Antoine Compagnon’un ‘Teorinin Cini-Edebiyat ve Sağduyu’, Savaş Kılıç çevirisiyle Metis Yayınları tarafınca yayımlandı. Hakikatin teori ve sağduyu içinde bir yerde konumlandığından yola çıkan kitap, kuşkucu ve ussal bir yaklaşımla teoriye hudut çekerken okuru her vakit uyanık tutmayı amaçlıyor.
Hafızam beni yanıltmıyorsa bir konferansta Enver Ercan’dan şöyleki bir anekdot dinlemiştim: Bir gün, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın kapısı çalar. Gelen, fakir komşularıdır: Bir anne ve çocuğu. “Öğretmen sizin şiirinizi ödev verdi” diyerek şairin yardımını isterler. Şair buna gönülsüz olsa da yalvaran anne-oğulun ısrarına dayanamaz ve yardımı kabul eder. Ortadan vakit geçer, şairin kapısı yıkılacakmış üzere çalmaya başlar. Gelen annedir, “Nasıl insansınız siz, oğlum sizin yüzünüzden sıfır aldı!” Çocuk sıfır almıştır zira öğretmenin sorduğu soru “Şair burada ne demek istemiş?” sorusudur. Karşılık ise şairin değil öğretmenin başında belirlediği karşılıktır. özetlemek gerekirse burada bir ikiyüzlülük vardır. Şairin niyeti öğretmen tarafınca temellük edilmiştir. Bu bir sağduyu sorundur, tıpkı teoride olduğu üzere. Hakikaten Antoine Compagnon’un çıkış noktası da teori ve sağduyu ekseninde teori sorununu irdelemektir “çünkü hakikat her vakit ikisinin içinde bir yerdedir.” Lakin dikkat buyurun, “Şair burada ne demek istemiş?” sorusu alelade bir soru değildir. Bu soruyu oldukcaça duymuşsunuzdur ki büyükbabanıza veya büyükannenize sorsanız, onların da tıpkı soruyu duyduğunu teyit edebilirsiniz. Üstelik yalnızca Türkiye yurttaşlarına has bir durum değildir bu:
“Edebiyat teorisinin bu sancılı soruları tekrar dönmemek üzere silip attığı sanılmış olabilir. Lakin karşılıklar geçip gitse de sorular kalır. Sorular daima aşağı üst birebirdir. İçlerinden bir-ikisi vardır ki jenerasyonlar geçtikçe geri gelmeye devam eder. Teoridilk evvel, edebiyat tarihinden de evvel soruluyordu bu sorular, teoriden daha sonra da neredeyse birebir tıpkı biçimde soruluyorlar.”
Teorinin Cini – Edebiyat ve Sağduyu, Antoine Compagnon, Mütercim: Savaş Kılıç, 280 syf., Metis Yayıncılık, 2022.
sebebi, bu soruların muhtemelen doğal ya da mantıklı olduğu düşünülen cevaplara sahip olmasıdır zira teori, tıpkı kendisi üzere mantığı da kurumsallaştırmıştır. Muhakkak kuramlar, belirli mantıki çıkarımları kapsar. özetlemek gerekirse kuramlar reçetelere dönüşmüştür. Misal teknikler üzerinden misal sonuçlara ulaştırır eleştirmeni. Öte yandan eleştirmen-tarihçi içinde da ince bir çizgi vardır; tenkit metinden, tarih ise bağlamdan hareket eder. Hakikaten bir tenkidin önermeleri “metne en küçük bir bağlam kazandırdığı” vakit edebiyat teorisine mi yoksa edebiyat tarihine mi dahil edilmelidir? Çünkü teori metni kıymetlendirmek, tarih ise açıklamak içindir. Bu bağlamda betimsel olan tenkitler ne derece teoriktir? Üstelik edebiyat teorisi ile yazınsal kuram (çevirmen nüansa dair not düşmüş burada) kavramları da edebiyatla filolojiyi, edebiyatla tahlili karşı karşıya bıraktığı için net bir ayrım içermez. Hem ikisi de edebiyatın açıklamaya gereksinimi olduğu ön kabulünden yola çıkar. Üstelik edebiyatın teorisi ve pratiği içinde birçok vakit ideolojiyle karşılaşırız! bu biçimdelikle teorik müracaat polemikçidir. Oburunun önermesini yanlışlar, bir oburu da onunkini: Rakip olmadan ilerleyemez, kısırdır. Münferit yapıtların gerisindeki değişmezleri bulmaya çalışarak evrenseli yakalamayı amaçlamak ve dahi bunu gramerlerle formüle etmeye çalışmak ilerleme midir? İşte burada Platon ve Aristoteles’in çabalarından çoksını bakılırsameyiz çünkü “günümüzdeki manasıyla edebiyat teorisi retorik ve poetikaya sahip çıkıyor” olmakla birlikte çağdaş edebiyat teorisi de betimleyici bir mahiyette meydana çıkar. Buradan daha çetin bir soruya atlamak gerekirse, edebiyat eleştirmenlerinin “unvanını hak etmeyen birer izlenimciden ibaret olduklarını” söylesek yanlış olur mu? Öteki bir deyişle farklı kuramlardan hareket eden iki kişi “aynı normları benimsemiyorlarsa” edebi düzlemde diyalog kuramazlar…
İşte bu sorunsalları irdeleyen Compagnon; teorinin, eleştiriyi eleştiren bir üst-eleştiri olduğunu ve sorulan soruların arazını gün ışığına çıkartmasından dolayı da bakılırsaci olduğunu belirtir. Varılan sonuç ise teorisyen sayısı kadar teori olduğudur. Birden fazla vakit teori itimat veren bir öge olarak karşımıza çıkar. Teoriden âzâde bir tenkide ne derece güvenilebilir? Teorinin yokluğu okuru huzursuz eder. hiç bir teoriye yer vermediğini vurgulayan Compagnon ise usul olarak edebiyat teorisinden genel kavramları yani “ilkeler, ölçütler üstüne düşünme çabasını”, yazınsal kuramdan ise “edebiyattaki sağduyunun eleştirisini ve biçimciliğe başvuruyu” alır. bu biçimdece kışkırtıcı sorular içinde gezinerek işleri zorlaştırmak ister:
“ötürüsıyla niyetim hiç bir biçimde işleri kolaylaştırmak değil, tersine tetikte tutmak, kuşkulu ya da kuşkucu hale getirmek, özetlemek gerekirsesı eleştirel ya da ironik hale getirmek. Teori bir ironi okuludur.”
Başlığı Baudelaire’in kendi aksiyoncu Ciniyle, Sokrates’in yasakçı Cini içindeki tersliğe atıf yapan kitap, edebiyat teriminin var olması için gerekli olan beş öğe (yazar, kitap, okur, lisan, gönderge) ile niyet sözünün kapsamından yola çıkararak şu yedi başlığı içerir: Edebiyat, Müellif, Dünya, Okur, Üslup, Tarih, Bedel, Sonuç: Teorik Serüven. Lakin bu biçimde kapsamlı bir kitap bulunmasına karşın üstte belirtilen tuzaklara düşmüş müdür? Elbet düşmüştür ki bunu Compagnon da kabul eder. Lakin hedefinin bahsettiklerinden azade bir metinden çok okurun zihnini açık tutmak ve onu uyandırmak olduğunu vurgular.
Ek olarak, kitabın yepyeni lisanında birinci sefer 1998 yılında yayımlandığını ve Türkçeye yeni kazandırıldığını belirtmeli. özetlemek gerekirse muharririn kurcaladığı problemlerin bir kısmı yeniliğini yitirmiş olsa da birçok “Şair burada ne demek istemiş?” sorusu üzere karşımızda kanlı canlı dikilmekte. Lakin Türkiye okuru bu yüzlerce pürüzle birlikte daha çetin olanlarıyla da uğraşmakta. örneğin, teoriye dair yapıtların yıllar daha sonra çevrilmesi sorunu. Üstelik farklı farklı yayınevlerinden. kimi vakit de tıpkı yayınevinden farklı tercümanların elinden çıkmış metinler görüyoruz. özetlemek gerekirsesı terminoloji problemini aşmak için teoriye dair kitapları karşılaştırarak “niyetleri alımlamak” zorunda kalıyoruz. Üstelik çevirilerin seyri doğrultusunda teorik müktesebatı anakronik olarak takip etmek icap ediyor. Görüldüğü üzere meseleler da sorunsallar da bitmiyor; katre derya ortasında derya katre ortasında, misali. İşte tam da bu karmaşık gidişatın kitabı ‘Teorinin Cini’. Maksadı edebiyatı mitlerden temizleyerek en arı haliyle sunmak değil; tersine teorinin bu teskin eden, inanç veren, optimist yapısını kırarak okurun her daim uyanık kalmasını sağlamak. Bu temel hedef ile de teoriye ve edebiyata dair teolojik oluşumu yıkmayı hedefliyor; sevgilileri, imanları, müritleri, havarileri… Bütün bunların kararı olarak ise bir okur olarak farkına vardığımız veya yeni(den) idrak ettiğimiz en vurucu konu ise edebiyatın sınırsız, teorinin hudutlu olduğu hakikati olsa gerek:
“Edebi bedel teorik olarak temellendirilemez: Bu da edebiyatın değil teorinin hudutlarından biridir.”
Okumaya devam et...
Hafızam beni yanıltmıyorsa bir konferansta Enver Ercan’dan şöyleki bir anekdot dinlemiştim: Bir gün, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın kapısı çalar. Gelen, fakir komşularıdır: Bir anne ve çocuğu. “Öğretmen sizin şiirinizi ödev verdi” diyerek şairin yardımını isterler. Şair buna gönülsüz olsa da yalvaran anne-oğulun ısrarına dayanamaz ve yardımı kabul eder. Ortadan vakit geçer, şairin kapısı yıkılacakmış üzere çalmaya başlar. Gelen annedir, “Nasıl insansınız siz, oğlum sizin yüzünüzden sıfır aldı!” Çocuk sıfır almıştır zira öğretmenin sorduğu soru “Şair burada ne demek istemiş?” sorusudur. Karşılık ise şairin değil öğretmenin başında belirlediği karşılıktır. özetlemek gerekirse burada bir ikiyüzlülük vardır. Şairin niyeti öğretmen tarafınca temellük edilmiştir. Bu bir sağduyu sorundur, tıpkı teoride olduğu üzere. Hakikaten Antoine Compagnon’un çıkış noktası da teori ve sağduyu ekseninde teori sorununu irdelemektir “çünkü hakikat her vakit ikisinin içinde bir yerdedir.” Lakin dikkat buyurun, “Şair burada ne demek istemiş?” sorusu alelade bir soru değildir. Bu soruyu oldukcaça duymuşsunuzdur ki büyükbabanıza veya büyükannenize sorsanız, onların da tıpkı soruyu duyduğunu teyit edebilirsiniz. Üstelik yalnızca Türkiye yurttaşlarına has bir durum değildir bu:
“Edebiyat teorisinin bu sancılı soruları tekrar dönmemek üzere silip attığı sanılmış olabilir. Lakin karşılıklar geçip gitse de sorular kalır. Sorular daima aşağı üst birebirdir. İçlerinden bir-ikisi vardır ki jenerasyonlar geçtikçe geri gelmeye devam eder. Teoridilk evvel, edebiyat tarihinden de evvel soruluyordu bu sorular, teoriden daha sonra da neredeyse birebir tıpkı biçimde soruluyorlar.”
Teorinin Cini – Edebiyat ve Sağduyu, Antoine Compagnon, Mütercim: Savaş Kılıç, 280 syf., Metis Yayıncılık, 2022.
sebebi, bu soruların muhtemelen doğal ya da mantıklı olduğu düşünülen cevaplara sahip olmasıdır zira teori, tıpkı kendisi üzere mantığı da kurumsallaştırmıştır. Muhakkak kuramlar, belirli mantıki çıkarımları kapsar. özetlemek gerekirse kuramlar reçetelere dönüşmüştür. Misal teknikler üzerinden misal sonuçlara ulaştırır eleştirmeni. Öte yandan eleştirmen-tarihçi içinde da ince bir çizgi vardır; tenkit metinden, tarih ise bağlamdan hareket eder. Hakikaten bir tenkidin önermeleri “metne en küçük bir bağlam kazandırdığı” vakit edebiyat teorisine mi yoksa edebiyat tarihine mi dahil edilmelidir? Çünkü teori metni kıymetlendirmek, tarih ise açıklamak içindir. Bu bağlamda betimsel olan tenkitler ne derece teoriktir? Üstelik edebiyat teorisi ile yazınsal kuram (çevirmen nüansa dair not düşmüş burada) kavramları da edebiyatla filolojiyi, edebiyatla tahlili karşı karşıya bıraktığı için net bir ayrım içermez. Hem ikisi de edebiyatın açıklamaya gereksinimi olduğu ön kabulünden yola çıkar. Üstelik edebiyatın teorisi ve pratiği içinde birçok vakit ideolojiyle karşılaşırız! bu biçimdelikle teorik müracaat polemikçidir. Oburunun önermesini yanlışlar, bir oburu da onunkini: Rakip olmadan ilerleyemez, kısırdır. Münferit yapıtların gerisindeki değişmezleri bulmaya çalışarak evrenseli yakalamayı amaçlamak ve dahi bunu gramerlerle formüle etmeye çalışmak ilerleme midir? İşte burada Platon ve Aristoteles’in çabalarından çoksını bakılırsameyiz çünkü “günümüzdeki manasıyla edebiyat teorisi retorik ve poetikaya sahip çıkıyor” olmakla birlikte çağdaş edebiyat teorisi de betimleyici bir mahiyette meydana çıkar. Buradan daha çetin bir soruya atlamak gerekirse, edebiyat eleştirmenlerinin “unvanını hak etmeyen birer izlenimciden ibaret olduklarını” söylesek yanlış olur mu? Öteki bir deyişle farklı kuramlardan hareket eden iki kişi “aynı normları benimsemiyorlarsa” edebi düzlemde diyalog kuramazlar…
İşte bu sorunsalları irdeleyen Compagnon; teorinin, eleştiriyi eleştiren bir üst-eleştiri olduğunu ve sorulan soruların arazını gün ışığına çıkartmasından dolayı da bakılırsaci olduğunu belirtir. Varılan sonuç ise teorisyen sayısı kadar teori olduğudur. Birden fazla vakit teori itimat veren bir öge olarak karşımıza çıkar. Teoriden âzâde bir tenkide ne derece güvenilebilir? Teorinin yokluğu okuru huzursuz eder. hiç bir teoriye yer vermediğini vurgulayan Compagnon ise usul olarak edebiyat teorisinden genel kavramları yani “ilkeler, ölçütler üstüne düşünme çabasını”, yazınsal kuramdan ise “edebiyattaki sağduyunun eleştirisini ve biçimciliğe başvuruyu” alır. bu biçimdece kışkırtıcı sorular içinde gezinerek işleri zorlaştırmak ister:
“ötürüsıyla niyetim hiç bir biçimde işleri kolaylaştırmak değil, tersine tetikte tutmak, kuşkulu ya da kuşkucu hale getirmek, özetlemek gerekirsesı eleştirel ya da ironik hale getirmek. Teori bir ironi okuludur.”
Başlığı Baudelaire’in kendi aksiyoncu Ciniyle, Sokrates’in yasakçı Cini içindeki tersliğe atıf yapan kitap, edebiyat teriminin var olması için gerekli olan beş öğe (yazar, kitap, okur, lisan, gönderge) ile niyet sözünün kapsamından yola çıkararak şu yedi başlığı içerir: Edebiyat, Müellif, Dünya, Okur, Üslup, Tarih, Bedel, Sonuç: Teorik Serüven. Lakin bu biçimde kapsamlı bir kitap bulunmasına karşın üstte belirtilen tuzaklara düşmüş müdür? Elbet düşmüştür ki bunu Compagnon da kabul eder. Lakin hedefinin bahsettiklerinden azade bir metinden çok okurun zihnini açık tutmak ve onu uyandırmak olduğunu vurgular.
Ek olarak, kitabın yepyeni lisanında birinci sefer 1998 yılında yayımlandığını ve Türkçeye yeni kazandırıldığını belirtmeli. özetlemek gerekirse muharririn kurcaladığı problemlerin bir kısmı yeniliğini yitirmiş olsa da birçok “Şair burada ne demek istemiş?” sorusu üzere karşımızda kanlı canlı dikilmekte. Lakin Türkiye okuru bu yüzlerce pürüzle birlikte daha çetin olanlarıyla da uğraşmakta. örneğin, teoriye dair yapıtların yıllar daha sonra çevrilmesi sorunu. Üstelik farklı farklı yayınevlerinden. kimi vakit de tıpkı yayınevinden farklı tercümanların elinden çıkmış metinler görüyoruz. özetlemek gerekirsesı terminoloji problemini aşmak için teoriye dair kitapları karşılaştırarak “niyetleri alımlamak” zorunda kalıyoruz. Üstelik çevirilerin seyri doğrultusunda teorik müktesebatı anakronik olarak takip etmek icap ediyor. Görüldüğü üzere meseleler da sorunsallar da bitmiyor; katre derya ortasında derya katre ortasında, misali. İşte tam da bu karmaşık gidişatın kitabı ‘Teorinin Cini’. Maksadı edebiyatı mitlerden temizleyerek en arı haliyle sunmak değil; tersine teorinin bu teskin eden, inanç veren, optimist yapısını kırarak okurun her daim uyanık kalmasını sağlamak. Bu temel hedef ile de teoriye ve edebiyata dair teolojik oluşumu yıkmayı hedefliyor; sevgilileri, imanları, müritleri, havarileri… Bütün bunların kararı olarak ise bir okur olarak farkına vardığımız veya yeni(den) idrak ettiğimiz en vurucu konu ise edebiyatın sınırsız, teorinin hudutlu olduğu hakikati olsa gerek:
“Edebi bedel teorik olarak temellendirilemez: Bu da edebiyatın değil teorinin hudutlarından biridir.”
Okumaya devam et...