Hüseyin Safa Ak
Orhan Pamuk’un kaleme aldığı Yeni Hayat romanı “bir gün bir kitap okudum ve bütün hayatım değişti” diye başlar. Kitapları bir bakıma romantize eden bu cümlenin ne kadar geçerli olduğu da uzun uzun tartışıldı. Kitabında Orhan Pamuk’u da sorun edinmiş olan Bülent Ayyıldız bu cümleye muhalif bir duruş sergileyerek hayat ve kitap içindeki bağlantıyı romantize etmenin ötesinde ele almış. Biraz Evhamlı İshak Hoca’nın Karda Gece Yürüyüşü’ndeki olaylar akıp giderken bir yandan, insan sevdiği metinlerle niye memnun olmaz, “okur” olarak metinler üzerinden bir kimlik inşa etmek mümkün mü, her kültürde yüceltilen “okuma” nitekim bu kadar değerli mi üzere soruları farklı açılardan kaşıyor kitap. Okuduğu kitaplarla kendine bir gerçeklik inşa etmeye çalışan İshak Hoca Virginia Wolf’un Orlando’sundan bir cümle aklıma getirdi: “Doğadaki yeşil öbür bir şeydir, edebiyattaki yeşil diğer bir şey. Tabiatla edebiyat içinde doğuştan bir antipati var üzeredir, ikisi bir ortaya gelse birbirini kesimler.” Bu parçalanmanın müşahhas halini roman boyunca bir türlü kendi olamayan ve bu yüzden bir hayli kesimlere ayrılmak durumunda kalan İshak’ta bakılırsabiliriz. İshak Hoca uygun bir akademisyen olabilir tahminen, lakin kurmaca ile hayat içindeki açılan makası bir türlü fark edemez.
Roman bize İshak Hoca’nın bugünkü durumunu ve onun zihninden geçmişini kesitler halinde sunuyor. Bu anılar, geçmişe gidip gelişler, kitaplar üzerinden geçişler kurguya yedirilirken sırıtmamış; karakterin şimdiki vaktiyle bütünleşip bir serüven halini almış. İshak’ın gittiği yerler, gördüğü nesneler, bulunduğu her olay, karşılaştığı her insan ya da bahsetmiş olduğu biroldukca metin sembolik bir manaya bürünürken, bir olaylar dizisini de izliyoruz. Tüm bunların toplamı karakterin iç dünyasına açılan bir kapı olma özelliğini taşıyor.
Romanda, birinci kısım olan “Muz Balığı İçin Makus Bir Gün”den itibaren iki durum ortaya çıkıyor: Birincisi, İshak Hoca’nın kimliğini ve iktidarını karşısındakine nazaran belirlemesi, ikincisi de İshak Hoca’nın konuşurken kimliğini geri çekip kitapların ağzıyla konuşması. Karşılaştığı insanlara ve bilhassa öğrencilere üstünlük kurmak için edebiyat konuşuluyor, ancak bu konuşmalar birden fazla vakit muhatabında karşılık bulmuyor. bu biçimdece, oluşturmaya çalıştığı iktidar ve kimlik alanında bocaladığı için İshak ve öğrencileri içinde bir çekişmeye dönüşüyor. Bu çekişmede İshak’ın kendi tutunamamışlığından ısrarla bir zafer çıkarma gayretine şahit oluyoruz. Öğrencileri karşısındaki bu hezimet ile yüzleşmek yerine o, ulvi edebiyat yorumlarının anlaşılamaması üzerinden avunmayı tercih ediyor.
Campbell’dan yola çıkarak diyebiliriz ki her kriz anı artık eski kavramların eski mefkurelerin ve duygusal kalıpların yetmeyeceğinin habercisidir. Kahraman yani İshak Hoca, sınıftaki kriz anından dolayı bir eşiğin kenarına gelmiştir. İnsanı eşiğe getiren kriz anı -kimi vakit bir kaza kimi vakit bir mevt ya da bir aşk acısı- olabilir. Bu bizim klâsik anlatıdan aşina olduğumuz bir andır. Ancak İshak’ın eşikteki krizi durumu daha çok Recaizde’nin Bihruz Bey’inden başlayıp Ahmet Cemil’den Hikmet’e, oradan Mümtaz’a kadar uzanan bir tutanamayan krizidir.
O da tıpkı Atay’ın, Halit Ziya’nın, Tanpınar’ın karakterleri, hatta Tevfik Fikret’in Suha ve Pervin’i üzere kendi zihninde idealize ettiği bir dünyada yaşar. Lakin İshak merkezde büyümüş öteki karakterler üzere kendini bir geleneğin ortasında bulmamıştır. Aldığı eğitim günümüz ulusal eğitim müfredatıdır. Aileden gelen bir aydın şuurundan bahsetmek mümkün değildir. İshak üniversiteye rastgele gitmiş üzeredir, daha öncesinde de derli toplu bir okuma şuuru edinmemiştir. Bu bakımdan İshak için taşra-merkez çatışması kelam konusudur. Hatta taşra ve merkez teriminin silikleştiği geçiş periyodunda bize meşrutiyet evvelden miras kalan “aydın” tipinin bugünkü iz düşümüdür. Kendini metinler üzerinden var etme, hatta hayatı kurmaca üzere yaşama uğraşını görür görmez onu züppe (dandy) tipine benzetebiliriz.
Züppe, çağdaşlığın değerli figürlerinden biridir. Klasik ve toplumsal örüntülerin altüst olduğu ya da aşıldığı vakit içinderda Batı’da ortaya çıkmış bir tiptir. Kendini metinler üzerinde kurgular. Romanda ya da kurmacada kendine bir hakikat arar. Romantik Palavra ve Romansal Hakikat yapıtında Rene Giard gerçekçi bir dileğin ne olduğuna ağırlaşır. Ona bakılırsa kesinlikle bir ötürümcıya gereksinim vardır; direkt objeye yönelen bir dilekten kelam edemeyiz ve bu biçimde bir istek romansal değildir. Girad’ın ‘’üçgen arzu’’ ismini verdiği bu kuramı Robert Musil’in yazdığı Niteliksiz Adam’daki tek bir cümle ile özetleyecek olursak:
“Ulrich daha en baştan bu hanımın fizikî varlığından fazlaca, temsil ettiklerine âşık olmuştu.”
Karakterin geçmişine yaptığımız seyahatte, onun okuduğu metinleri kendine ayna kıldığını, o aynaya bakarak bir biçim ve biçim kazanmaya çalıştığını gözlemleriz. Her okuduğu kitapta ya da seyrettiği sinemada kendini bir daha biçimlendirmeye çalıştığını görürüz, ancak bunu absürde vardıracak kadar tuhaf bir çarpıklıkla yapar: “Huzur’u okuduğu birinci günden beri gezdiği her yerde bir Nuran bulma uğraşındaydı. Hatice ile olan son buluşmasında ise bunun mümkün olmadığını anladı.’’ Roman boyunca İshak’ın bu “romansal hakikat”te kendini inşa edip “yüce” olana ulaşma eforuna şahit oluruz. Lakin bu durum onun kıssasını tam manasıyla trajik veya patetik bir duruma sokmaz. Acıklı olandan gülüncün alanına yani pathos’tan bathos’a yuvarlanır. Karakterin kutsal olana uzanayım derken tabana, gülünç ve basmakalıp olana yuvarlanması burada kendini gösterir (Mağdurun Lisanı, 60).
Bu basmakalıp ve taklit olana yuvarlanış biraz daha ileri gidersek sanatın ömrü taklit ettiği istikametindeki Aristotelesçi mimetik anlayıştır. Mimesis kuramını postmodernler haklı argümanlarla reddeder. Derrida’ya göre metin bir buluşun bir oluşun taklidi değil; bilakis oluş bir metinselliğin kararıdur… Ona nazaran romancılar hayata değil öbür romancılara öykünürler. Cervantes’ten Stern’e, Diderot’ya özenirler (Modern Meram, 112). İshak ise bu öykünmelerin kaynağının ömrün kendisi olduğunu düşünerek bu geçeği ıskalar, lakin öteki bir hakikat kurma gayretindedir. Bu bağlamda her metin metinlerarası olduğu fikrini es geçer. Kitaptaki epigraflardan biri Derrida’ya aittir. Lakin kitaptaki öteki epigraflarda olduğu üzere burada da isim yanlış yazılmıştır. Epigraf sahibi “Derida” olarak görünmektedir. “Metnin ortasında ne var ise haricinde da o vardır” kelamı de aslına bakarsan Derrida’ya ilişkin değildir. Tek harf değiştirilerek aslında yeni bir kimlik oluşturulmuştur. Derida diye biri hakikaten olabilir. Ya da bu bir karakterdir. Ancak okur onu kendi süzgecinden geçirirken bildiği Derrida olarak yorumlayacaktır. Romandaki bu epigraf oyunu da gösteriyor ki İshak metnin haricinde hiç bir mana bulamasa da, metnin ortasında, çapraşık yahut değil, kurduğu mana bağları onu kendince bir “anlama” bir daha de götürmektedir.
Öbür bir açıdan, toplumsal şartlandırmalar, aydın özentiliği, bilgi peşinde koşmalar onu ömrün bizatihi kendisinden koparmış hayata yabancılaştırmıştır. İshak bir epeyce kişidir, kalabalıktır, hiç bir vakit kendisi kalamadığı için asla özgür olamaz. Bu durum romanın “Kaygı, Kaygı” kısmında daha açık görülmektedir. Kurmacadan fırlama bir profesörün alacağı otomobil için kendisinden fikir istemesi onun kendi bulunmasına bir davet niteliğindedir. Yaşlı hoca kendi otomobil tercihi için rastlantısal bir etken olarak İshak’ı katmak ister. Ona hangi arabayı tercih etmesi gerektiğini sorar. İshak ise yaşlı adamın felsefi etik fikirlerine en yakın olan arabayı almasını gerektiğini söyler bunun üzerine yaşlı adam, “Kendiniz üzere olmadığınız sürece verdiğiniz karşılığın da bir yararı olmayacaktır.’’ der.
İshak hem kendi üzere olabilmiş birebir vakitte olamamıştır. Yaptığı okumalara ve bunu hayata aksettirme biçimine bakarsak, fazlaca şahsına münhasır bir yol izler. Ama, 2010’ların “hakikat-daha sonrası” (post-truth) bir periyodundan bakacak olursak, İshak’ın kendi olamayışı izlediği kendine has okumaların yanlışlığına gdolayır bizi. Murat ona “İbrahim aslında hiç hayalini yorumlamadı. İshak’ı kestiğini gördü ve bunu dümdüz aldı. halbuki hayalini yorumlasaydı oğlu kılığındaki şeyin koç olduğunu anlardı, fakat görmek istediğini gördü.” der. Kurmaca ile hayat içindeki farkı, Aristocu bir mimetik anlayışla algılamak değildir artık sıkıntı. Kurmaca ve gerçeklik oldukçatan karışmıştır. kimi vakit kurmaca daha epeyce hakikate yaklaşır. İshak, bir epey çağdaşı üzere, görmek istediğini gerçek kabul edip hayata uygulamıştır. Bu manası yok eder mi etmez mi bilinmez, ancak geleneğe yaslı yeni bir tutunmayan prototipi çıkardığı aşikâr. Kanonlaşmış edebiyat yapıtları nasıl devrinin karakterlerini yansıtabilmişse, Biraz Evhamlı İshak Hoca’nın Karda Gece Yürüyüşü de kendi periyodunun insanını anlamaya yaklaşmış bir kitap ve bu yüzden okumaya kıymet.
Hüseyin Safa Ak
Okumaya devam et...
Orhan Pamuk’un kaleme aldığı Yeni Hayat romanı “bir gün bir kitap okudum ve bütün hayatım değişti” diye başlar. Kitapları bir bakıma romantize eden bu cümlenin ne kadar geçerli olduğu da uzun uzun tartışıldı. Kitabında Orhan Pamuk’u da sorun edinmiş olan Bülent Ayyıldız bu cümleye muhalif bir duruş sergileyerek hayat ve kitap içindeki bağlantıyı romantize etmenin ötesinde ele almış. Biraz Evhamlı İshak Hoca’nın Karda Gece Yürüyüşü’ndeki olaylar akıp giderken bir yandan, insan sevdiği metinlerle niye memnun olmaz, “okur” olarak metinler üzerinden bir kimlik inşa etmek mümkün mü, her kültürde yüceltilen “okuma” nitekim bu kadar değerli mi üzere soruları farklı açılardan kaşıyor kitap. Okuduğu kitaplarla kendine bir gerçeklik inşa etmeye çalışan İshak Hoca Virginia Wolf’un Orlando’sundan bir cümle aklıma getirdi: “Doğadaki yeşil öbür bir şeydir, edebiyattaki yeşil diğer bir şey. Tabiatla edebiyat içinde doğuştan bir antipati var üzeredir, ikisi bir ortaya gelse birbirini kesimler.” Bu parçalanmanın müşahhas halini roman boyunca bir türlü kendi olamayan ve bu yüzden bir hayli kesimlere ayrılmak durumunda kalan İshak’ta bakılırsabiliriz. İshak Hoca uygun bir akademisyen olabilir tahminen, lakin kurmaca ile hayat içindeki açılan makası bir türlü fark edemez.
Roman bize İshak Hoca’nın bugünkü durumunu ve onun zihninden geçmişini kesitler halinde sunuyor. Bu anılar, geçmişe gidip gelişler, kitaplar üzerinden geçişler kurguya yedirilirken sırıtmamış; karakterin şimdiki vaktiyle bütünleşip bir serüven halini almış. İshak’ın gittiği yerler, gördüğü nesneler, bulunduğu her olay, karşılaştığı her insan ya da bahsetmiş olduğu biroldukca metin sembolik bir manaya bürünürken, bir olaylar dizisini de izliyoruz. Tüm bunların toplamı karakterin iç dünyasına açılan bir kapı olma özelliğini taşıyor.
Romanda, birinci kısım olan “Muz Balığı İçin Makus Bir Gün”den itibaren iki durum ortaya çıkıyor: Birincisi, İshak Hoca’nın kimliğini ve iktidarını karşısındakine nazaran belirlemesi, ikincisi de İshak Hoca’nın konuşurken kimliğini geri çekip kitapların ağzıyla konuşması. Karşılaştığı insanlara ve bilhassa öğrencilere üstünlük kurmak için edebiyat konuşuluyor, ancak bu konuşmalar birden fazla vakit muhatabında karşılık bulmuyor. bu biçimdece, oluşturmaya çalıştığı iktidar ve kimlik alanında bocaladığı için İshak ve öğrencileri içinde bir çekişmeye dönüşüyor. Bu çekişmede İshak’ın kendi tutunamamışlığından ısrarla bir zafer çıkarma gayretine şahit oluyoruz. Öğrencileri karşısındaki bu hezimet ile yüzleşmek yerine o, ulvi edebiyat yorumlarının anlaşılamaması üzerinden avunmayı tercih ediyor.
Campbell’dan yola çıkarak diyebiliriz ki her kriz anı artık eski kavramların eski mefkurelerin ve duygusal kalıpların yetmeyeceğinin habercisidir. Kahraman yani İshak Hoca, sınıftaki kriz anından dolayı bir eşiğin kenarına gelmiştir. İnsanı eşiğe getiren kriz anı -kimi vakit bir kaza kimi vakit bir mevt ya da bir aşk acısı- olabilir. Bu bizim klâsik anlatıdan aşina olduğumuz bir andır. Ancak İshak’ın eşikteki krizi durumu daha çok Recaizde’nin Bihruz Bey’inden başlayıp Ahmet Cemil’den Hikmet’e, oradan Mümtaz’a kadar uzanan bir tutanamayan krizidir.
O da tıpkı Atay’ın, Halit Ziya’nın, Tanpınar’ın karakterleri, hatta Tevfik Fikret’in Suha ve Pervin’i üzere kendi zihninde idealize ettiği bir dünyada yaşar. Lakin İshak merkezde büyümüş öteki karakterler üzere kendini bir geleneğin ortasında bulmamıştır. Aldığı eğitim günümüz ulusal eğitim müfredatıdır. Aileden gelen bir aydın şuurundan bahsetmek mümkün değildir. İshak üniversiteye rastgele gitmiş üzeredir, daha öncesinde de derli toplu bir okuma şuuru edinmemiştir. Bu bakımdan İshak için taşra-merkez çatışması kelam konusudur. Hatta taşra ve merkez teriminin silikleştiği geçiş periyodunda bize meşrutiyet evvelden miras kalan “aydın” tipinin bugünkü iz düşümüdür. Kendini metinler üzerinden var etme, hatta hayatı kurmaca üzere yaşama uğraşını görür görmez onu züppe (dandy) tipine benzetebiliriz.
Züppe, çağdaşlığın değerli figürlerinden biridir. Klasik ve toplumsal örüntülerin altüst olduğu ya da aşıldığı vakit içinderda Batı’da ortaya çıkmış bir tiptir. Kendini metinler üzerinde kurgular. Romanda ya da kurmacada kendine bir hakikat arar. Romantik Palavra ve Romansal Hakikat yapıtında Rene Giard gerçekçi bir dileğin ne olduğuna ağırlaşır. Ona bakılırsa kesinlikle bir ötürümcıya gereksinim vardır; direkt objeye yönelen bir dilekten kelam edemeyiz ve bu biçimde bir istek romansal değildir. Girad’ın ‘’üçgen arzu’’ ismini verdiği bu kuramı Robert Musil’in yazdığı Niteliksiz Adam’daki tek bir cümle ile özetleyecek olursak:
“Ulrich daha en baştan bu hanımın fizikî varlığından fazlaca, temsil ettiklerine âşık olmuştu.”
Karakterin geçmişine yaptığımız seyahatte, onun okuduğu metinleri kendine ayna kıldığını, o aynaya bakarak bir biçim ve biçim kazanmaya çalıştığını gözlemleriz. Her okuduğu kitapta ya da seyrettiği sinemada kendini bir daha biçimlendirmeye çalıştığını görürüz, ancak bunu absürde vardıracak kadar tuhaf bir çarpıklıkla yapar: “Huzur’u okuduğu birinci günden beri gezdiği her yerde bir Nuran bulma uğraşındaydı. Hatice ile olan son buluşmasında ise bunun mümkün olmadığını anladı.’’ Roman boyunca İshak’ın bu “romansal hakikat”te kendini inşa edip “yüce” olana ulaşma eforuna şahit oluruz. Lakin bu durum onun kıssasını tam manasıyla trajik veya patetik bir duruma sokmaz. Acıklı olandan gülüncün alanına yani pathos’tan bathos’a yuvarlanır. Karakterin kutsal olana uzanayım derken tabana, gülünç ve basmakalıp olana yuvarlanması burada kendini gösterir (Mağdurun Lisanı, 60).
Bu basmakalıp ve taklit olana yuvarlanış biraz daha ileri gidersek sanatın ömrü taklit ettiği istikametindeki Aristotelesçi mimetik anlayıştır. Mimesis kuramını postmodernler haklı argümanlarla reddeder. Derrida’ya göre metin bir buluşun bir oluşun taklidi değil; bilakis oluş bir metinselliğin kararıdur… Ona nazaran romancılar hayata değil öbür romancılara öykünürler. Cervantes’ten Stern’e, Diderot’ya özenirler (Modern Meram, 112). İshak ise bu öykünmelerin kaynağının ömrün kendisi olduğunu düşünerek bu geçeği ıskalar, lakin öteki bir hakikat kurma gayretindedir. Bu bağlamda her metin metinlerarası olduğu fikrini es geçer. Kitaptaki epigraflardan biri Derrida’ya aittir. Lakin kitaptaki öteki epigraflarda olduğu üzere burada da isim yanlış yazılmıştır. Epigraf sahibi “Derida” olarak görünmektedir. “Metnin ortasında ne var ise haricinde da o vardır” kelamı de aslına bakarsan Derrida’ya ilişkin değildir. Tek harf değiştirilerek aslında yeni bir kimlik oluşturulmuştur. Derida diye biri hakikaten olabilir. Ya da bu bir karakterdir. Ancak okur onu kendi süzgecinden geçirirken bildiği Derrida olarak yorumlayacaktır. Romandaki bu epigraf oyunu da gösteriyor ki İshak metnin haricinde hiç bir mana bulamasa da, metnin ortasında, çapraşık yahut değil, kurduğu mana bağları onu kendince bir “anlama” bir daha de götürmektedir.
Öbür bir açıdan, toplumsal şartlandırmalar, aydın özentiliği, bilgi peşinde koşmalar onu ömrün bizatihi kendisinden koparmış hayata yabancılaştırmıştır. İshak bir epeyce kişidir, kalabalıktır, hiç bir vakit kendisi kalamadığı için asla özgür olamaz. Bu durum romanın “Kaygı, Kaygı” kısmında daha açık görülmektedir. Kurmacadan fırlama bir profesörün alacağı otomobil için kendisinden fikir istemesi onun kendi bulunmasına bir davet niteliğindedir. Yaşlı hoca kendi otomobil tercihi için rastlantısal bir etken olarak İshak’ı katmak ister. Ona hangi arabayı tercih etmesi gerektiğini sorar. İshak ise yaşlı adamın felsefi etik fikirlerine en yakın olan arabayı almasını gerektiğini söyler bunun üzerine yaşlı adam, “Kendiniz üzere olmadığınız sürece verdiğiniz karşılığın da bir yararı olmayacaktır.’’ der.
İshak hem kendi üzere olabilmiş birebir vakitte olamamıştır. Yaptığı okumalara ve bunu hayata aksettirme biçimine bakarsak, fazlaca şahsına münhasır bir yol izler. Ama, 2010’ların “hakikat-daha sonrası” (post-truth) bir periyodundan bakacak olursak, İshak’ın kendi olamayışı izlediği kendine has okumaların yanlışlığına gdolayır bizi. Murat ona “İbrahim aslında hiç hayalini yorumlamadı. İshak’ı kestiğini gördü ve bunu dümdüz aldı. halbuki hayalini yorumlasaydı oğlu kılığındaki şeyin koç olduğunu anlardı, fakat görmek istediğini gördü.” der. Kurmaca ile hayat içindeki farkı, Aristocu bir mimetik anlayışla algılamak değildir artık sıkıntı. Kurmaca ve gerçeklik oldukçatan karışmıştır. kimi vakit kurmaca daha epeyce hakikate yaklaşır. İshak, bir epey çağdaşı üzere, görmek istediğini gerçek kabul edip hayata uygulamıştır. Bu manası yok eder mi etmez mi bilinmez, ancak geleneğe yaslı yeni bir tutunmayan prototipi çıkardığı aşikâr. Kanonlaşmış edebiyat yapıtları nasıl devrinin karakterlerini yansıtabilmişse, Biraz Evhamlı İshak Hoca’nın Karda Gece Yürüyüşü de kendi periyodunun insanını anlamaya yaklaşmış bir kitap ve bu yüzden okumaya kıymet.
Hüseyin Safa Ak
Okumaya devam et...