Yayınları, Pınar Yayınevi, Cihan Yayınları, Dost Yayınları, Kovan Kitabevi bu senelerda peş peşe Nâzım Hikmet’in kitaplarını (yakın vakitte daha net anlaşıldığına nazaran, rastgele bir müellif hakkı fiyatı ödemeksizin) yayımladılar. Kimi kitaplar kovuşturmaya uğradı.
Türkiye’de özetlemek gerekirse “Sofya Baskıları” olarak isimlendirilen ve SSCB’deki Nâzım Hikmet Edebi Mirası Komitesi kararlarından biri olan, şiirlerini, oyunlarını, romanlarını, masallarını, hikayelerini içeren külliyat ise Türkçe olarak, Ekber Babayev’in editörlüğünde 1967-1972 yılları içinde, toplam 4164 sayfa tutan sekiz ciltte Bulgaristan’da yayımlandı.
1975 yılında Cem Yayınevi, Nâzım Hikmet’in şiirlerini Tüm Yapıtları başlığı altında, açıklama ve karşılaştırmalarla yayımlamaya başladı (Bu dizinin Münevver Andaç’ın bilgisi ve müsaadesiyle yayımlandığı bilinmekte). Kitabı hazırlayanlardan Şerif Hulusi’nin vefatıyla yalnız kalan Asım Bezirci ikinci ciltten itibaren tüm çalışmayı üstlendi. Bu sekiz cilt, açıklama ve notlardan dolayı hâlâ vazgeçilmez bir müracaat deposudur.
Nâzım Hikmet’in yapıtları 1987 yılında Adam Yayınları tarafınca yayınlanmaya başladı. Memet Fuat editör, Asım Bezirci araştırmacı olarak birlikte, şairin tüm yapıtlarını, yazılarını, kimi mektuplarını 1990 yılında, yirmi sekiz ciltte tamamladılar. Memet Fuat, 1951 ile 1963 yılları içinde yazdığı şiirlerin esas kaynağının, editörlüğünü Ekber Babayev’in yaptığı Bulgaristan basımları olduğunu; sırasıyla Cem Yayınları, Adam Yayınları ve Yapı Kredi Yayınları’nın son on iki yılın şiirlerini bu kitaplardan aldığını belirtir.(1)
2001 yılında, şairin doğumunun 100. yıldönümüne hakikat Yapı Kredi Yayınları “bir daha gözden geçirilerek” yayımlandığını belirttiği külliyatı, yanlışsız ve eksiksiz olduğu söylenen Adam Yayınları’ndaki halleriyle, şiirleri sekiz, oyunları beş, yazıları altı, romanları üç, masallar, kıssalar ve çeviri kıssaları birer ciltte olmak üzere toplam yirmi beş kitap olarak yayımladı. Öteki Defterler, Fatma Ali ve Başkaları, Bu Kent Hoşsa Senin Yüzünden, Hasretle (mektuplar), Hanene Huzur Dolsun Sevdalı Bulut (çizgi sinema senaryoları) üzere son senelerda gün ışığına çıkan kimi yapıtlarla birlikte yayınevinin Nâzım Hikmet’le ilgili yayımladığı kitapların sayısı altmışı aşmıştır.
HALİHAZIRDAKİ KÜLLİYATTA BİLİNEN EKSİKLER/YANLIŞLAR
Vakit ortasında yapılan araştırmalar ve bulgular kararında Nâzım Hikmet’in mevcut külliyatındaki eksik ve yanlışlar dokümanlarıyla gün ışığına çıkmıştır. Bunlardan başlıcaları şu biçimde sıralanabilir:
- Yaşamak Hoş Şey Be Kardeşim romanında olduğu üzere, yanlışlıklar senelerca yurt haricindeki çevirilere de yansımıştır. Kitaplarda “Tüm külliyatı gözden geçirerek yayınladığını” belirten YKY, Yaşamak Hoş Şey Be Kardeşim romanıyla ilgili eksik ve yanlışlar TKP tarafınca gündeme getirildiğinde, “Nâzım Hikmet’in Yapı Kredi Yayınları tarafınca yayımlanan bütün yapıtları, bundan evvelki yayınevi olan Adam Yayıncılık’ın 90’lı senelerdaki baskılarının aynısı” olduğunu 18 Kasım 2017’de bir duyuruyla beyan etmiştir. Romanın daha sonrasındaki baskılarında birtakım düzeltmeler yapılsa da Nâzım Hikmet’in arşivdeki dokümanları yerine Bulgaristan’da yayımlanan Yaşamak Hoş Şeydir Kardeşim kitabına prestij edilmesi tercih edildiği için roman hâlâ yanlışlar içerir.
- 1928 Bakû baskısı Güneşi İçenlerin Türküsü’nde olup da külliyatta olmayan “Kom-Genç Birliği’ne” şiirinin dizilişi Babayev’in Sofya baskıları yardımıyla netlik kazanmıştır. 1. Cilt’teki dizgi kusuruyla şiirin lakin sonu yayımlanmış, Babayev bunu çabucak bir daha sonraki 2. Cilt’te düzeltmiş ve yayımlamıştır. Lakin bu düzeltme gözden kaçtığı ya da 2. Cilt’in sonundaki “açıklamalar”a prestij edilmediği için şiir Türkiye’de isimsiz olarak sırf son kısmındaki “Hari, hari, / hurrra, hurrra, / hurrrra! / Geçti bize / diktatura!…” dizeleriyle Türkiye’deki baskılara geçmiş, külliyata güdük bir heybetle kurulmuştur. Bu küçük örnek bile, Nâzım Hikmet’in şiirlerinin toplu olarak yayımlanan birinci kitabı Güneşi İçenlerin Türküsü’nün dahi gereğince incelenmediğinin ya da yapıtların güncellenmediğinin anlaşılarak, külliyatın tekrar gözden geçirilmesi gerektiğine dair bir ipucudur.
- Birincinin 1938’de yayımlanmış olan ve “Senin ismini / kol saatımın kayışına tırnağımla kazıdım”, “Bugün Pazar” üzere şiirlerle tıpkı dizide olan “Sana olağanüstü önemli bir fikir söyliyeyim” dizesiyle başlayan şiir bile külliyatta yoktur. 1938, 1946, 1969, 1970 ve 2003 senelerında (bir YKY yayını Kurtuluştan daha sonrakiler’de) Türkiye’deki kimi antoloji ve kitaplarda da yayımlanan, Nâzım Hikmet’in bir mektubunda Münevver Andaç’tan bulmasını bilhassa istediği on dört şiiri içindeki şiir, kendi seçtiği şiirlerinden oluşan 1962 baskısı Rusça kitapta ve İtalyanca, Japonca, İspanyolca, Fransızca üzere bir epeyce yabancı lisanda şairin sıhhatinde yayımlanmıştır.(2)
- Memleketimden İnsan Görüntüleri’ndaki, 1950’lerde “Moskova Senfonisi” başlığı altında yayımlanmış kısmın üç yüzden çok dizesi mevcut külliyatta yer almamaktadır. Gün ışığına çıkardığım bu eksik kısımlar birinci defa “Tarihimin İsmini İnsan Görüntüleri Koydum” başlıklı yazımla 3 Haziran 2019 tarihindeki Birgün gazetesinde ve daha detaylı olarak Nâzım Hikmet’in Ellerinin İzinde isimli kitabımda yayımlanmıştır.
- YKY yayını Bahtiyar Ol Nâzım adlı kitapta 2008 yılında yayımlanan “Martılara rastlamadım” ile “Bitirdin dokuzunu Anuşka” dizeleriyle başlayan iki şiir hâlâ külliyata girmeyi beklemektedir.
- YKY ve İş Kültür Yayınları ortak yayını Büyük İnsanlık isimli kitapta 11 yıl kadar evvel birinci kere yayımlanan “Bütün seyahat boyunca hasret ayrılmadı benden” ile “Bir ucu bir kuyuda kaybolan rüzgârlı bir şosede” dizeleriyle başlayan iki şiir dahi yıllardır yeni baskılara dahil edilmemektedir.
- “Çoban Ali” şiiri de eksiklik ve farklılıklar içerir.
- Ocak ayında yayınladığım Nâzım Hikmet’in Ellerinin İzinde başlıklı kitabımda, Memleketimden İnsan Görüntüleri ortasında yer alan “Memetçik Memet” olarak bilinen kısımda yer almayan bir kesimi Bulgaristan’da Türkçe yayımlanmış 1951 baskısı bir kitaptan alıntılanarak yayımlanmıştır.
- Nâzım Hikmet’in Ellerinin İzinde’de dokümanlarıyla görülebileceği üzere külliyatın eksiklikleri örneklerle çoğaltılabilir. Örneğin “Benim oğlan fotoğraflarda büyüyor” şiiri, Türkiye’de bilinmeyen “Kore’ye Giden Gemi” şiirinin ortasında bir modüldür.
- “Pekin’de Ak Güvercin”, “Bayrak ve Ak Güvercin”, “Yeni Çin Seddi”, “5 Mart 1953”, “Posta Güvercini” isimli şiirler ile 2020 Mayıs ve Temmuzu’nda TÜSTAV’ın Komintern Arşivi’nden gün ışığına çıkan “İstanbul’da 1 Mayıs”, “Beyanname”, “Gecenin Penceresinde”, “İtiraf” isimli şiirler olmak üzere dokuz şiir de kitapların yeni baskılarında bulunmalı, külliyata girmelidir.
- Ayrıyeten çabucak hemen Türkçeleri bulunmayan fakat Türkçeye çevirileri yayımlanmış olan “Hatırlıyorum”, “Nâzım’ın Oğlu Memed’in Fransa’ya Mektubudur”, “Henri Martin’in Sesi”, “Büyük Sevdaların Adamı”, “Ninni”, “İki Ruh Hali”, “Bakû’ye Gidiyorum Ay Balam” isimli yedi şiir daha vardır.
- Nâzım Hikmet’e ilişkin olduğunun mutlaklaştırılması beklenen “Bil Bakalım!” ve “Olur mu Bu?” isimli iki şiir daha vardır.
- Rusçadan çeviri kimi oyunları külliyatta yayımlanmış bulunmasına rağmen, SSCB’de ve İtalya’da yayımlanmış olan, Vera Tulyakova ile bir arada yazdığı “İki İnatçı” oyunu bile hâlâ Türkçeye çevrilip yayımlanmayı beklemektedir.
- Nâzım Hikmet’in değer verdiği “Prag Saatleri” oyunu da hala Türkçe’ye çevrilip yayımlanmamıştır.
- Bir sinema senaryosu olan “Aynı Mahalleden İki Delikanlı”nın Türkçeye çevirisi 1978 yılında yayımlanmış bulunmasına karşın külliyatında yer verilmemekte, öbür senaryoları üzere günümüzde adeta yok sayılmaktadır.
- Nâzım Hikmet’in sıkıntılı hale getirilen yapıtlarına dair bir öteki örnek verilecek olursa; hapishanedeyken Zeki Baştımar’la birlikte çevirdiği Harb ve Sulh, Savaş ve Barış ismiyle Can Yayınları tarafınca 2010 yılında yayımlanırken Nâzım Hikmet ismine yer verilmez. İkazım üzerine 2016 yılındaki ikinci baskısından itibaren kapak ve künyeye şairin ismi eklense de kitaptaki Nâzım Hikmet biyografisinde yanlış bilgiler bulunmaktadır. Yayımlanan metin ise aşağıda görüleceği üzere değişik bir lisan içerir. Bir örnek verilecek olursa
3) Nâzım Hikmet ve Zeki Baştımar çevirisi olan birinci baskıda “Petersburgda da Moskovada olduğu üzere nazik, sempatik insanların havası Piyer’in etrafını sardı. Prens Vasili’nin kendisine sağladığı mevkii, veya daha doğrusu unvanı, (çünkü hiç bir iş görmüyordu) reddedemedi, tanışmalar, davetler, kibar âlemi meşguliyetleri o kadar oldukcatu ki Piyer bir zihin bulanıklığı, bir telaş, uzunluğuna yaklaşan ama bir türlü gerçekleşmeyen bir saadet hissini Moskovadakinden daha epey duyuyordu.” (Harb ve Sulh, I. Cilt, 2. Kitap, s.7) olan kısım günümüz baskısı Savaş ve Barış’ta şu biçimde “düzeltilmiş”tir: “Petersburg’da da Moskova’da olduğu üzere nazik, şirin insanların havası Piyer’in etrafını sardı. Prens Vasiliy’in kendisine sağladığı pozisyonu, daha doğrusu unvanı (çünkü aslında hiç bir iş yapmıyordu) reddedemedi, tanışmalar, davetler, sosyete meşguliyetleri o kadar fazlacatu ki Piyer bir zihin bulanıklığı, bir telaş, daima yaklaşan fakat bir türlü gerçekleşmeyen bir memnunluk hissini Moskova’dakinden daha fazlaca duyuyordu.” (Savaş ve Barış, I. Cilt, s. 307).
Bu kısa ve en önemli örneklerden de anlaşılacağı üzere Nâzım Hikmet’in tüm şiirlerinin eksiksiz ve yanlışsız olmadığı açıktır. Ne kadar titizlenilse de Nâzım Hikmet’le ilgili çalışmaların yanlış ve eksiklikler içermesi olağan ve müsamahayla karşılanabilir. Nâzım Hikmet’in yapıtlarını titizlikle 2000’li senelera ulaştıran Asım Bezirci, Şerif Hulusi, Memet Fuat ve Ekber Babayev’in çalışmaları, emekleri, hürmeti hak etmektedir.
Bir mektubunda “Tenkit dinlerim, fakat virgülümü vermem!” diyen, yapıtlarındaki her sözcüğe, büyük ve küçük harflere, noktasına, virgülüne sahip çıkan Nâzım Hikmet’in yapıtlarının elbette ki noktasına virgülüne bile dokunulmamalıdır. Fakat bu tavır yeni bulunan ayrıntılarını ve yapıtlarını de görmezden gelecek bir hale dönüşmüş durumdadır.
O denli ki; Nâzım Hikmet’in yapıtlarını günümüzde yayınlayan yayınevinin birtakım yayınlarında yeni bulunan yapıtlarına yer vermesine rağmen “bütün eserleri” ısrarla hâlâ güncellenmemekte, yeni bulunan şiirlerine kitaplarında yer verilmemekte, Adam Yayınları’ndaki haliyle “olduğu gibi” yayınlanmaya devam edilmektedir. Asım Bezirci’nin 1980 yılında, Cem Yayınevi’ndeki şiirleri son sekizinci ciltle tamamlarken “bir daha de şiirlerin son biçimlerinin, lakin Moskova’daki Nâzım Hikmet Arşivi’nde bulunan metinlerin yayımlanışından veya incelenmesinden daha sonra kesinleşeceğini belirtmek isteriz” uyarısı dikkate alınmamaktadır. Bu prensip, Memet Fuat’ın “… Ben onu son biçimine getirdim. Basacak olan herkes benim hazırladığım biçimini kopyalayıp bassın ki, Nâzım nesilden nesle yanlışsız olarak ulaşabilsin” kelamının kararı olabilir mi? Bu “dokunmama” o denli bir hale varmıştır ki yayınevinin tüm Nâzım kitaplarında şairin doğum günü 14 Ocak 1902 olarak değiştirilmesine rağmen, geçtiğimiz aylarda yayımlanan Memet Fuat’ın A’dan Z’ye Nâzım Hikmet Ansiklopedisi’ndeki 20 Kasım 1901 doğum tarihi düzeltilmemiş, editoryal bir açıklamaya dahi gerek görülmemiş, yanlış bilgi üstelik açıklamasıyla 2002’deki baskısında olduğu üzere motamot yayımlanmıştır (Ansiklopedinin sonundaki Nâzım Hikmet şeceresindeki isimler eksiklik ve/veya fazlalıklarıyla ayrıyeten dikkat caziptir. Piraye Hanım evvelki kocasından olan torununun çocuğuna kadar yer alırken, Münevver Andaç’ın torunlarıyla -ki bu torunlar, Nâzım Hikmet’in özbeöz oğlu Mehmet Hikmet’in anne bir kız kardeşinin çocuklarıdır- Vera Tulyakova’nın çocuğuna ve torununa yer verilmez.).
NÂZIM HİKMET SAHİPSİZ Mİ?
2010 Ağustosu’nda Milliyet Kitap’ta yayımlanan, yeniliğini ne yazıktır ki hâlâ koruyan yazıma, içeriğinden dolayı “Nâzım Hikmet sahipsiz mi?” başlığı uygun görülmüştü. Gündüz Vassaf’ın geçtiğimiz günlerde yayımlanan yazısındaki(4) “Ona olan sevgimizden, muhtaçlığı olmadığı biçimde sahiplenmek arzumuzdan…” kelamı 13 yıl evvelki bu başlığı ve yazımı anımsattı. Vassaf’ın söylemek istediği sahiplenme dileği, kendisi de esasen bir kıymet olan bireylerin Nâzım’la benzerlikler kurarak uzunluk gösterme halleri, birlikte birebir sinemaya dahil olunması, yan yana heykellerinin diktirilmesi üzere kendini onunla özleştirip eşleştirecek derece sahiplenmesi olduğu biçimde öbür bir içerikteki “Nâzım Hikmet sahipsiz mi?” başlıklı yazımı çağrıştırdı.
30 küsur yıl kadar evvel vaktin ANAP milletvekillerinden biri Nâzım Hikmet’e kelamla hakaret edince şairin kız kardeşi Samiye Yaltırım merhum ağabebir daha ve ailesine sahip çıkarak dava açmış ve kazanmıştı. 5 yıl kadar evvel de bir internet gazetesi şaire ve ölmüş karısına, bir kitaptaki lafları evirip çevirip manşette bir iftirayla yayınladı ve bildiğim kadarıyla benden diğer kimseden reaksiyon gelmedi (Nâzım Hikmet’in ismini taşıyan vakıfta daha sonradan idare şurası üyesi de olan sitenin o dönemki bir çalışanı bir yıldan fazladır artık diğer bir kurumda, manşet ve yazı ise hâlâ sitede durmaktadır.). Samiye Yaltırım artık yoktu, oğlu Mehmet Hikmet ise her her türlü kışkırtma ve sataşmaya bile kararlılıkla kendini medyaya büsbütün kapatmış, babasının yapıtlarının hakikat kıymetlendirilmesine itina göstermekteydi. Nâzım Hikmet araştırmacılarının, ismini taşıyan kurumlarınsa ilgi alanında değil üzereydi Nâzım Hikmet’e iftira atılması ya da hakaret edilmesi. halbuki Nâzım Hikmet, yapıtları ve ömrüyle manevi varlığını halkının kucaklayıp sahiplendiği ender yaratıcılardan.
‘KUYUDAN ÇEKTİM SUYU/ FAKAT BARDAKLARA KONULAMADI’
Külliyatın son halini aldığı belirtilen 1988’den bugüne kadar geçen otuz küsur yılın son on beş yılında bir epeyce yeni bilgi ve evrak gün ışığına kavuştu. Vera Tulyakova, Hikmet’in vefatından daha sonra şairin Moskova’daki konutunda ve Rusya Devlet Edebiyat ve Sanat Arşivi’nde 2006 yılından bu yana yaptığım çalışmaların kararı Nâzım Hikmet’in bir epey yapıtı bulundu, birkaçı kitap olarak da yayımlandı. Lakin bu on beş yılı aşkındır birinci defa gün ışığına çıkarılan şiirlerinin yanı sıra yayımlanmamış oyunları, yüzlerce yazısı, birkaç yayınevi ve bilhassa kuruluş evrelerinde yer aldığım Boğaziçi Üniversitesi Nâzım Hikmet Kültür ve Sanat Araştırma Merkezi ile defaten paylaşılmış, bir sonuç alınamamıştır. bir epeyce yazımda, kitabımda, röportajımda neredeyse sadece bu bahse değiniyor olmama, “bağır bağır bağır”mama karşın adeta “yüreklerin kulakları sağır”dır…
Nâzım Hikmet külliyatının eksiksiz ve yanlışsız olmadığını Vera Tulyakova sağken bilmememe vakit zaman hayıflanırım. halbuki ben ya da bir diğeri; hayatında tahminen de en büyük telaşı, kocası Nâzım Hikmet’i meskenine gelen konuklarına anlatmak, onların büyük şairi daha yeterli tanıyıp anlamalarını sağlamak olan Tulyakova’nın kendisi ile epey daha süratli ve faal sonuçlar ortaya çıkarabilirdi. her neyse ki Nâzım Hikmet’i sıhhatinde tanıyan, onun yapıtlarının eski SSCB sahnelerinde gösterimine uğraş gösteren Anna Stepanova ile çalışıp bir epey yapıtı gün ışığına çıkardık. Başta Sinan Şanlıer ve Mehmet Perinçek olmak üzere öbür araştırmacılar da Nâzım Hikmet’in yeni yapıtlarını vakit zaman ortaya çıkardı, çıkarıyor.
SONUÇ: ‘SEN KENDİ SESİNLE KÜL OLURSUN EY!’
Yayınevinin, yasal mirasçılarının, hatta yayıncıların öncülük etmesi gereken Nâzım Hikmet’in Edebî Mirası sahiplenilmeli, sıhhatinde yayımlanmış kitapları, arşiv dokümanları didik didik edilmeli, eksik-gedikler giderilmeli, külliyatın olabildiğince hakikat ve eksiksiz toparlanması sağlanmalıdır. Değilse bilgi kirliliği çağımızda, Memet Fuat’ın yıllar evvelki tasası gerçekleşecek, 11 yıl daha sonra 2033’te, gelecek jenerasyonlara yanlışlı Nâzım Hikmet yapıtlarının de ötesinde oburlarının uydurması döküntüler, Nâzım Hikmet yapıtı diye yayınlanıp yerleşecektir. İsmini taşıyan kurumlar bile vakit zaman bu yanlışlara düşmekte, Nâzım Hikmet’e ilişkin olmayan lafları şairin ismiyle günümüzde paylaşabilmektedir. Nâzım Hikmet Külliyatı için güncellenmiş, muteber bir kaynak oluşturmanın vakti geçmektedir.
“Bağır
bağır
bağır
bağırıyorum.”
Dipnotlar
- Memet Fuat, A’dan Z’ye Nâzım Hikmet, YKY, 2002, s.60.
- Hususla ilgili detaylı bilgi için bkz. M. Melih Güneş, Nâzım Hikmet’in Ellerinin İzinde, İstanbul, 2021, s.48-53.
- Bkz. Sezin Aydemir, Nâzım Hikmet’in çeviri serüveni-II, Tosca’dan Tolstoy’a: Harb ve Sulh (https://t24.com.tr/k24/yazi/nazim-hikmet-harb-ve-sulh,2028)
- Gündüz Vassaf, “Meram: Yarım asır boyunca süren dostluk…”, t.24 (https://t24.com.tr/k24/yazi/meram-ve-ozur,3403).
Okumaya devam et...