Hatice Nisan
Hans Blumenberg ‘Endişe Irmağı Geçiyor’ isimli kitabında, Hyginus’un meşhur fabllarından birinden bahseder. Fablda Cura (Endişe), alegorik bir figürdür; bir ırmağı geçerken balçıklaşmış toprak görür, ondan bir modül eline alır ve ona bir biçim verir. Biçim verdiği formun ne olduğunu düşünürken yanına Jüpiter gelir. Telaş, Jüpiter’den bu hale bir ruh vermesini ister. Jüpiter, isteği gerçekleştirince bu sefer ona bir de isim vermek ister ve kendi isminin verilmesi için ısrar eder. O sırada Tellus (Toprak) ayağa kalkar ve o da kendi isminin verilmesini talep eder. Bu tartışmanın ortasından çıkamazlar ve Satürn’ün hakemliğine başvururlar. Satürn, Jüpiter’e ona ruh veren olduğu için mevtinde ruhunu alacağını, Tellus’a ona kendinden bir vücut verdiği için vücudunu geri alacağını, Telaş ’ye ise de ona bu formu veren olduğu için yaşadığı sürece onun sahibi olacağını söyler.
Hans Blumenberg, insanın yaradılışına ve kökenine dair yorumlanan bu fablın çekirdeğinde -art niyetsiz- eksik bir kısım olduğunun altını çizer. Ona bakılırsa, Tasa balçığa kıyı boyunca da rastlayabilirdi ancak balçığa yansıyan kendi imgesini görmek için ırmaktan bilhassa geçmiştir. Telaş, balçığa biçim vererek sanatsal isteğin kullanmasına dair sembolik bir aksiyon sergilemiş ve bu hareketle insanın kökenine dair mitosun kalbindeki boşluğu şu yorumla kapatmıştır:
“Endişe insanı icat ettiği için değil, insan onun suretinde ve onun gibisi olarak yapıldığı için ömür uzunluğu insanın sahibi olacaktı.”(1)
Endişe’nin doğurduğu sanatsal dileğin edebiyattaki muhataplarından olan şairler, şiir aracılığıyla “ben” demeye cüret ederek, kendi derinliklerindeki kanıları yüzeye çıkarıp onlara bir ruh, biçim ve isim verirler. Tasa çoğalır; kuşku, matem, arbede, öfke, isyan üzere tonlara kavuşarak gündelik hayata sıkışmış beşere kendini söz biçimleri sunar. İnsan, o sıkışmışlığın verdiği fanilerden bir fani olma hissi karşısında, kalıcı bir mesken edinmek istediği için bunu şiire transfer eder. Kimi şairler bunu gündelik hayatın rutin çemberlerini, çelmelerini, kanıksanmış zikzaklı yinelarını atlayarak yapar, kimileri ise kayıt düşmek ismine gündelik hayatın telaş maskesinin gerisindeki gücünü göz gerisi etmeden onu da şiire katarlar.
Gündelik hayat, birinci bakışta ebediyeti uyandıran derin ve soyut fikrin uzağında dursa da bu fikrin yıpranması karşısında bağları bir daha örme ve o fikrin çekirdeğindeki yaşantıyı besleme üzere bir gücü elinde meblağ. İnsanoğlunun varoluşunu dokumasına yardım eder. birebir vakitte gündelik hayat, art planda ikna edilmiş his ve niyetlerin verdiği emniyet hissi ile kolaylaşabilecek bir sistemdir. Hem toplumda hem insanın iç dünyasında türlü muhalifler barınır. Kişi, toplumdaki muhaliflerin taciziyle dış dünyayı yönetemediğinde dayanak almak için içine yönelir, bunu da yapamadığında tükenir; varoluşun dokuması sökülmeye ve ömür deseni kaybolmaya başlar. Gündelik hayatın nabzı olan yerlerden biri olan kalabalık bir caddeden geçerken gözlemlenenler, bize kadar ulaşan tüm öğretilerin bizi ikna eden ve caydıran taze kanını ortasında taşır. Bu manada şairin bir bulvarda kalabalık akarken söylemiş olduği şiir, bir vakit içinder bir ozanın ırmak kenarında dinginlik ortasında söylemiş olduği şiirden gayret ve niyet olarak farklı değildir. İkisinde de bellek kazandırma eforu vardır. Tabiattan ve lirizmden uzak şartlarda -şiirsel bir gözle bakıldığında hoyrat görünen- doğan şiir muhtaçlığı, bu hoyratlığın el koyduğu görüntüyü da şiire düşürmek ister. Bu manada şair, ağaçları, gökyüzünü, mevsimleri, hâlâ şiirselliğe hizmet eden bilgileri kayıt altına alırken gerideki motor seslerini ve uğultuları da kayda alır. Her periyotta kayıt altına alma şartları değişiklik gösterse de, ortasında bulunduğu âna hakikat “şimdide” genişlemeyi seçen her şair için bu kayıt formu bir gelenektir.
Şair, geçmiş vakit içinderdan kendisine yanlışsız uzanan tüm elleri fiyat ve kendi avucundaki hayat belirtisi ile ısıtır. Şiir, insanoğlunun bitmek tükenmek bilmeyen noksanlığına karşı bir iç dökmek olduğundan, Lacan’ın tarifini ödünç alırsak, ‘şairin yazgısı başkasının borçlarını silmektir’. (2)
Bu borcu, bir bellek borcu olarak kabul eden şairlerden Cihan Ülsen, ‘Kendinden Diğer Herkes’ isimli şiir kitabında, hiç bir vakit tam ödenemeyecek olan borcun altına giren şairin bu borcu devreden ve kayıt altına alan istikametini ön plana çıkarır. Hyginus’un Tasa karakterinin ırmağa elini daldırışı ile beşere ve şaire taksim edildiği farz edilen miras için kendi ismine şu çabayı lisana getirir:
“Bütün bir efor durmadan akan suya bir bellek kazandırma uğraşıdır.”(3)
Bu cümle üzerine düşünürken, Rudolf Borchardt’ın emsal bir fikir ile şairin bellek ile olan temasını açıklayan bir lafına rastladım. ‘Kendinden Diğer Herkes’e giden merdivenler görünür oldu: “Nasıl ki çağdaş bilim insanları, insanları küçük porsiyonlara ayırıyorsa, nasıl ki binlerce, milyonlarca küçük canlı bizim hepsini kaplayan bir birlik olarak mercan kayalığı dediğimiz şeyi oluşturuyorsa, her şair için de yaşadığı vakit, ilişkin olduğu toplum, hatırlama ile bütüne ait ismi konamayan bir sezgi içinde bir basamağa işaret eder ve şair tek başına öteki bütün basamaklara da birebir ölçüde katılır.” (4)
‘Kendinden Öteki Herkes’ kitabında, zihin bir iç yer, etrafta olup bitenler ise dış yer olarak mesken tutmak ismine şiirde yerlerini alır. Şiirin gözü mercek üzere iç yerle dış yer içinde hareket halindedir. Şairin zihninde ve etrafında biriken izlenimler harflere hakikat harekete geçer ve hafızanın hudut uçlarını uyandıran bir dünya yaratılmaya başlar.
Birinci Denklem isimli birinci kısımda, iç yer ve dış yer şairin “kendisi” ve “öteki” üzerinden kurulup kurulup bozulan bir denklemde yerlerini arayarak ilerler. Çelişkiler, zıtlıklar, bağlamından koparılmış telaffuzların başına buyrukluğu -gündelik alışkanlıkların renkli ambalajlarına bürünüp maksat şaşırtması- tüm bunların farkında olan insanın tek başınalığı ve “ötekilerin” negatif manada “herkesleşmesi” hayret, sitem, öfke ve muhakemenin ortasından geçer. Kişinin zannettikleri ile şahit oldukları içindeki boşluk, toplumsal bir tıkınma ile çiğnenmeden tüketilmiş görünür. Kitabın birinci şiirinde geçen “İkrar derim daima boşluğa ses verir” mısrası, ikinci kısmın girişindeki “Dünyayı tamamladım suskunun boşluğuna” mısrasının ortasından geçer; “Cîwayaz” şiirinde duyulmayan bir haykırışa döner, “Göğüs Boşluğu” şiirindeki üç boşluğu dalgalandırır ve son olarak boşluğun boşlukta çınlamasının hüznü ile kitabın sonunda yer alan Aldous Huxley’in lafına siner:
“Ya da kuşku niçiniyle vefatına alt üst oluşların görkemini bulamazsınız mutlulukta”.
Bu mısranın geçtiği ve kitabın yüzünü vakit ırmağına çeviren birinci şiir, ismini Andrey Zvagintsev’in “The Return” (Dönüş) sinemasından alır. Sinemada, yıllar daha sonra birdenbire dönen bir baba ve iki erkek kardeş, babalarına olan yabancılıklarını da yanlarına alıp içeriği hakkında tam olarak fikir sahibi olmadıkları bir seyahate çıkarlar. Sinema boyunca iki kardeş ortaklaşa bir günlük fiyat ve bir fotoğraf makinesi ile çekim yaparlar. Bu seyahat, babaları ile çıkan bir tartışmanın akabinde babanın yüksek bir kuleden düşmesi ile trajik bir sona düğümlenir. Çocuklar, çocukluğun kendilerini apar topar terk etmesinin şaşkınlığı ile meskenlerine dönerken, kadraja giren tüm seyahat fotoğraflarını sondan başa gerçek bilakis bir sırayla seyrederiz. Bu sinemanın ismini ve ruhunu, sevdiklerimizle kurulan birinci bağları şiire alma ve sinemadaki fotoğraf kayıtlarına emsal bir sırayla yerleştirme tercihini şair “Yanılgı Talimleri” şiirinde şu biçimde şerh eder:
“Kül saçılırsa perdelere başa saralım filmi/Ateşin de çatmasından bundan öncesine/İlk inanç, birinci tereddüt, birinci çelişki /Ve acının beşere kırıldığı o birinci kareye” (5)
Kendinden Öbür Herkes, Cihan Ülsen, Edebi Şeyler, 2019.
Acının beşere kırıldığı o birinci kareden başlayan “The Return” şiiri, insanın yaradılış öyküsündeki düşüşünün dünyada da birebir metafizik kurallarla devam ettiği sıkıca dokunmuş bir üzüntü ağını şiire taşır. “Çocukluğundan olmak denen” bu ani taşınma, bu haşin yer değiştirme ve yer değiştirirken vaktin erken ve geç sözlerine vurguyu taşıyıp insanı vakitsiz ve tabansız hissettirmesinin bahtla olan kontratını beşere hatırlatır:
“Onca sakarlığa ismimizi yazdırdık şu elimizde kalan son korkaklık/Düşmek çocukluğundan olmaktır nihayetinde/Geç kalan bir baba üzere eksik/Eski bir pencerede epey anne”.
Ve olağan olarak ki bu irtifa kaybında “Düşünce, ikrar her boşluktan faydalanır.”
“Şairin ıstırap hazinesi insanlığın mülkü haline gelir” der, Aby Warburg. Şair, bu mülkü biriktirdikleri ile oluştururken, yüzseneler boyunca süregelen şiirin en koyu tonunu onaylar: “Yalnızca incitmeyi sürdüren şey bellekte kalır.” (6)
Kitabın birinci kısmında; “Biz Eşit Değiliz Sevgilim”, “En Hoş Haberler Sizin Olsun”, “Siyah Bir Öfke”, “Bir Kıyametin Anatomisi”, “İşten Görüşme”, “Reel Politik”, “Roboski: Bir Şiire Giriş İçin Denemeler”, “Süreli Yaygın”, “Maraz Kokan Denklem” şiirleri ile şairin kendi ortasında yaşadığı vakti ve toplumu şiire kaydettiği ve bu kayıtların ortasında “kendini” geçip giden kişi olarak yerleştirdiği bir panoramanın içine hakikat çekiliriz.
Okura canlı bir panorama sunmanın bir tenkit getirmekle olan münasebetini Gogol’un ‘Neva Bulvarı’ndan hatırlarız. Bulvar üzerinden tasvir edilen dünya metaforu, hem göz alıcılığı ile insanı büyüleyen birinci izlenimleri tıpkı vakitte bu afili imajın ortasında kaldıkça ortaya çıkan düzmeceliği okura hissettirir. Bulvarda fenerler haricinde her şey aldatıcı bir biçimde nefes alır ve anlatıcı bunu fark ettiği andan itibaren bulvardan geçerken yüzünü pardösü ile sıkıca örter. ‘Kendinden Diğer Herkes’ kitabında da “Birinci Denklem” isimli birinci kısımda bize yanlışsız açılan bu iki yüzlü panorama, inanmak ve kanmak içindeki baş karışıklığının içinden şiire giren dikkat; fark etmek, lisana getirmek, direnmek ve telaffuzlarına sahip çıkmak üzerinden nefes alır.
Yoksulluk, mahrumluk, ekolojik sıkıntılar, diyetler, ruh bakraçları, mide fesatları, özel günlerin piyasalara getirdiği canlılıklar, kredi kartları, diplomalar, yapaylıklar, haber bültenleri, ekmek hengameleri, tirajlar, istatistikler, sıkılan yumruklar, kamuoyuna mal olan şeyler, denklem önermeleri karşısında iflas eden matematik, güçten düşen dilbilgisi, yorulmuş toplumsal iletiler, bombalar, reklamların ışıltıları ile ana arterlerden geçerken yüzünü pardösüyle sıkıca örten “tahammül”dür şiiri ayakta tutmak için kalan.
Yalanın türlü yüzleriyle karşımıza çıkan bu panorama, kuşkunun de kuşkusunun altını çizen münzevi bir kısmın hazırlayıcısı olur: İkinci Kuşku. Kitap, son mısrasında ise panoramanın beşerde izdüşümü olarak sürdürdüğü yaşama formuna onu fark etmekle beliren bir çıkış kapısı gösterir:
“Herkes bir oburunun yalanında büyütür kendini”.
“Birinci Denklem”in ortasından şiir görüntüsüne karşılık gelen mısralardan birkaçı ile geçerken “İkinci Şüphe” kısmının tenha sokaklarına hakikat yol alabiliriz:
“Bu gündeme aldanırsak ölürüz biz/ Ana haber bültenlerinde 25 karede bir ölüm/ Bilişim daveti bir alternatif ölme biçimidir!/ Bir söylence birçok vakit saf bir çocuk kalbinden çoksıdır lisana geldiği üzere okunur/Ama sen boş ver ağdalı kelamların ağızda bıraktığı aromayı/ El ele flaş haber olalım , sür manşetten girsin sevdamız /Ölürsek tirajımızdan bilsinler!”
“Dipnot: Merdivenler fakirler içindir”
“Ukde, tam da bu periyotta evladiyelik/ Üstelik bakiyemi karşılamıyor söylemiş olduğim şarkılar”
“Vahim, vehim vahamet: üçlü sıkıştırma”
“Korkmayın: dünyayı ben lakin otuz yaşında tanıdım”
“Mukaddimedir, ivedi ettiğimiz için bu geç kalmışlık”
“Çünkü merasimsiz bir cenaze alayı/ Sanayi ihtilalinin en büyük armağanıdır”
“Hangi dilbilgisi ismini değiştirme cüreti gösterir senin/Hangi meydan o denli darmaduman/Gözlerin kara bir mevt için gez göz arpacık/ İşte bunu unutma”
“Yemin olsun, menziline varamadan düşen porselen telaşa/ Ve telaşın ortasındaki yavaşlığa”
“Uçurtma hüznüne boğulan çocukların gözleridir ömrü talana sebep”.
Düşüncelerimiz üzerine düşünebiliriz, şüphemizden kuşku duyabiliriz. Bu kuşku, kitabın birinci kısmında görülen, ışığı ve karanlığı geçirebilen porselen telaşı, münzevi bir alana çeker: Kitabın ikinci kısmına ismini veren “İkinci Şüphe”ye. “İkinci Şüphe” kısmı, gün batımı tasviri ile boşluğu selamlayarak açılır.
“Gün batımına atılmış bir zar üzere dönüyor havada heves/ Alacaklı bir parıltı orada şüphe/ Ne yakacak ne de söndürecek/ Ne dedimse olmadı gücendirdim şimdiki zamanı/ Dünyamı tamamladı suskunun boşluğuna”.
Bu kısımda “İki Dar Bir Düz” şiirinde söylemiş olduği üzere “hitap çoğaltıyor” şair. Birinci kısımdaki gezgin mercek, bu kısımda insanın gözünün kapalı ve açık olması üzerinden bakışın gece ve gündüzü üzerine bir söylence başlatır. “Gözü Açık Matem” şiirindeki mısralar, ikinci kısmın kalan tüm şiirlerinin ortasından geçen bir ırmak olarak satır ortalarında akmayı sürdürür.
“İnsan en epeyce kendini aklarken gözü açıktır/ Bir yasın en olmadık anlarına tanıklığım daima bundan”.
“Bir ağaca yaşlandım/daha sonra bir fısıltıyla boşaldı yeryüzü/ Hudut uçlarına yerleştirdiği esnemelerden koca bir hayat yontarken/ İnsan en epeyce kendinde boğulandır.”
“Ölü konutunu saran gündelik telaşa veriyorum tüm anlattıklarımı/İç dekorasyona ilgi duymak üzere bir şeydi her insanın bildiği bu darbımesel/ Ne kadar lisana gelse o kadar eksik bırakan gözü doymaz nasihatler / Affet /İnsan en çok kendine akarken yalnızdır.”
Devamında gelen “Kaldığı Yerden”, “Yettiği Kadar Dünya”, “Kurgu İlmihali”, “Duvarda Asılı Kaç Arabesk Şarkı”, “Balkondan Sarkan Masumiyet”, “İki Dar Bir Düz”, “Ciwayaz”, “Beni Bir İnsafın Kollarına Bırakın”, “Dil Bilgisi Çalışmaları”, “Suyun Öte Yakası”, “Göğüs Boşluğu” ve “Kendinden Öbür Herkes” şiirleri ise insanın bir kurgu ilmihali olan şiirin sayfalarında “ilim” ve “hâl” içinde duran düsturlarda gezinişini kayıt altına alır:
“Ses çıkarmadan da huzursuz olabiliriz”
“Puslu bir bahçeye akışkan kurgular: Ey ahkâm! /Kalbi hizaya çeken yağmurlar meteorolojik bir kırılmadır.”
“Sahipsiz düşler öksüz tekerlemeler üzeredir biraz da”
“Kurgu ilmihallerinin doğurduğu yeni bir tabir”
“Kelimelerin arkasında naftalin kokuları kırk yaşına girmeye hazır üzere gürültülü”
“Kuşkunun ritminden kurtulup göğüs kafesinden geçen ima”
“Lehv-i mahfuzdan kelam açılınca daima bir oburunun kederi”
“Kim fark etti kalbur bir vakitte ayakkabıların yol kestiğini”
“Ünlemler koyuyoruz kapına: İlahım ne fazlaca makus kulların var/ Affettiklerinden hizaya çekiliyor sinemiz”
“Ey artık bu şiirde ölmekte olan adam/ Dağınık olan yalnızca yüzün değildir bu civarda”
“Gayret okuyorum kendime: İnsaf, kendine insaf/ Biz ne vakit kendimiz için kendimizden çalmaya başladık Muzaffer?”
“—Süt dişi çıkmış otuz yaşım, kendinden öteki herkes—“
“Bir serçenin göğüs boşluğuna emanet ettiğim dünya/Âh dedemin kalbinden epey uzak artık”
“Karşılıklı iki aksak özne köprüde/ Lisana inat, lisandan inci, lisandaki o sekiş”
“Sana gel ihtilal yapalım demiyorum fakat /Bir çivi olmak düzgündür halkların kardeşliğine”
“Dizim yanlışından mustarip dünya”
“Bu garip retorik/ Sinemadan çıkarken elde kalan yegâne yoksunluk”
“Söz kapansın/ Perde sükûta boyansın/ Kendinden ötedir herkes/ Herkes bir diğerinin yalanında büyütür kendisini”
Sinemadan çıkarken perdede jenerik akmaya başlar ve jenerikle eş vakitli olarak zihnimizde de bir izlenimler akışı başlar. Emsal bir biçimde “The Return” şiiri ile başlayıp “Kendinden Öbür Herkes” şiiri ile tamamlanan bu seyirden daha sonra “yek katre-i hûnest, sâd hezârân tasa (İnsan tek damla kan ve bin bir endişedir) (7) kelamı karşısında Kutsal Kitap’tan bir soru düşer akla:
“İç yüzünü kavrayamadığın bir şeye nasıl sabredebilirsin?” (8)
Şair, “Hatıra Kadar Kalabalık” şiirinde bu soruyu kendi ismine şu biçimde yanıtlıyor:
“Bir sûfi göğsümü açıp bir cümlede iki ırmağı birleştiriyor
Anlamasalar da kıyısında beklemeye sabır diyorum” (9)
Dipnotlar:
1. Hans Blumenberg, Tasa Irmağı Geçiyor, s: 173, Metis Yayınları, Şubat 2014
2. Birgül Sevinçli, Cihan Ülsen ile Röportaj: “Şiir Hem Tırnaktır Yaraya Hem Merhem”, https://arsizsanat.com/siir-hem-tirnaktir-yaraya-hem-merhem/
3. Birgül Sevinçli, Cihan Ülsen ile Röportaj: “Şiir Hem Tırnaktır Yaraya Hem Merhem”, https://arsizsanat.com/siir-hem-tirnaktir-yaraya-hem-merhem/
4. Uwe Fleckner, Mnemosyne’in Hazine Sandıkları, s: 196, Ocak,2017
5. Yokuş Yol’a Kültür Edebiyat Niyet Mecmuası, s: 12, Ekim 2020
6. Uwe Fleckner, Mnemosyne’in Hazine Sandıkları, s: 158, Ocak,2017
7. Fars edebiyatının en büyük şairlerinden Sadi Şirazi’nin “İnsan nedir?” sorusuna verdiği karşılık.
8. Kuran’ı Kerim, Kehf Mühleti:68.Ayet
9. Buluntu Kutusu Mecmuası, s:43, Nisan- Mayıs 2021
Okumaya devam et...
Hans Blumenberg ‘Endişe Irmağı Geçiyor’ isimli kitabında, Hyginus’un meşhur fabllarından birinden bahseder. Fablda Cura (Endişe), alegorik bir figürdür; bir ırmağı geçerken balçıklaşmış toprak görür, ondan bir modül eline alır ve ona bir biçim verir. Biçim verdiği formun ne olduğunu düşünürken yanına Jüpiter gelir. Telaş, Jüpiter’den bu hale bir ruh vermesini ister. Jüpiter, isteği gerçekleştirince bu sefer ona bir de isim vermek ister ve kendi isminin verilmesi için ısrar eder. O sırada Tellus (Toprak) ayağa kalkar ve o da kendi isminin verilmesini talep eder. Bu tartışmanın ortasından çıkamazlar ve Satürn’ün hakemliğine başvururlar. Satürn, Jüpiter’e ona ruh veren olduğu için mevtinde ruhunu alacağını, Tellus’a ona kendinden bir vücut verdiği için vücudunu geri alacağını, Telaş ’ye ise de ona bu formu veren olduğu için yaşadığı sürece onun sahibi olacağını söyler.
Hans Blumenberg, insanın yaradılışına ve kökenine dair yorumlanan bu fablın çekirdeğinde -art niyetsiz- eksik bir kısım olduğunun altını çizer. Ona bakılırsa, Tasa balçığa kıyı boyunca da rastlayabilirdi ancak balçığa yansıyan kendi imgesini görmek için ırmaktan bilhassa geçmiştir. Telaş, balçığa biçim vererek sanatsal isteğin kullanmasına dair sembolik bir aksiyon sergilemiş ve bu hareketle insanın kökenine dair mitosun kalbindeki boşluğu şu yorumla kapatmıştır:
“Endişe insanı icat ettiği için değil, insan onun suretinde ve onun gibisi olarak yapıldığı için ömür uzunluğu insanın sahibi olacaktı.”(1)
Endişe’nin doğurduğu sanatsal dileğin edebiyattaki muhataplarından olan şairler, şiir aracılığıyla “ben” demeye cüret ederek, kendi derinliklerindeki kanıları yüzeye çıkarıp onlara bir ruh, biçim ve isim verirler. Tasa çoğalır; kuşku, matem, arbede, öfke, isyan üzere tonlara kavuşarak gündelik hayata sıkışmış beşere kendini söz biçimleri sunar. İnsan, o sıkışmışlığın verdiği fanilerden bir fani olma hissi karşısında, kalıcı bir mesken edinmek istediği için bunu şiire transfer eder. Kimi şairler bunu gündelik hayatın rutin çemberlerini, çelmelerini, kanıksanmış zikzaklı yinelarını atlayarak yapar, kimileri ise kayıt düşmek ismine gündelik hayatın telaş maskesinin gerisindeki gücünü göz gerisi etmeden onu da şiire katarlar.
Gündelik hayat, birinci bakışta ebediyeti uyandıran derin ve soyut fikrin uzağında dursa da bu fikrin yıpranması karşısında bağları bir daha örme ve o fikrin çekirdeğindeki yaşantıyı besleme üzere bir gücü elinde meblağ. İnsanoğlunun varoluşunu dokumasına yardım eder. birebir vakitte gündelik hayat, art planda ikna edilmiş his ve niyetlerin verdiği emniyet hissi ile kolaylaşabilecek bir sistemdir. Hem toplumda hem insanın iç dünyasında türlü muhalifler barınır. Kişi, toplumdaki muhaliflerin taciziyle dış dünyayı yönetemediğinde dayanak almak için içine yönelir, bunu da yapamadığında tükenir; varoluşun dokuması sökülmeye ve ömür deseni kaybolmaya başlar. Gündelik hayatın nabzı olan yerlerden biri olan kalabalık bir caddeden geçerken gözlemlenenler, bize kadar ulaşan tüm öğretilerin bizi ikna eden ve caydıran taze kanını ortasında taşır. Bu manada şairin bir bulvarda kalabalık akarken söylemiş olduği şiir, bir vakit içinder bir ozanın ırmak kenarında dinginlik ortasında söylemiş olduği şiirden gayret ve niyet olarak farklı değildir. İkisinde de bellek kazandırma eforu vardır. Tabiattan ve lirizmden uzak şartlarda -şiirsel bir gözle bakıldığında hoyrat görünen- doğan şiir muhtaçlığı, bu hoyratlığın el koyduğu görüntüyü da şiire düşürmek ister. Bu manada şair, ağaçları, gökyüzünü, mevsimleri, hâlâ şiirselliğe hizmet eden bilgileri kayıt altına alırken gerideki motor seslerini ve uğultuları da kayda alır. Her periyotta kayıt altına alma şartları değişiklik gösterse de, ortasında bulunduğu âna hakikat “şimdide” genişlemeyi seçen her şair için bu kayıt formu bir gelenektir.
Şair, geçmiş vakit içinderdan kendisine yanlışsız uzanan tüm elleri fiyat ve kendi avucundaki hayat belirtisi ile ısıtır. Şiir, insanoğlunun bitmek tükenmek bilmeyen noksanlığına karşı bir iç dökmek olduğundan, Lacan’ın tarifini ödünç alırsak, ‘şairin yazgısı başkasının borçlarını silmektir’. (2)
Bu borcu, bir bellek borcu olarak kabul eden şairlerden Cihan Ülsen, ‘Kendinden Diğer Herkes’ isimli şiir kitabında, hiç bir vakit tam ödenemeyecek olan borcun altına giren şairin bu borcu devreden ve kayıt altına alan istikametini ön plana çıkarır. Hyginus’un Tasa karakterinin ırmağa elini daldırışı ile beşere ve şaire taksim edildiği farz edilen miras için kendi ismine şu çabayı lisana getirir:
“Bütün bir efor durmadan akan suya bir bellek kazandırma uğraşıdır.”(3)
Bu cümle üzerine düşünürken, Rudolf Borchardt’ın emsal bir fikir ile şairin bellek ile olan temasını açıklayan bir lafına rastladım. ‘Kendinden Diğer Herkes’e giden merdivenler görünür oldu: “Nasıl ki çağdaş bilim insanları, insanları küçük porsiyonlara ayırıyorsa, nasıl ki binlerce, milyonlarca küçük canlı bizim hepsini kaplayan bir birlik olarak mercan kayalığı dediğimiz şeyi oluşturuyorsa, her şair için de yaşadığı vakit, ilişkin olduğu toplum, hatırlama ile bütüne ait ismi konamayan bir sezgi içinde bir basamağa işaret eder ve şair tek başına öteki bütün basamaklara da birebir ölçüde katılır.” (4)
‘Kendinden Öteki Herkes’ kitabında, zihin bir iç yer, etrafta olup bitenler ise dış yer olarak mesken tutmak ismine şiirde yerlerini alır. Şiirin gözü mercek üzere iç yerle dış yer içinde hareket halindedir. Şairin zihninde ve etrafında biriken izlenimler harflere hakikat harekete geçer ve hafızanın hudut uçlarını uyandıran bir dünya yaratılmaya başlar.
Birinci Denklem isimli birinci kısımda, iç yer ve dış yer şairin “kendisi” ve “öteki” üzerinden kurulup kurulup bozulan bir denklemde yerlerini arayarak ilerler. Çelişkiler, zıtlıklar, bağlamından koparılmış telaffuzların başına buyrukluğu -gündelik alışkanlıkların renkli ambalajlarına bürünüp maksat şaşırtması- tüm bunların farkında olan insanın tek başınalığı ve “ötekilerin” negatif manada “herkesleşmesi” hayret, sitem, öfke ve muhakemenin ortasından geçer. Kişinin zannettikleri ile şahit oldukları içindeki boşluk, toplumsal bir tıkınma ile çiğnenmeden tüketilmiş görünür. Kitabın birinci şiirinde geçen “İkrar derim daima boşluğa ses verir” mısrası, ikinci kısmın girişindeki “Dünyayı tamamladım suskunun boşluğuna” mısrasının ortasından geçer; “Cîwayaz” şiirinde duyulmayan bir haykırışa döner, “Göğüs Boşluğu” şiirindeki üç boşluğu dalgalandırır ve son olarak boşluğun boşlukta çınlamasının hüznü ile kitabın sonunda yer alan Aldous Huxley’in lafına siner:
“Ya da kuşku niçiniyle vefatına alt üst oluşların görkemini bulamazsınız mutlulukta”.
Bu mısranın geçtiği ve kitabın yüzünü vakit ırmağına çeviren birinci şiir, ismini Andrey Zvagintsev’in “The Return” (Dönüş) sinemasından alır. Sinemada, yıllar daha sonra birdenbire dönen bir baba ve iki erkek kardeş, babalarına olan yabancılıklarını da yanlarına alıp içeriği hakkında tam olarak fikir sahibi olmadıkları bir seyahate çıkarlar. Sinema boyunca iki kardeş ortaklaşa bir günlük fiyat ve bir fotoğraf makinesi ile çekim yaparlar. Bu seyahat, babaları ile çıkan bir tartışmanın akabinde babanın yüksek bir kuleden düşmesi ile trajik bir sona düğümlenir. Çocuklar, çocukluğun kendilerini apar topar terk etmesinin şaşkınlığı ile meskenlerine dönerken, kadraja giren tüm seyahat fotoğraflarını sondan başa gerçek bilakis bir sırayla seyrederiz. Bu sinemanın ismini ve ruhunu, sevdiklerimizle kurulan birinci bağları şiire alma ve sinemadaki fotoğraf kayıtlarına emsal bir sırayla yerleştirme tercihini şair “Yanılgı Talimleri” şiirinde şu biçimde şerh eder:
“Kül saçılırsa perdelere başa saralım filmi/Ateşin de çatmasından bundan öncesine/İlk inanç, birinci tereddüt, birinci çelişki /Ve acının beşere kırıldığı o birinci kareye” (5)
Kendinden Öbür Herkes, Cihan Ülsen, Edebi Şeyler, 2019.
Acının beşere kırıldığı o birinci kareden başlayan “The Return” şiiri, insanın yaradılış öyküsündeki düşüşünün dünyada da birebir metafizik kurallarla devam ettiği sıkıca dokunmuş bir üzüntü ağını şiire taşır. “Çocukluğundan olmak denen” bu ani taşınma, bu haşin yer değiştirme ve yer değiştirirken vaktin erken ve geç sözlerine vurguyu taşıyıp insanı vakitsiz ve tabansız hissettirmesinin bahtla olan kontratını beşere hatırlatır:
“Onca sakarlığa ismimizi yazdırdık şu elimizde kalan son korkaklık/Düşmek çocukluğundan olmaktır nihayetinde/Geç kalan bir baba üzere eksik/Eski bir pencerede epey anne”.
Ve olağan olarak ki bu irtifa kaybında “Düşünce, ikrar her boşluktan faydalanır.”
“Şairin ıstırap hazinesi insanlığın mülkü haline gelir” der, Aby Warburg. Şair, bu mülkü biriktirdikleri ile oluştururken, yüzseneler boyunca süregelen şiirin en koyu tonunu onaylar: “Yalnızca incitmeyi sürdüren şey bellekte kalır.” (6)
Kitabın birinci kısmında; “Biz Eşit Değiliz Sevgilim”, “En Hoş Haberler Sizin Olsun”, “Siyah Bir Öfke”, “Bir Kıyametin Anatomisi”, “İşten Görüşme”, “Reel Politik”, “Roboski: Bir Şiire Giriş İçin Denemeler”, “Süreli Yaygın”, “Maraz Kokan Denklem” şiirleri ile şairin kendi ortasında yaşadığı vakti ve toplumu şiire kaydettiği ve bu kayıtların ortasında “kendini” geçip giden kişi olarak yerleştirdiği bir panoramanın içine hakikat çekiliriz.
Okura canlı bir panorama sunmanın bir tenkit getirmekle olan münasebetini Gogol’un ‘Neva Bulvarı’ndan hatırlarız. Bulvar üzerinden tasvir edilen dünya metaforu, hem göz alıcılığı ile insanı büyüleyen birinci izlenimleri tıpkı vakitte bu afili imajın ortasında kaldıkça ortaya çıkan düzmeceliği okura hissettirir. Bulvarda fenerler haricinde her şey aldatıcı bir biçimde nefes alır ve anlatıcı bunu fark ettiği andan itibaren bulvardan geçerken yüzünü pardösü ile sıkıca örter. ‘Kendinden Diğer Herkes’ kitabında da “Birinci Denklem” isimli birinci kısımda bize yanlışsız açılan bu iki yüzlü panorama, inanmak ve kanmak içindeki baş karışıklığının içinden şiire giren dikkat; fark etmek, lisana getirmek, direnmek ve telaffuzlarına sahip çıkmak üzerinden nefes alır.
Yoksulluk, mahrumluk, ekolojik sıkıntılar, diyetler, ruh bakraçları, mide fesatları, özel günlerin piyasalara getirdiği canlılıklar, kredi kartları, diplomalar, yapaylıklar, haber bültenleri, ekmek hengameleri, tirajlar, istatistikler, sıkılan yumruklar, kamuoyuna mal olan şeyler, denklem önermeleri karşısında iflas eden matematik, güçten düşen dilbilgisi, yorulmuş toplumsal iletiler, bombalar, reklamların ışıltıları ile ana arterlerden geçerken yüzünü pardösüyle sıkıca örten “tahammül”dür şiiri ayakta tutmak için kalan.
Yalanın türlü yüzleriyle karşımıza çıkan bu panorama, kuşkunun de kuşkusunun altını çizen münzevi bir kısmın hazırlayıcısı olur: İkinci Kuşku. Kitap, son mısrasında ise panoramanın beşerde izdüşümü olarak sürdürdüğü yaşama formuna onu fark etmekle beliren bir çıkış kapısı gösterir:
“Herkes bir oburunun yalanında büyütür kendini”.
“Birinci Denklem”in ortasından şiir görüntüsüne karşılık gelen mısralardan birkaçı ile geçerken “İkinci Şüphe” kısmının tenha sokaklarına hakikat yol alabiliriz:
“Bu gündeme aldanırsak ölürüz biz/ Ana haber bültenlerinde 25 karede bir ölüm/ Bilişim daveti bir alternatif ölme biçimidir!/ Bir söylence birçok vakit saf bir çocuk kalbinden çoksıdır lisana geldiği üzere okunur/Ama sen boş ver ağdalı kelamların ağızda bıraktığı aromayı/ El ele flaş haber olalım , sür manşetten girsin sevdamız /Ölürsek tirajımızdan bilsinler!”
“Dipnot: Merdivenler fakirler içindir”
“Ukde, tam da bu periyotta evladiyelik/ Üstelik bakiyemi karşılamıyor söylemiş olduğim şarkılar”
“Vahim, vehim vahamet: üçlü sıkıştırma”
“Korkmayın: dünyayı ben lakin otuz yaşında tanıdım”
“Mukaddimedir, ivedi ettiğimiz için bu geç kalmışlık”
“Çünkü merasimsiz bir cenaze alayı/ Sanayi ihtilalinin en büyük armağanıdır”
“Hangi dilbilgisi ismini değiştirme cüreti gösterir senin/Hangi meydan o denli darmaduman/Gözlerin kara bir mevt için gez göz arpacık/ İşte bunu unutma”
“Yemin olsun, menziline varamadan düşen porselen telaşa/ Ve telaşın ortasındaki yavaşlığa”
“Uçurtma hüznüne boğulan çocukların gözleridir ömrü talana sebep”.
Düşüncelerimiz üzerine düşünebiliriz, şüphemizden kuşku duyabiliriz. Bu kuşku, kitabın birinci kısmında görülen, ışığı ve karanlığı geçirebilen porselen telaşı, münzevi bir alana çeker: Kitabın ikinci kısmına ismini veren “İkinci Şüphe”ye. “İkinci Şüphe” kısmı, gün batımı tasviri ile boşluğu selamlayarak açılır.
“Gün batımına atılmış bir zar üzere dönüyor havada heves/ Alacaklı bir parıltı orada şüphe/ Ne yakacak ne de söndürecek/ Ne dedimse olmadı gücendirdim şimdiki zamanı/ Dünyamı tamamladı suskunun boşluğuna”.
Bu kısımda “İki Dar Bir Düz” şiirinde söylemiş olduği üzere “hitap çoğaltıyor” şair. Birinci kısımdaki gezgin mercek, bu kısımda insanın gözünün kapalı ve açık olması üzerinden bakışın gece ve gündüzü üzerine bir söylence başlatır. “Gözü Açık Matem” şiirindeki mısralar, ikinci kısmın kalan tüm şiirlerinin ortasından geçen bir ırmak olarak satır ortalarında akmayı sürdürür.
“İnsan en epeyce kendini aklarken gözü açıktır/ Bir yasın en olmadık anlarına tanıklığım daima bundan”.
“Bir ağaca yaşlandım/daha sonra bir fısıltıyla boşaldı yeryüzü/ Hudut uçlarına yerleştirdiği esnemelerden koca bir hayat yontarken/ İnsan en epeyce kendinde boğulandır.”
“Ölü konutunu saran gündelik telaşa veriyorum tüm anlattıklarımı/İç dekorasyona ilgi duymak üzere bir şeydi her insanın bildiği bu darbımesel/ Ne kadar lisana gelse o kadar eksik bırakan gözü doymaz nasihatler / Affet /İnsan en çok kendine akarken yalnızdır.”
Devamında gelen “Kaldığı Yerden”, “Yettiği Kadar Dünya”, “Kurgu İlmihali”, “Duvarda Asılı Kaç Arabesk Şarkı”, “Balkondan Sarkan Masumiyet”, “İki Dar Bir Düz”, “Ciwayaz”, “Beni Bir İnsafın Kollarına Bırakın”, “Dil Bilgisi Çalışmaları”, “Suyun Öte Yakası”, “Göğüs Boşluğu” ve “Kendinden Öbür Herkes” şiirleri ise insanın bir kurgu ilmihali olan şiirin sayfalarında “ilim” ve “hâl” içinde duran düsturlarda gezinişini kayıt altına alır:
“Ses çıkarmadan da huzursuz olabiliriz”
“Puslu bir bahçeye akışkan kurgular: Ey ahkâm! /Kalbi hizaya çeken yağmurlar meteorolojik bir kırılmadır.”
“Sahipsiz düşler öksüz tekerlemeler üzeredir biraz da”
“Kurgu ilmihallerinin doğurduğu yeni bir tabir”
“Kelimelerin arkasında naftalin kokuları kırk yaşına girmeye hazır üzere gürültülü”
“Kuşkunun ritminden kurtulup göğüs kafesinden geçen ima”
“Lehv-i mahfuzdan kelam açılınca daima bir oburunun kederi”
“Kim fark etti kalbur bir vakitte ayakkabıların yol kestiğini”
“Ünlemler koyuyoruz kapına: İlahım ne fazlaca makus kulların var/ Affettiklerinden hizaya çekiliyor sinemiz”
“Ey artık bu şiirde ölmekte olan adam/ Dağınık olan yalnızca yüzün değildir bu civarda”
“Gayret okuyorum kendime: İnsaf, kendine insaf/ Biz ne vakit kendimiz için kendimizden çalmaya başladık Muzaffer?”
“—Süt dişi çıkmış otuz yaşım, kendinden öteki herkes—“
“Bir serçenin göğüs boşluğuna emanet ettiğim dünya/Âh dedemin kalbinden epey uzak artık”
“Karşılıklı iki aksak özne köprüde/ Lisana inat, lisandan inci, lisandaki o sekiş”
“Sana gel ihtilal yapalım demiyorum fakat /Bir çivi olmak düzgündür halkların kardeşliğine”
“Dizim yanlışından mustarip dünya”
“Bu garip retorik/ Sinemadan çıkarken elde kalan yegâne yoksunluk”
“Söz kapansın/ Perde sükûta boyansın/ Kendinden ötedir herkes/ Herkes bir diğerinin yalanında büyütür kendisini”
Sinemadan çıkarken perdede jenerik akmaya başlar ve jenerikle eş vakitli olarak zihnimizde de bir izlenimler akışı başlar. Emsal bir biçimde “The Return” şiiri ile başlayıp “Kendinden Öbür Herkes” şiiri ile tamamlanan bu seyirden daha sonra “yek katre-i hûnest, sâd hezârân tasa (İnsan tek damla kan ve bin bir endişedir) (7) kelamı karşısında Kutsal Kitap’tan bir soru düşer akla:
“İç yüzünü kavrayamadığın bir şeye nasıl sabredebilirsin?” (8)
Şair, “Hatıra Kadar Kalabalık” şiirinde bu soruyu kendi ismine şu biçimde yanıtlıyor:
“Bir sûfi göğsümü açıp bir cümlede iki ırmağı birleştiriyor
Anlamasalar da kıyısında beklemeye sabır diyorum” (9)
Dipnotlar:
1. Hans Blumenberg, Tasa Irmağı Geçiyor, s: 173, Metis Yayınları, Şubat 2014
2. Birgül Sevinçli, Cihan Ülsen ile Röportaj: “Şiir Hem Tırnaktır Yaraya Hem Merhem”, https://arsizsanat.com/siir-hem-tirnaktir-yaraya-hem-merhem/
3. Birgül Sevinçli, Cihan Ülsen ile Röportaj: “Şiir Hem Tırnaktır Yaraya Hem Merhem”, https://arsizsanat.com/siir-hem-tirnaktir-yaraya-hem-merhem/
4. Uwe Fleckner, Mnemosyne’in Hazine Sandıkları, s: 196, Ocak,2017
5. Yokuş Yol’a Kültür Edebiyat Niyet Mecmuası, s: 12, Ekim 2020
6. Uwe Fleckner, Mnemosyne’in Hazine Sandıkları, s: 158, Ocak,2017
7. Fars edebiyatının en büyük şairlerinden Sadi Şirazi’nin “İnsan nedir?” sorusuna verdiği karşılık.
8. Kuran’ı Kerim, Kehf Mühleti:68.Ayet
9. Buluntu Kutusu Mecmuası, s:43, Nisan- Mayıs 2021
Okumaya devam et...