Şekip Altunkan’ın son romanı Kurye, korona virüsü salgınıyla bir arada hayatlarımızda daha görünür olan kuryelerin hayatına odaklanıyor. Altunkan’ın ruhsal hudutları zorladığı, toplumsal problemleri odağına aldığı roman Düş Sözcükleri Yayınevi tarafınca yayımlandı.
Altunkan’la edebiyat seyahatini konuştuk.
Son romanınız ‘Kurye’, geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Korona virüsü ile daha da değer kazanan kuryeleri, hangi noktalarda ele aldınız?
Aslında bu romanı pandemidilk evvel yazdım, düzeltmeleri yaptıktan daha sonra pandeminin başlangıcında yayınevine gönderdim. Lakin salgının tesiriyle yayınlanması gecikti. 2021 yılının son aylarında yayınlandı. Sizin de belirttiğiniz üzere, Korona virüsünün yarattığı olumsuz şartlar, kuryelerin yaşantımızdaki kıymetini ziyadesiyle gösterdi. Bu manada kitabın yayınlanması, tabiri caizse tam denk geldi.
Pandemidilk evvel de motor kuryelerin hizmet verdiği laboratuvar dalıyla yakın bağımız vardı. Vakit zaman numune almaya gelen kuryelerle sohbet eder, onların yaşadığı sorunları dinlerdim. Her vakit ömrümüzü kolaylaştıran bir iş yapmalarına rağmen, birtakım bölümlerde kuryelere karşı olumsuz bir yaklaşım vardı. Birden fazla insan onların trafikte ve hizmetleri sırasında yaşadıkları sorunların farkında değildi. Kuryelerin hayatlarına dokunan bir kitap yazarak, hem onların yaşadığı sıkıntıları, uğraşlarını lisana getirmeyi tıpkı vakitte hizmet verdikleri kısımlarda oturan beşerlerle bağlarını anlatmayı amaçladım. bu biçimdece ‘Kurye’ isimli kitabım doğdu.
‘ROMANLARIMIN KARAKTERLERİNİ YALNIZCA PSİKOLOJİNİN KURAMLARIYLA KIYMETLENDİRMEK YETERSİZ KALABİLİR’
Romanlarınızda ruhsal tahliller çok yoğun… Psikoloji ve edebiyat içinde nasıl bir bağ kuruyorsunuz?
Edebiyatın değerli bir boyutu insan ve insan davranışları olduğu için edebiyat çalışmalarını psikolojiden bağımsız olarak düşünmek mümkün değildir. Tarih, ideoloji, sosyoloji ve psikoloji üzere alanlarla iç içe olan edebiyat, güçlü bir tabir alanı olarak lisanın kullanıldığı bir disiplindir. Psikoloji de, insan davranışlarını ve niçinlerini araştıran bir bilim kısmıdır. Edebiyat başlangıçtan itibaren insan üzerine baş yormuş, insan his ve davranışlarını lisana getirmeye çalışmıştır. Bu manada her iki disiplin de birbirleriyle bağlıdır ve karşılıklı olarak birbirlerinden faydalanırlar.
Edebi eserler insanı ve insanın iç dünyasını tüm taraflarıyla anlattığı için bir yapıtı bununla birlikte belli bir ruhsal durumun eseri olarak da kıymetlendirmek mümkündür. Bu manada edebiyat insanın ruhsal durumunu betimlediği için psikolojiyi dayanaklar. Bu duruma en değerli örnek olarak Dostoyevski’nin karakterlerini verebiliriz. Bunun yanında Gustav Jung’un belirttiği üzere, psikoloji bilimi de zihinsel süreçleri keşfederek, edebiyata insanın arasındakini, ruhsal cihanını görme yetisini sağlaması manasında kıymetli katkıda bulunur.
Kurye, Şekip Altunkan, 256 syf., Düş Sözcükleri, 2021.
Psikoloji biliminin edebiyata ve edebi yapıtlara yönelik çalışmalarına Sigmund Freud öncülük etmiştir. ondan sonrasında bu ilgi Adler, Jung, Lacan, Fromm ve Reich üzere seçkin psikoloji teorisyenleri tarafınca da sürdürülmüştür. Bunun yanında Tolstoy, Dostoyevski, Virginia Woolf üzere biroldukca ünlü müellif, yarattıkları yapıtlarla psikolojiye katkıda bulunmuşlardır. Burada bilhassa Henry James’i zikretmek istiyorum. Edebiyat teorisine çok fazlaca baş yoran James, psikolojiden şuur akışı tekniğini alarak edebiyatta kullanılmasını sağlamıştır. Bu tekniği ondan sonrasında James Joyce ‘Ulysses’de ve Virginia Woolf ‘Mrs. Dalloway’de ustalıkla kullanmışlardır. Psikolojinin edebiyatta kullanılmasıyla ilgili daha epeyce sayıda farklı örnekler verilebilir.
Doğal üstte söylemiş olduklerim edebiyatla psikoloji içinde meselesiz bir bağ olduğu manasında değerlendirilmemelidir. Her iki disiplinin kendi pencerelerinden bakıldığı vakit, farklı anlayışların ortaya çıktığı görülmektedir. Bir edebiyat eleştirmeni bir yapıtı değerlendirirken, bunu psikoloji kuramının içerisine oturtturmaya çalışabilir. Pratik ömrün ortasında, edebiyat dünyasında bu yaklaşıma epey rastlanmaktadır. Lakin birçok psikolog, edebi yapıta ilgi ve sempati duysa bile ortasında bulunduğu bilim dünyasının kurallarına bakılırsa değerlendirdiği vakit, bu yapıta uzak durabilir ve gerçekliği ne kadar temsil ettiğine dair kuşkuyla yaklaşabilir. Edebiyat kuramcılarının de emsal biçimde psikolojiye yaklaşımında bu uzak duruş gözlenebilir. Yani her iki bilim dünyasının uzmanları içinde bakış açısı manasında pek farklılık olabilir. On dokuzuncu yüzyıldan başlayıp, yirminci yüzyılda da devam eden kuramsal yaklaşımlarda muharrir, şuur ve zihinsel süreçlerle ilgili fazlaca sayıda eser üretilmiş, makale yazılmıştır. Günümüzde de bu tartışmalar devam etmektedir.
Edebiyat eleştirmeni bir yapıtı incelerken büyük ölçüde yapıtın yarattığı kozmosu gerçek dünyanın düzgün bir yansıması yahut taklidi olarak ele alır, karakter ve olayların kurgusal olduğu fikrini art plana iterek bu karakterlere gerçek hayatta rastlanabilecek şahıslar olarak yaklaşır. Karakterlerin ruhsal durumunu da bu fikre bakılırsa kıymetlendirir. Geçmişten itibaren edebiyat dünyasında bir gezinti yaptığımız vakit, biroldukça ünlü yapıtın karakterlerine bu bakış açısıyla yaklaşıldığı görülür. Hatta bu büyük yapıtların hayal eseri olan kurgusal karakterlerinin, beşere ve insan psikolojisine dair hayli şey söylemiş olduği konusunda genel olarak bir görüş birliği vardır. Lakin bir psikolog bu karakterlere bir edebiyatçı üzere yaklaşmayabilir. Zira ona göre bu karakterler gerçek değildir ve bu çeşit incelemelerin bilimsel temeli zayıftır.
Burada Sigmund Freud’a atıfta bulunmak istiyorum. Psikanalizin en büyük kuramcısı olan Freud’un hayli taraflı bir kişiliği vardır. Kendi uzmanlık alanı yanında, edebiyat ve sanat üzerinde de çalışmış ve yazılar kaleme almıştır. Edebiyat incelemelerinin kıymetli bir kısmı Freud ve daha sonrasındaki psikanalitik kuramlara gönderme yapılarak yazılmıştır. Hala de bu yaklaşım büyük ölçüde geçerliliğini korumaktadır. Lakin çağdaş psikoloji ve psikiyatri biliminde Freud’un savlarının ne kadar gerçek ve formlarının ne kadar bilimsel olduğuyla ilgili önemli tartışmalar mevcuttur. Doğal günümüzde psikoloji biliminde de giderek artan seviyede ölçülebilir istatistiksel yollar kullanılması, hatta beynin magnetik rezonans metoduyla incelenerek çıkarımlar yapılması niçiniyle, beşere ait düşünsel temellerden uzaklaşıldığı manasında tenkitler getirilmektedir. Bu bahis, edebiyat kuramcıları içinde tartışılmakta ve değişik yaklaşımlar önerilmektedir. Psikoloji ve edebiyat bağlantısı, geçmişte olduğu üzere günümüzde de daha uzun bir süre tartışılacak üzere görünmektedir.
Başta ‘Kurye’ olmak üzere, romanlarımın karakterlerini yalnızca psikolojinin ve psikanalizin kuramları çerçevesinde kıymetlendirmek yetersiz kalabilir. Kuşkusuz karakterlerimin ruhsal durumlarını ve davranışlarını anlatırken, her müellif üzere bu kuramlardan etkilenmem çok doğaldır. Bunun yanında edebi yapıtların ruhsal tahlilleri yapılırken, okur odaklı değerlendirilmelerin daha bilimsel bir yaklaşım olduğuna inanmaktayım. Son vakit içinderda psikoloji bilimiyle iş birliğine hayli açık olan bu yaklaşımın daha objektif ve bilimsel olduğu konusunda edebiyat kuramcıları içinde bir görüş gelişmektedir. Benim romanlarımın ruhsal tahlilleri yapılırken, bilişsel bilimlerin kuralları yanında, okur odaklı tarafının de değerlendirmeye alınmasının hakikat bir yaklaşım olduğunu düşünmekteyim. Karakterlerimin ruhsal durumlarını, insani davranışlarının birçoklarını günlük hayattan izlenimlerle kurguladığım için okur karakterleri benimsemekte, kurguda hem kendisinin birebir vakitte etrafında gördüğü, duyduğu şahısların yansımasını görmektedir.
Uzun yıllardır tıp doktorluğu yapıyorsunuz ve romanlarınızda hekim karakterler görüyoruz. Tıp eğitimi, edebiyat seyahatinizi nasıl etkiledi?
Sizin de belirttiğiniz üzere, ‘Dağdaki Ateş’, ‘Sümbül Kokulu Parfüm’ ve ‘Umut Asla Tükenmez’ isimli romanlarımda ana karakterlerin kimileri hekimlerden oluşuyor. ‘Büyük Yeşil’ ve ‘Kurye’ isimli romanlarımda ise ana karakterler tabip değil, bir daha de yan karakterlerde hekimler var. İçinde bulunduğum, düzgün bildiğim bir meslek kümesi olduğu için başlangıç romanlarımda hekim karakterler kullanmayı dilek ettim. Bunun yanında romanlarımda toplumun çeşitli meslek kesitlerine de yer vermeye çalıştım. Son vakit içinderda yazdığım kitaplarda karakterlerin meslek seçimini, kurguya uygun bir biçimde yapmaya itina gösteriyorum.
Aslında edebiyat seyahatimi tıp eğitiminden fazla, meslek hayatım daha epey etkiledi. Bildiğiniz üzere, doktorluk, halkın ortasında yapılan, bireyin problemleri yanında, toplumun sıkıntılarına da en yakından şahit olunan bir meslek kümesidir. İnsanların sıhhat meselelerini tedavi ederken ortasında bulundukları toplumsal, ruhsal, ekonomik sıkıntılarına da ister istemez şahit oluyorsunuz ve etkileniyorsunuz. Edebiyat seyahatimde mesleğimden değerli ölçüde etkilendiğimi burada belirtmek istiyorum.
‘EDEBİYAT, SİYASETİN KABUL ETMEDİĞİ BİREYLERİN SESİ OLUR’
‘Dağdaki Ateş’ romanınız politik göndermeler içeriyordu. ‘Kurye’de de bunu görüyoruz. Siyaset ile edebiyat ilgisine dair ne söylersiniz?
Bu soruya ideolojilerin, politik olayların edebiyata ve edebiyat tiplerine tesirinden fazla, genel manada yanıt vermek istiyorum. Siyaset ve ömür iç içedir, birbirinden ayrılamazlar. Hiç kimsenin ben politikayı sevmiyorum deme lüksü yoktur zira bu kelam gerçekçi değildir. İnsan pek siyaset da olacaktır. Geniş manada düşünürsek, siyaset toplumu meydana getiren bireylerin hizmetinde olduğunu daima sav eder. Fakat siyasette birey, bir bütünün modülü olmakla mana kazanır. Bu bütünün, yani bireyin oluşturduğu ve ortasında bulunduğu toplumun büyüklüğüne bakılırsa birey siyaset açısından manalıdır. Zira bu türlü toplumun büyüklüğü ve çeşitliliği arttıkça siyaseti etkileme gücü de artar. Yani, siyasetçi, bireylerin oluşturduğu topluma bütünüyle bakar, tutumunu ona göre belirler. Bir edebiyat yapıtı ise tabiatı gereği tek bir şuur tarafınca yaratılır. Edebiyatın öznesini de birey oluşturur. Muharrirler, yapıtlarında her tipten insanı tasvir etmeye çalışırlar.
Edebiyat, insanlığı tüm çeşitliliğiyle tasvir etmeye çalışır. Edebiyat ve müellifler toplumun kıyısındaki insanları, uyumsuzları anlatmayı sever. Okurlar da kendi seslerinden farklı seslerle konuşsalar da, bu insanların kendi isimlerine bakılırsa konuştuklarını düşünerek, onların farklı seslerini severek okurlar. İşte bu manada bireye odaklanan edebiyatı, siyasetten daha fazlasını duyan, lisana getiren bir kulak üzere pahalandırmak gerekmektedir. Siyaset kalabalıkların sesini dinler. Bu büyük ses, kişisel sesi bastırır. Edebiyat ise bireyin sesine kulak verir, onu lisana getirmeye çalışır. Edebiyat, siyasetin kabul etmediği, görmeye tenezzül etmediği bireylere isim verir, onların sesi olur.
Dağdaki Ateş, Şekip Altunkan, Düş Sözcükleri, 2018.
Edebiyat, siyasetten daha büyük bir algı inceliğine sahiptir. Italo Calvino’nun dediği üzere, “Edebiyat, siyasetin hassas olduğu toplumsal gücün ve çeşitliliğin ötesini algılayan bir göz üzeredir.” Siyasette dünyayı siyah ve beyaz olarak algılama eğilimi fazladır, gri renk azdır. Ya bizdendir ya da ötekinden ikilemi siyasete istikamet verir. Gerçek edebiyat ise insan gerçekliğini tüm karmaşıklığıyla algılamaya ve lisana getirmeye çalışır. Ayrıyeten edebiyat, siyasetin gözden kaçırabileceği belirsizlikleri ve nüansları vurgulayarak politik problemleri zenginleştirir, aydınlatır. Edebiyat etik aksiyon için gerekli olan duygusal dürtüyü harekete geçirir, ötürüsıyla değişimi mecburî kılan karakteriyle dışlananları temsil ettiğinden dolayı siyasete taraf verir. Bu manada da hakikat siyaset oluşturmak için edebiyat fazlaca gereklidir.
Edebiyat, siyasetin bozma eğiliminde olduğu lisanı de korur, geliştirir, zenginleştirir. Siyasetin gerçekliği örtme hedefindeki lisanını gerçekliği olduğu üzere anlatarak geriye iter. Edebiyat bizi siyasetin basmakalıp kelamlarından, içi boşaltılmış sözlerinden uzaklaştırarak lisan aracılığıyla taze bir bakış açısı sunar, dünyayı yeni bir yolla görmemizi sağlar. Edebiyatın gerçeği sadık bir biçimde tasvir eden lisanı, siyasetçilerin kullanabilecekleri palavraların üzerini sıyırır, onları gizlemeyi umdukları hareketlerinden sorumlu olmaya zorlar. Edebiyat, fikrin bağımsızlığını, zihnin canlılığını vurgulayarak demokrasinin devamında da kilit bir rol oynar. Geçmişte burjuva toplumunun oluşturduğu ideolojik çarpıtmalardan dolayı, sanattan olduğu üzere edebiyattan da siyaset kovulmaya çalışıldı. On dokuzuncu yüzyılda görünen bu durum uzun periyodik olmadı zira toplumun ortasında siyaset olanca şiddetiyle vardı. bu biçimde olunca da toplumun ortasından çıkan muharrirlerin bilinçaltını etkileyen politik olaylar, yapıtlarında tüm özellikleriyle yansımaya başladı.
Edebiyat ortak insanlık hissini genişletir. Yani edebiyat hem muharrir birebir vakitte okur istikametinden tek başına bir empati aksiyonudur. bu türlü ortak insanlık hissini besleyen edebiyat, dünyayla alaka kurma dileğimizi artırır. Bu manada da yanlışsız siyaset üretmek için, edebiyat yapan bir fonksiyon görür.
Edebiyat cinsleri ve siyasete ait fazlaca sayıda örnek verilebilir. Üstte özetlediğim bilgiler ışığında, başta ‘Kurye’ olmak üzere benim romanlarımda dışlanan, sistem tarafınca ezilen, toplum tarafınca ötekileştirilen beşerler kuvvetli bir biçimde yer almakta, bu manada da didaktik olmayan politik iletiler verilmektedir. İçinde bulunulan toplumun bireyi ezen politik yönelimleri de romanlarıma yansımaktadır.
‘EDEBİYAT, DIŞLANANLARI HAREKETE GEÇİREBİLİR’
‘Kurye’de fizikî anormalliğiyle dikkat çeken başkahraman bununla birlikte umutkâr tutumuyla da dikkat çekiyor. Sizce daha yaşanılabilir bir dünya mümkün mü? Edebiyat bunu başarabilir mi?
Umutkâr olmak, her ne kadar optimist bir özellik taşısa da içerdiği mana bakımından önemli meselelerin varlığını da gösterebilir. Zira kişi sorun yaşıyorsa umut besleyebilir. Bu manada romanlarımda gereken yerlerde karakterlerimin umutkâr hal almasını şuurlu olarak tercih ettim.
İnsanlık yüzsenelerdan beri daha yaşanabilir bir dünya için çaba etti ve hala de etmektedir. Natürel bu gayret tekdüze olmamış, inişli çıkışlarla yürümüştür. Lakin ben bir daha de bu bahiste optimist olmak istiyorum. Zira bağlantı teknolojisindeki muazzam gelişme, beşerler içindeki olumlu etkileşimi artırarak gelecek jenerasyonların daha düzgün bir dünyada yaşamalarını sağlayacağına inanıyorum. Edebiyat, daha yaşanabilir dünya oluşmasına değerli katkılarda bulunan bir disiplindir. Bunu da büyük ölçüde politikayı etkileyerek yapar. Bu fikrimi birkaç örnekle açıklamak istiyorum. Üstteki soruya verdiğim yanıtta anlattığım üzere, dışlananları anlatan edebiyat, birtakım ülkelerde büyük politik değişimlerin oluşmasın katkıda bulunmuştur. Hepimiz ‘Tom Amca’nın Kulübesi’ romanını biliriz. Bu roman sessiz bir biçimde acı çeken milyonlarca kölenin meselelerini lisana getirmiştir. Vaktinde Amerika ve İngiltere’de epey sayıda satan bu roman, siyasetten dışlananların edebiyatta nasıl temsil edildiğini gösteren hoş bir örnektir. Köleliğin kaldırılması çabasına kıymetli katkıda bulunmuştur. sonrasındasında yasal olarak kaldırılan köleliğe karşın devam eden ırk ayrımcılığını Amerika’nın biroldukça ünlü muharriri yapıtlarında lisana getirerek, Amerikan demokrasisinin gelişmesine değerli katkıda bulunmuşlardır.
Edebiyat insanca bir yaygara, mümkün olduğu kadar büyük bir gürültüyle şikâyet yaparak siyasetin sessizliğini deler. Siyasetçilerin duymamayı tercih ettikleri, yokmuş üzere davrandıkları bireylerin, “Buradayım, ben de değerliyim, benimle hesaplaşmak zorundasın,” halindeki haykırışına yer verir. Ayrıyeten edebiyat, siyasetin soyutlama eğiliminde olduğu meseleleri somutlayarak siyasetçilerin önlerine getirir. Edebiyat siyasi broşürlerin, gazete makalelerinin yapamadığı kıymetli bir şeyi yapabilir: Dışlananları aksiyona geçirebilir. Kitleler tarafınca belirli meçhul kavranan savaş, yoksulluk, etraf sıkıntıları, bayan şiddeti üzere fazlaca sayıda kavramı somutlayarak insani sonuçları hakkında kuvvetli iletiler verir. bir daha bu mevzuda beni derinden etkileyen bir kitap olan Joseph Conrad’ın ‘Karanlığın Yüreği’ isimli romanını anmak istiyorum. Her ne kadar kimi Afrikalı edebiyat insanları bu kitabın ırkçı bildiriler içerdiğini ileri sürseler de-ki bana bakılırsa hakikat bir itiraz değildir-yayınlandığı tarihlerde Kongo’daki Kral Leopold’un cani rejimine karşı yürütülen kampanyaya ivme kazandırmıştır. bir daha Charles Dickens, başta Oliver Twist olmak üzere, yapıtlarıyla İngiliz kamuoyunda Victoria periyodundaki yoksulluğa karşı büyük reaksiyon oluşmasını sağlamıştır.
Burada insanın aklına şu soru gelebilir: Bilhassa yirminci yüzyılda savaş tersi epeyce sayıda eser yayınlanmasına rağmen, savaşlar niçin önlenemiyor? Bu soruya karşılık vermek çok güçtür. Zira savaşların, çoğumuza anlamsız gelen hayli sayıda sebebi vardır. bir daha de edebiyat birtakım savaşların önlenmesinde yahut kısa sürmesinde tesirli olmuştur. Amerika’nın Vietnam’a müdahalesini buna örnek vermek istiyorum. Amerika’da yayınlanan ve savaşın nahoş yüzünü gösteren, onu kınayan eserler, müdahaleye son verilmesine değerli katkıda bulunmuşlardır.
Edebi yapıtların toplumları harekete geçirme gücü aniden olmaz, yavaş yavaş, belirli tesirlerle toplumu dönüştürür, daha yaşanabilir dünya oluşmasına katkı sağlar. Bu niçinle bıkmadan usanmadan insanlık meselelerini lisana getirmenin, dışlananların sesi olmaya devam eden eserler yaratmanın edebiyatçıların en kıymetli vazifeleri olması gerektiğine inanıyorum. Savaş tamtamlarının var gücüyle çaldığı bugünlerde edebiyatçılar barışın sesi olmalı, bu hususta eserler vermelidirler.
‘Kurye’de bir apartmanda yaşayan beşerler üzerinden ülke panoraması çıkarıyorsunuz. Apartman metaforu pek ağır kullanılır. Sizin için bu ‘apartman’ ne manaya geliyor?
Genel olarak, edebi bir araç olarak kullanılan metafor, görünüşte farklı olan iki şey içinde direkt bir karşılaştırma yaratmanın bir aracı olarak fonksiyon görür. Bu sayede birbirini aydınlatan ve her ikisinin manasını derinleştiren iki farklı varlık yahut fikir içinde bir bağlantı oluşturur. Yerinde kullanılan metafor, yapıtı zenginleştirir, okuyucular için olumlu manada tesirli olur. Metafor edebiyatta fazlaca kullanılır, bu açıdan şairler ve muharrirler için vazgeçilmez bir kelam sanatıdır. Çok sayıda ünlü romancı ve şair, metaforu yerinde kullanarak yapıtlarını zenginleştirmişlerdir.
Sizin de dediğiniz üzere hem dünya birebir vakitte Türk edebiyatında apartman metaforunun kullanıldığı örnekler vardır. Benim kitabım olan ‘Kurye’de apartman haricinde metni zenginleştiren birkaç metafor daha kullandım. Apartmanı, kent yaşantısında bireylerin hayat alanlarının bir ortaya geldiği küçük bir kompleks olarak düşünmek lazım. Birtakım müellifler apartmanı kullanırken ortasında bulundukları toplumun, hatta ülkenin aynası olarak görürler. Ben apartmanı bu biçimde bir hedef güderek kullanmadım. Apartmanda yaşamakta olan dışlananların, marjinal olanların ana karakter olan kuryeyle alakalarını lisana getirerek hislerini, dünyaya bakış açılarını, sıkıntılarını yansıtmaya çalıştım.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız nelerdir?
Edebiyat faaliyetimi mesleğimden artırdığım vakit içinderda sürdürmeye çalışıyorum. Bir kitabım tamamlandı, yayınevinde editoryal incelemede. Bu yıl ortasında yayınlanacağını düşünüyorum. Ayrıyeten bir daha tamamlamak üzere olduğum, kısmen polisiye niteliğinde olan bir kitabım daha var. Bu yıl ortasında tamamlarım. Bu kitaplar haricinde kurgusunu planladığım, notlar aldığım, doküman topladığım roman projelerim de var. Vaktimin elverdiği ölçüde onları da hayata geçirmeye çalışacağım.
Okumaya devam et...
Altunkan’la edebiyat seyahatini konuştuk.
Son romanınız ‘Kurye’, geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Korona virüsü ile daha da değer kazanan kuryeleri, hangi noktalarda ele aldınız?
Aslında bu romanı pandemidilk evvel yazdım, düzeltmeleri yaptıktan daha sonra pandeminin başlangıcında yayınevine gönderdim. Lakin salgının tesiriyle yayınlanması gecikti. 2021 yılının son aylarında yayınlandı. Sizin de belirttiğiniz üzere, Korona virüsünün yarattığı olumsuz şartlar, kuryelerin yaşantımızdaki kıymetini ziyadesiyle gösterdi. Bu manada kitabın yayınlanması, tabiri caizse tam denk geldi.
Pandemidilk evvel de motor kuryelerin hizmet verdiği laboratuvar dalıyla yakın bağımız vardı. Vakit zaman numune almaya gelen kuryelerle sohbet eder, onların yaşadığı sorunları dinlerdim. Her vakit ömrümüzü kolaylaştıran bir iş yapmalarına rağmen, birtakım bölümlerde kuryelere karşı olumsuz bir yaklaşım vardı. Birden fazla insan onların trafikte ve hizmetleri sırasında yaşadıkları sorunların farkında değildi. Kuryelerin hayatlarına dokunan bir kitap yazarak, hem onların yaşadığı sıkıntıları, uğraşlarını lisana getirmeyi tıpkı vakitte hizmet verdikleri kısımlarda oturan beşerlerle bağlarını anlatmayı amaçladım. bu biçimdece ‘Kurye’ isimli kitabım doğdu.
‘ROMANLARIMIN KARAKTERLERİNİ YALNIZCA PSİKOLOJİNİN KURAMLARIYLA KIYMETLENDİRMEK YETERSİZ KALABİLİR’
Romanlarınızda ruhsal tahliller çok yoğun… Psikoloji ve edebiyat içinde nasıl bir bağ kuruyorsunuz?
Edebiyatın değerli bir boyutu insan ve insan davranışları olduğu için edebiyat çalışmalarını psikolojiden bağımsız olarak düşünmek mümkün değildir. Tarih, ideoloji, sosyoloji ve psikoloji üzere alanlarla iç içe olan edebiyat, güçlü bir tabir alanı olarak lisanın kullanıldığı bir disiplindir. Psikoloji de, insan davranışlarını ve niçinlerini araştıran bir bilim kısmıdır. Edebiyat başlangıçtan itibaren insan üzerine baş yormuş, insan his ve davranışlarını lisana getirmeye çalışmıştır. Bu manada her iki disiplin de birbirleriyle bağlıdır ve karşılıklı olarak birbirlerinden faydalanırlar.
Edebi eserler insanı ve insanın iç dünyasını tüm taraflarıyla anlattığı için bir yapıtı bununla birlikte belli bir ruhsal durumun eseri olarak da kıymetlendirmek mümkündür. Bu manada edebiyat insanın ruhsal durumunu betimlediği için psikolojiyi dayanaklar. Bu duruma en değerli örnek olarak Dostoyevski’nin karakterlerini verebiliriz. Bunun yanında Gustav Jung’un belirttiği üzere, psikoloji bilimi de zihinsel süreçleri keşfederek, edebiyata insanın arasındakini, ruhsal cihanını görme yetisini sağlaması manasında kıymetli katkıda bulunur.
Kurye, Şekip Altunkan, 256 syf., Düş Sözcükleri, 2021.
Psikoloji biliminin edebiyata ve edebi yapıtlara yönelik çalışmalarına Sigmund Freud öncülük etmiştir. ondan sonrasında bu ilgi Adler, Jung, Lacan, Fromm ve Reich üzere seçkin psikoloji teorisyenleri tarafınca da sürdürülmüştür. Bunun yanında Tolstoy, Dostoyevski, Virginia Woolf üzere biroldukca ünlü müellif, yarattıkları yapıtlarla psikolojiye katkıda bulunmuşlardır. Burada bilhassa Henry James’i zikretmek istiyorum. Edebiyat teorisine çok fazlaca baş yoran James, psikolojiden şuur akışı tekniğini alarak edebiyatta kullanılmasını sağlamıştır. Bu tekniği ondan sonrasında James Joyce ‘Ulysses’de ve Virginia Woolf ‘Mrs. Dalloway’de ustalıkla kullanmışlardır. Psikolojinin edebiyatta kullanılmasıyla ilgili daha epeyce sayıda farklı örnekler verilebilir.
Doğal üstte söylemiş olduklerim edebiyatla psikoloji içinde meselesiz bir bağ olduğu manasında değerlendirilmemelidir. Her iki disiplinin kendi pencerelerinden bakıldığı vakit, farklı anlayışların ortaya çıktığı görülmektedir. Bir edebiyat eleştirmeni bir yapıtı değerlendirirken, bunu psikoloji kuramının içerisine oturtturmaya çalışabilir. Pratik ömrün ortasında, edebiyat dünyasında bu yaklaşıma epey rastlanmaktadır. Lakin birçok psikolog, edebi yapıta ilgi ve sempati duysa bile ortasında bulunduğu bilim dünyasının kurallarına bakılırsa değerlendirdiği vakit, bu yapıta uzak durabilir ve gerçekliği ne kadar temsil ettiğine dair kuşkuyla yaklaşabilir. Edebiyat kuramcılarının de emsal biçimde psikolojiye yaklaşımında bu uzak duruş gözlenebilir. Yani her iki bilim dünyasının uzmanları içinde bakış açısı manasında pek farklılık olabilir. On dokuzuncu yüzyıldan başlayıp, yirminci yüzyılda da devam eden kuramsal yaklaşımlarda muharrir, şuur ve zihinsel süreçlerle ilgili fazlaca sayıda eser üretilmiş, makale yazılmıştır. Günümüzde de bu tartışmalar devam etmektedir.
Edebiyat eleştirmeni bir yapıtı incelerken büyük ölçüde yapıtın yarattığı kozmosu gerçek dünyanın düzgün bir yansıması yahut taklidi olarak ele alır, karakter ve olayların kurgusal olduğu fikrini art plana iterek bu karakterlere gerçek hayatta rastlanabilecek şahıslar olarak yaklaşır. Karakterlerin ruhsal durumunu da bu fikre bakılırsa kıymetlendirir. Geçmişten itibaren edebiyat dünyasında bir gezinti yaptığımız vakit, biroldukça ünlü yapıtın karakterlerine bu bakış açısıyla yaklaşıldığı görülür. Hatta bu büyük yapıtların hayal eseri olan kurgusal karakterlerinin, beşere ve insan psikolojisine dair hayli şey söylemiş olduği konusunda genel olarak bir görüş birliği vardır. Lakin bir psikolog bu karakterlere bir edebiyatçı üzere yaklaşmayabilir. Zira ona göre bu karakterler gerçek değildir ve bu çeşit incelemelerin bilimsel temeli zayıftır.
Burada Sigmund Freud’a atıfta bulunmak istiyorum. Psikanalizin en büyük kuramcısı olan Freud’un hayli taraflı bir kişiliği vardır. Kendi uzmanlık alanı yanında, edebiyat ve sanat üzerinde de çalışmış ve yazılar kaleme almıştır. Edebiyat incelemelerinin kıymetli bir kısmı Freud ve daha sonrasındaki psikanalitik kuramlara gönderme yapılarak yazılmıştır. Hala de bu yaklaşım büyük ölçüde geçerliliğini korumaktadır. Lakin çağdaş psikoloji ve psikiyatri biliminde Freud’un savlarının ne kadar gerçek ve formlarının ne kadar bilimsel olduğuyla ilgili önemli tartışmalar mevcuttur. Doğal günümüzde psikoloji biliminde de giderek artan seviyede ölçülebilir istatistiksel yollar kullanılması, hatta beynin magnetik rezonans metoduyla incelenerek çıkarımlar yapılması niçiniyle, beşere ait düşünsel temellerden uzaklaşıldığı manasında tenkitler getirilmektedir. Bu bahis, edebiyat kuramcıları içinde tartışılmakta ve değişik yaklaşımlar önerilmektedir. Psikoloji ve edebiyat bağlantısı, geçmişte olduğu üzere günümüzde de daha uzun bir süre tartışılacak üzere görünmektedir.
Başta ‘Kurye’ olmak üzere, romanlarımın karakterlerini yalnızca psikolojinin ve psikanalizin kuramları çerçevesinde kıymetlendirmek yetersiz kalabilir. Kuşkusuz karakterlerimin ruhsal durumlarını ve davranışlarını anlatırken, her müellif üzere bu kuramlardan etkilenmem çok doğaldır. Bunun yanında edebi yapıtların ruhsal tahlilleri yapılırken, okur odaklı değerlendirilmelerin daha bilimsel bir yaklaşım olduğuna inanmaktayım. Son vakit içinderda psikoloji bilimiyle iş birliğine hayli açık olan bu yaklaşımın daha objektif ve bilimsel olduğu konusunda edebiyat kuramcıları içinde bir görüş gelişmektedir. Benim romanlarımın ruhsal tahlilleri yapılırken, bilişsel bilimlerin kuralları yanında, okur odaklı tarafının de değerlendirmeye alınmasının hakikat bir yaklaşım olduğunu düşünmekteyim. Karakterlerimin ruhsal durumlarını, insani davranışlarının birçoklarını günlük hayattan izlenimlerle kurguladığım için okur karakterleri benimsemekte, kurguda hem kendisinin birebir vakitte etrafında gördüğü, duyduğu şahısların yansımasını görmektedir.
Uzun yıllardır tıp doktorluğu yapıyorsunuz ve romanlarınızda hekim karakterler görüyoruz. Tıp eğitimi, edebiyat seyahatinizi nasıl etkiledi?
Sizin de belirttiğiniz üzere, ‘Dağdaki Ateş’, ‘Sümbül Kokulu Parfüm’ ve ‘Umut Asla Tükenmez’ isimli romanlarımda ana karakterlerin kimileri hekimlerden oluşuyor. ‘Büyük Yeşil’ ve ‘Kurye’ isimli romanlarımda ise ana karakterler tabip değil, bir daha de yan karakterlerde hekimler var. İçinde bulunduğum, düzgün bildiğim bir meslek kümesi olduğu için başlangıç romanlarımda hekim karakterler kullanmayı dilek ettim. Bunun yanında romanlarımda toplumun çeşitli meslek kesitlerine de yer vermeye çalıştım. Son vakit içinderda yazdığım kitaplarda karakterlerin meslek seçimini, kurguya uygun bir biçimde yapmaya itina gösteriyorum.
Aslında edebiyat seyahatimi tıp eğitiminden fazla, meslek hayatım daha epey etkiledi. Bildiğiniz üzere, doktorluk, halkın ortasında yapılan, bireyin problemleri yanında, toplumun sıkıntılarına da en yakından şahit olunan bir meslek kümesidir. İnsanların sıhhat meselelerini tedavi ederken ortasında bulundukları toplumsal, ruhsal, ekonomik sıkıntılarına da ister istemez şahit oluyorsunuz ve etkileniyorsunuz. Edebiyat seyahatimde mesleğimden değerli ölçüde etkilendiğimi burada belirtmek istiyorum.
‘EDEBİYAT, SİYASETİN KABUL ETMEDİĞİ BİREYLERİN SESİ OLUR’
‘Dağdaki Ateş’ romanınız politik göndermeler içeriyordu. ‘Kurye’de de bunu görüyoruz. Siyaset ile edebiyat ilgisine dair ne söylersiniz?
Bu soruya ideolojilerin, politik olayların edebiyata ve edebiyat tiplerine tesirinden fazla, genel manada yanıt vermek istiyorum. Siyaset ve ömür iç içedir, birbirinden ayrılamazlar. Hiç kimsenin ben politikayı sevmiyorum deme lüksü yoktur zira bu kelam gerçekçi değildir. İnsan pek siyaset da olacaktır. Geniş manada düşünürsek, siyaset toplumu meydana getiren bireylerin hizmetinde olduğunu daima sav eder. Fakat siyasette birey, bir bütünün modülü olmakla mana kazanır. Bu bütünün, yani bireyin oluşturduğu ve ortasında bulunduğu toplumun büyüklüğüne bakılırsa birey siyaset açısından manalıdır. Zira bu türlü toplumun büyüklüğü ve çeşitliliği arttıkça siyaseti etkileme gücü de artar. Yani, siyasetçi, bireylerin oluşturduğu topluma bütünüyle bakar, tutumunu ona göre belirler. Bir edebiyat yapıtı ise tabiatı gereği tek bir şuur tarafınca yaratılır. Edebiyatın öznesini de birey oluşturur. Muharrirler, yapıtlarında her tipten insanı tasvir etmeye çalışırlar.
Edebiyat, insanlığı tüm çeşitliliğiyle tasvir etmeye çalışır. Edebiyat ve müellifler toplumun kıyısındaki insanları, uyumsuzları anlatmayı sever. Okurlar da kendi seslerinden farklı seslerle konuşsalar da, bu insanların kendi isimlerine bakılırsa konuştuklarını düşünerek, onların farklı seslerini severek okurlar. İşte bu manada bireye odaklanan edebiyatı, siyasetten daha fazlasını duyan, lisana getiren bir kulak üzere pahalandırmak gerekmektedir. Siyaset kalabalıkların sesini dinler. Bu büyük ses, kişisel sesi bastırır. Edebiyat ise bireyin sesine kulak verir, onu lisana getirmeye çalışır. Edebiyat, siyasetin kabul etmediği, görmeye tenezzül etmediği bireylere isim verir, onların sesi olur.
Dağdaki Ateş, Şekip Altunkan, Düş Sözcükleri, 2018.
Edebiyat, siyasetten daha büyük bir algı inceliğine sahiptir. Italo Calvino’nun dediği üzere, “Edebiyat, siyasetin hassas olduğu toplumsal gücün ve çeşitliliğin ötesini algılayan bir göz üzeredir.” Siyasette dünyayı siyah ve beyaz olarak algılama eğilimi fazladır, gri renk azdır. Ya bizdendir ya da ötekinden ikilemi siyasete istikamet verir. Gerçek edebiyat ise insan gerçekliğini tüm karmaşıklığıyla algılamaya ve lisana getirmeye çalışır. Ayrıyeten edebiyat, siyasetin gözden kaçırabileceği belirsizlikleri ve nüansları vurgulayarak politik problemleri zenginleştirir, aydınlatır. Edebiyat etik aksiyon için gerekli olan duygusal dürtüyü harekete geçirir, ötürüsıyla değişimi mecburî kılan karakteriyle dışlananları temsil ettiğinden dolayı siyasete taraf verir. Bu manada da hakikat siyaset oluşturmak için edebiyat fazlaca gereklidir.
Edebiyat, siyasetin bozma eğiliminde olduğu lisanı de korur, geliştirir, zenginleştirir. Siyasetin gerçekliği örtme hedefindeki lisanını gerçekliği olduğu üzere anlatarak geriye iter. Edebiyat bizi siyasetin basmakalıp kelamlarından, içi boşaltılmış sözlerinden uzaklaştırarak lisan aracılığıyla taze bir bakış açısı sunar, dünyayı yeni bir yolla görmemizi sağlar. Edebiyatın gerçeği sadık bir biçimde tasvir eden lisanı, siyasetçilerin kullanabilecekleri palavraların üzerini sıyırır, onları gizlemeyi umdukları hareketlerinden sorumlu olmaya zorlar. Edebiyat, fikrin bağımsızlığını, zihnin canlılığını vurgulayarak demokrasinin devamında da kilit bir rol oynar. Geçmişte burjuva toplumunun oluşturduğu ideolojik çarpıtmalardan dolayı, sanattan olduğu üzere edebiyattan da siyaset kovulmaya çalışıldı. On dokuzuncu yüzyılda görünen bu durum uzun periyodik olmadı zira toplumun ortasında siyaset olanca şiddetiyle vardı. bu biçimde olunca da toplumun ortasından çıkan muharrirlerin bilinçaltını etkileyen politik olaylar, yapıtlarında tüm özellikleriyle yansımaya başladı.
Edebiyat ortak insanlık hissini genişletir. Yani edebiyat hem muharrir birebir vakitte okur istikametinden tek başına bir empati aksiyonudur. bu türlü ortak insanlık hissini besleyen edebiyat, dünyayla alaka kurma dileğimizi artırır. Bu manada da yanlışsız siyaset üretmek için, edebiyat yapan bir fonksiyon görür.
Edebiyat cinsleri ve siyasete ait fazlaca sayıda örnek verilebilir. Üstte özetlediğim bilgiler ışığında, başta ‘Kurye’ olmak üzere benim romanlarımda dışlanan, sistem tarafınca ezilen, toplum tarafınca ötekileştirilen beşerler kuvvetli bir biçimde yer almakta, bu manada da didaktik olmayan politik iletiler verilmektedir. İçinde bulunulan toplumun bireyi ezen politik yönelimleri de romanlarıma yansımaktadır.
‘EDEBİYAT, DIŞLANANLARI HAREKETE GEÇİREBİLİR’
‘Kurye’de fizikî anormalliğiyle dikkat çeken başkahraman bununla birlikte umutkâr tutumuyla da dikkat çekiyor. Sizce daha yaşanılabilir bir dünya mümkün mü? Edebiyat bunu başarabilir mi?
Umutkâr olmak, her ne kadar optimist bir özellik taşısa da içerdiği mana bakımından önemli meselelerin varlığını da gösterebilir. Zira kişi sorun yaşıyorsa umut besleyebilir. Bu manada romanlarımda gereken yerlerde karakterlerimin umutkâr hal almasını şuurlu olarak tercih ettim.
İnsanlık yüzsenelerdan beri daha yaşanabilir bir dünya için çaba etti ve hala de etmektedir. Natürel bu gayret tekdüze olmamış, inişli çıkışlarla yürümüştür. Lakin ben bir daha de bu bahiste optimist olmak istiyorum. Zira bağlantı teknolojisindeki muazzam gelişme, beşerler içindeki olumlu etkileşimi artırarak gelecek jenerasyonların daha düzgün bir dünyada yaşamalarını sağlayacağına inanıyorum. Edebiyat, daha yaşanabilir dünya oluşmasına değerli katkılarda bulunan bir disiplindir. Bunu da büyük ölçüde politikayı etkileyerek yapar. Bu fikrimi birkaç örnekle açıklamak istiyorum. Üstteki soruya verdiğim yanıtta anlattığım üzere, dışlananları anlatan edebiyat, birtakım ülkelerde büyük politik değişimlerin oluşmasın katkıda bulunmuştur. Hepimiz ‘Tom Amca’nın Kulübesi’ romanını biliriz. Bu roman sessiz bir biçimde acı çeken milyonlarca kölenin meselelerini lisana getirmiştir. Vaktinde Amerika ve İngiltere’de epey sayıda satan bu roman, siyasetten dışlananların edebiyatta nasıl temsil edildiğini gösteren hoş bir örnektir. Köleliğin kaldırılması çabasına kıymetli katkıda bulunmuştur. sonrasındasında yasal olarak kaldırılan köleliğe karşın devam eden ırk ayrımcılığını Amerika’nın biroldukça ünlü muharriri yapıtlarında lisana getirerek, Amerikan demokrasisinin gelişmesine değerli katkıda bulunmuşlardır.
Edebiyat insanca bir yaygara, mümkün olduğu kadar büyük bir gürültüyle şikâyet yaparak siyasetin sessizliğini deler. Siyasetçilerin duymamayı tercih ettikleri, yokmuş üzere davrandıkları bireylerin, “Buradayım, ben de değerliyim, benimle hesaplaşmak zorundasın,” halindeki haykırışına yer verir. Ayrıyeten edebiyat, siyasetin soyutlama eğiliminde olduğu meseleleri somutlayarak siyasetçilerin önlerine getirir. Edebiyat siyasi broşürlerin, gazete makalelerinin yapamadığı kıymetli bir şeyi yapabilir: Dışlananları aksiyona geçirebilir. Kitleler tarafınca belirli meçhul kavranan savaş, yoksulluk, etraf sıkıntıları, bayan şiddeti üzere fazlaca sayıda kavramı somutlayarak insani sonuçları hakkında kuvvetli iletiler verir. bir daha bu mevzuda beni derinden etkileyen bir kitap olan Joseph Conrad’ın ‘Karanlığın Yüreği’ isimli romanını anmak istiyorum. Her ne kadar kimi Afrikalı edebiyat insanları bu kitabın ırkçı bildiriler içerdiğini ileri sürseler de-ki bana bakılırsa hakikat bir itiraz değildir-yayınlandığı tarihlerde Kongo’daki Kral Leopold’un cani rejimine karşı yürütülen kampanyaya ivme kazandırmıştır. bir daha Charles Dickens, başta Oliver Twist olmak üzere, yapıtlarıyla İngiliz kamuoyunda Victoria periyodundaki yoksulluğa karşı büyük reaksiyon oluşmasını sağlamıştır.
Burada insanın aklına şu soru gelebilir: Bilhassa yirminci yüzyılda savaş tersi epeyce sayıda eser yayınlanmasına rağmen, savaşlar niçin önlenemiyor? Bu soruya karşılık vermek çok güçtür. Zira savaşların, çoğumuza anlamsız gelen hayli sayıda sebebi vardır. bir daha de edebiyat birtakım savaşların önlenmesinde yahut kısa sürmesinde tesirli olmuştur. Amerika’nın Vietnam’a müdahalesini buna örnek vermek istiyorum. Amerika’da yayınlanan ve savaşın nahoş yüzünü gösteren, onu kınayan eserler, müdahaleye son verilmesine değerli katkıda bulunmuşlardır.
Edebi yapıtların toplumları harekete geçirme gücü aniden olmaz, yavaş yavaş, belirli tesirlerle toplumu dönüştürür, daha yaşanabilir dünya oluşmasına katkı sağlar. Bu niçinle bıkmadan usanmadan insanlık meselelerini lisana getirmenin, dışlananların sesi olmaya devam eden eserler yaratmanın edebiyatçıların en kıymetli vazifeleri olması gerektiğine inanıyorum. Savaş tamtamlarının var gücüyle çaldığı bugünlerde edebiyatçılar barışın sesi olmalı, bu hususta eserler vermelidirler.
‘Kurye’de bir apartmanda yaşayan beşerler üzerinden ülke panoraması çıkarıyorsunuz. Apartman metaforu pek ağır kullanılır. Sizin için bu ‘apartman’ ne manaya geliyor?
Genel olarak, edebi bir araç olarak kullanılan metafor, görünüşte farklı olan iki şey içinde direkt bir karşılaştırma yaratmanın bir aracı olarak fonksiyon görür. Bu sayede birbirini aydınlatan ve her ikisinin manasını derinleştiren iki farklı varlık yahut fikir içinde bir bağlantı oluşturur. Yerinde kullanılan metafor, yapıtı zenginleştirir, okuyucular için olumlu manada tesirli olur. Metafor edebiyatta fazlaca kullanılır, bu açıdan şairler ve muharrirler için vazgeçilmez bir kelam sanatıdır. Çok sayıda ünlü romancı ve şair, metaforu yerinde kullanarak yapıtlarını zenginleştirmişlerdir.
Sizin de dediğiniz üzere hem dünya birebir vakitte Türk edebiyatında apartman metaforunun kullanıldığı örnekler vardır. Benim kitabım olan ‘Kurye’de apartman haricinde metni zenginleştiren birkaç metafor daha kullandım. Apartmanı, kent yaşantısında bireylerin hayat alanlarının bir ortaya geldiği küçük bir kompleks olarak düşünmek lazım. Birtakım müellifler apartmanı kullanırken ortasında bulundukları toplumun, hatta ülkenin aynası olarak görürler. Ben apartmanı bu biçimde bir hedef güderek kullanmadım. Apartmanda yaşamakta olan dışlananların, marjinal olanların ana karakter olan kuryeyle alakalarını lisana getirerek hislerini, dünyaya bakış açılarını, sıkıntılarını yansıtmaya çalıştım.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız nelerdir?
Edebiyat faaliyetimi mesleğimden artırdığım vakit içinderda sürdürmeye çalışıyorum. Bir kitabım tamamlandı, yayınevinde editoryal incelemede. Bu yıl ortasında yayınlanacağını düşünüyorum. Ayrıyeten bir daha tamamlamak üzere olduğum, kısmen polisiye niteliğinde olan bir kitabım daha var. Bu yıl ortasında tamamlarım. Bu kitaplar haricinde kurgusunu planladığım, notlar aldığım, doküman topladığım roman projelerim de var. Vaktimin elverdiği ölçüde onları da hayata geçirmeye çalışacağım.
Okumaya devam et...