Nahid Sırrı Örik’in ailesine mensup bayanların hayat kıssalarını anlattığı ‘Eski Vakit Bayanları içinde’ Everest Yayınları tarafınca yayımlandı. Birincinin tefrika halinde yayımlanan hatıra çeşidindeki eser, muharririn hem gördüklerinden birebir vakitte dinlediklerinden hareketle kaleme aldığı anlatıya dayalı bir tarih çalışması olarak okunabilir.
ÖNCE TEFRİKA OLARAK YAYINLANDI
1895 yılında İstanbul’da doğan Nahid Sırrı Örik öğretim ömrüne özel dersler alarak başladı. Akabinde Âfitab-ı Maarif Rüşdiyesine giden muharrir, devamında bir İngiliz ve bir Fransız mektebine gitmiş, daha sonra Galatasaray Lisesi’ne yazılmış olsa da tahsil hayatını bitirememiştir. Yönetimci, eğitimci, tercüman ve muharrir olan babasının vazifesi mucibince Tiflis, Berlin, Paris, Viyana, Roma, Kopenhag üzere kentleri goren Örik, Türkiye’ye döndüğünde Ulusal Eğitim Bakanlığı’nda tercüman olarak Ankara’da çalışmaya başladı. 1945 yılında Devlet Kitapları Mütedavil Sermayesi Müdürlüğüne getirilince de İstanbul’a döndü. 1946 yılında yayımlanan ‘Kıskanmak’, özellikle da 1957 yılında yayımlanan ‘Sultan Hamid Düşerken’ romanıyla tanınan muharrir çeşitli tiplerde biroldukça eser verirken gazete ve mecmualarda ise sayısız yazıya imza attı. Bunlardan biri de ‘Eski Vakit Bayanları içinde’ başlıklı, 30 Mart 1956 yılında ‘Büyük Doğu’ mecmuasında yayımlanmaya başlayan tefrikası. Lakin 63 sayı daha sonra mecmua kapanınca tefrika da devam etmedi.
‘NAHİD SIRRI NEŞTER VURUYOR’
aynı vakitte yazı dizisi 1958 yılında birtakım kısımlar eklenmiş olarak İnkılâp Kitabevi tarafınca yayımlandı. Everest Yayınları’nın okurla bir daha buluşturduğu bu metinde de 1958 tarihindeki baskı temel alınarak metin-tefrika içindeki farklar Bahriye Çeri’ye ilişkin dipnotlarda belirtilmekte. Önsözde belirtildiğı üzere kimi eski yazım kuralları ile metindeki birtakım tutarsızlıklar giderilmekle birlikte metin olduğu haliyle okura sunuluyor.
Eski Vakit Bayanları içinde, Nahid Sırrı Örik, Everest Yayınları, 152S, 2022
Kitabın sunuş metni ise Selim İleri imzalı. İleri’nin tespitleri içinde Örik’in üslubuna dair yazdıkları dikkat alımlı. Çünkü muharririn, Tahir Alangu’nun sözüyle ‘duygusuz’ tonundan bahsediyor: “Öyle sanıyorum ki, Nahid Sırrı yalnız kendine değil, hayata da duygusuzca yaklaşabilmiş. Artık pek kullanılmıyor, neşter vurmak denir ya, Nahid Sırrı olabildiğince serinkanlı, neşter vuruyor.”
Başka bir deyişle olaylara aralıklı yaklaşan ve kendini yansıtmaktan imtina eden bir müellif kelam konusu. Lakin bir daha İleri’nin altını çizdiği üzere müellifin nesnellikten yana olan hali bu kitapta kırılmakta çünkü müellif “hiç ziyaret edemediği mezarlarında taşları oldukçatan devrilmiş” olan eski vakit bayanlarının en azından isimlerinin öğrenilmesini diliyor.
BİR TARİH ÇALIŞMASI
Örik’in kitaba dair yazdığı “Not” kısmında ise kitabı tarih ile roman içinde konumlandırdığı görülmekte: “Bir roman olmayan bu sahifeler olağan tarih de değildir. Lakin kimi taraflarında tarih üzere roman ögeleri da bulunduğunu sanıyorum.” Hakikaten bu satırlar İleri’nin de dikkatini çekmiş olacak ki tiplerin iç içeliğini Örik’in 1958 yılında vurguladığının altını çizmekte. Öte yandan muharrir, kitapta anlatılan bayanlardan annesi hariç yalnızca ikisini şahsen gördüğünü belirtmekte. Bu bağlamda Örik’in duydukları, dinledikleri, araştırdıkları yardımıyla metnini inşa ettiği, yani anlatıya dayalı (narrative) bir tarih çalışması kaleme aldığı söylenebilir. bir daha enteresandır ki ailenin erkek fertlerine dair bilgilere eski vakit bayanlarının hayat öyküleri içinde “istitrat” tabiriyle değinilmiş.
Yani, adamların hayatları eski vakit bayanlarının hayatlarında oynadıkları rol ile sonlandırılmış. bu biçimdelikle, olayları romana misal bir üslupla tahkiye ederken farklı bir tarih anlayışı da sunmakta. Ayrıyeten, kelam konusu bireyler periyotları içerisinde ele alınmış. bu biçimdelikle II. Mahmut’tan Cumhuriyet’in erken devirlerine uzanan bir vakit dilimi kelam konusu.
HANE YÖNETİMİ KADINLARDA
Ancak kanaatimce kitabın asıl tarihi tarafı periyoda dair bilgilerden fazla, okuru Osmanlı meskenine, özellikle da haremliğe konuk etmesi. Erkekler makam, para ve güç peşinde nazaranvden vazifeye giderken, birçok sefer içki ve safahata düşerken, yeni evlilikler yaparken ‘hâne’ yönetimini bayanlar üstlenmekte. O denli ki erkekler başarısız oldukları vakit onların ekonomik yüklerini dahi bayanlar, ekseriyetle de anneleri üstlenmekte.
Bunun yanı sıra çocuk yaşta tanımadıkları kimseyle görücü adabı evlendirilen bayanların hayata karşı verdikleri uğraş de gözler önüne seriliyor. Eski vakit bayanlarının mecburi evlilikleri, unutamadıkları aşkları, öfkeleri, sevgileri, fedakârlıkları bütün veçheleriyle okura çoklukla eski-modern çatışması ekseninde sunuluyor. Bu çatışma ekseninde ailelerinin varlığını muhafazaya çalışan bu bayanları tahminen de özgün baskının kapak fotoğrafı en âlâ biçimde somutlaştırmakta.
DÖNEMİN RUHU
Bu fotoğraf Everest baskısının iç kapağında net bir biçimde görülebilir: İki kara çarşaflı lakin beyaz eldivenli ve yüksek topuklu hanım ile beyaz kadrolu, başörtüsünün üzerine fes takan bir hanım. İleri’nin kelamlarına bir daha kulak vermekte yarar var: “Gelgelelim, devrin ruhu bu kapakta ‘yaşıyor’.” Evet, bu açıdan bakıldığında bu yapıtında Örik, ‘duygusuz’ tonundan sıyrılarak devrin ruhunu ortaya koyan, romancı üslubuyla tarihçi merakını cem eden bir muharrir olarak görülebilir.
“(…) olağan olarak artık mezar taşları bulunmayan, mezar yerleri ebediyen bilinmeyecek olan bu dört bayanın hâlâ isimlerini ve yüzlerini merak ettiğim, tutum ve edaları, birbirlerine muameleleri hakkında kanılara daldığım, faraziyeler kurduğum olur…” (s.52)
Okumaya devam et...
ÖNCE TEFRİKA OLARAK YAYINLANDI
1895 yılında İstanbul’da doğan Nahid Sırrı Örik öğretim ömrüne özel dersler alarak başladı. Akabinde Âfitab-ı Maarif Rüşdiyesine giden muharrir, devamında bir İngiliz ve bir Fransız mektebine gitmiş, daha sonra Galatasaray Lisesi’ne yazılmış olsa da tahsil hayatını bitirememiştir. Yönetimci, eğitimci, tercüman ve muharrir olan babasının vazifesi mucibince Tiflis, Berlin, Paris, Viyana, Roma, Kopenhag üzere kentleri goren Örik, Türkiye’ye döndüğünde Ulusal Eğitim Bakanlığı’nda tercüman olarak Ankara’da çalışmaya başladı. 1945 yılında Devlet Kitapları Mütedavil Sermayesi Müdürlüğüne getirilince de İstanbul’a döndü. 1946 yılında yayımlanan ‘Kıskanmak’, özellikle da 1957 yılında yayımlanan ‘Sultan Hamid Düşerken’ romanıyla tanınan muharrir çeşitli tiplerde biroldukça eser verirken gazete ve mecmualarda ise sayısız yazıya imza attı. Bunlardan biri de ‘Eski Vakit Bayanları içinde’ başlıklı, 30 Mart 1956 yılında ‘Büyük Doğu’ mecmuasında yayımlanmaya başlayan tefrikası. Lakin 63 sayı daha sonra mecmua kapanınca tefrika da devam etmedi.
‘NAHİD SIRRI NEŞTER VURUYOR’
aynı vakitte yazı dizisi 1958 yılında birtakım kısımlar eklenmiş olarak İnkılâp Kitabevi tarafınca yayımlandı. Everest Yayınları’nın okurla bir daha buluşturduğu bu metinde de 1958 tarihindeki baskı temel alınarak metin-tefrika içindeki farklar Bahriye Çeri’ye ilişkin dipnotlarda belirtilmekte. Önsözde belirtildiğı üzere kimi eski yazım kuralları ile metindeki birtakım tutarsızlıklar giderilmekle birlikte metin olduğu haliyle okura sunuluyor.
Eski Vakit Bayanları içinde, Nahid Sırrı Örik, Everest Yayınları, 152S, 2022
Kitabın sunuş metni ise Selim İleri imzalı. İleri’nin tespitleri içinde Örik’in üslubuna dair yazdıkları dikkat alımlı. Çünkü muharririn, Tahir Alangu’nun sözüyle ‘duygusuz’ tonundan bahsediyor: “Öyle sanıyorum ki, Nahid Sırrı yalnız kendine değil, hayata da duygusuzca yaklaşabilmiş. Artık pek kullanılmıyor, neşter vurmak denir ya, Nahid Sırrı olabildiğince serinkanlı, neşter vuruyor.”
Başka bir deyişle olaylara aralıklı yaklaşan ve kendini yansıtmaktan imtina eden bir müellif kelam konusu. Lakin bir daha İleri’nin altını çizdiği üzere müellifin nesnellikten yana olan hali bu kitapta kırılmakta çünkü müellif “hiç ziyaret edemediği mezarlarında taşları oldukçatan devrilmiş” olan eski vakit bayanlarının en azından isimlerinin öğrenilmesini diliyor.
BİR TARİH ÇALIŞMASI
Örik’in kitaba dair yazdığı “Not” kısmında ise kitabı tarih ile roman içinde konumlandırdığı görülmekte: “Bir roman olmayan bu sahifeler olağan tarih de değildir. Lakin kimi taraflarında tarih üzere roman ögeleri da bulunduğunu sanıyorum.” Hakikaten bu satırlar İleri’nin de dikkatini çekmiş olacak ki tiplerin iç içeliğini Örik’in 1958 yılında vurguladığının altını çizmekte. Öte yandan muharrir, kitapta anlatılan bayanlardan annesi hariç yalnızca ikisini şahsen gördüğünü belirtmekte. Bu bağlamda Örik’in duydukları, dinledikleri, araştırdıkları yardımıyla metnini inşa ettiği, yani anlatıya dayalı (narrative) bir tarih çalışması kaleme aldığı söylenebilir. bir daha enteresandır ki ailenin erkek fertlerine dair bilgilere eski vakit bayanlarının hayat öyküleri içinde “istitrat” tabiriyle değinilmiş.
Yani, adamların hayatları eski vakit bayanlarının hayatlarında oynadıkları rol ile sonlandırılmış. bu biçimdelikle, olayları romana misal bir üslupla tahkiye ederken farklı bir tarih anlayışı da sunmakta. Ayrıyeten, kelam konusu bireyler periyotları içerisinde ele alınmış. bu biçimdelikle II. Mahmut’tan Cumhuriyet’in erken devirlerine uzanan bir vakit dilimi kelam konusu.
HANE YÖNETİMİ KADINLARDA
Ancak kanaatimce kitabın asıl tarihi tarafı periyoda dair bilgilerden fazla, okuru Osmanlı meskenine, özellikle da haremliğe konuk etmesi. Erkekler makam, para ve güç peşinde nazaranvden vazifeye giderken, birçok sefer içki ve safahata düşerken, yeni evlilikler yaparken ‘hâne’ yönetimini bayanlar üstlenmekte. O denli ki erkekler başarısız oldukları vakit onların ekonomik yüklerini dahi bayanlar, ekseriyetle de anneleri üstlenmekte.
Bunun yanı sıra çocuk yaşta tanımadıkları kimseyle görücü adabı evlendirilen bayanların hayata karşı verdikleri uğraş de gözler önüne seriliyor. Eski vakit bayanlarının mecburi evlilikleri, unutamadıkları aşkları, öfkeleri, sevgileri, fedakârlıkları bütün veçheleriyle okura çoklukla eski-modern çatışması ekseninde sunuluyor. Bu çatışma ekseninde ailelerinin varlığını muhafazaya çalışan bu bayanları tahminen de özgün baskının kapak fotoğrafı en âlâ biçimde somutlaştırmakta.
DÖNEMİN RUHU
Bu fotoğraf Everest baskısının iç kapağında net bir biçimde görülebilir: İki kara çarşaflı lakin beyaz eldivenli ve yüksek topuklu hanım ile beyaz kadrolu, başörtüsünün üzerine fes takan bir hanım. İleri’nin kelamlarına bir daha kulak vermekte yarar var: “Gelgelelim, devrin ruhu bu kapakta ‘yaşıyor’.” Evet, bu açıdan bakıldığında bu yapıtında Örik, ‘duygusuz’ tonundan sıyrılarak devrin ruhunu ortaya koyan, romancı üslubuyla tarihçi merakını cem eden bir muharrir olarak görülebilir.
“(…) olağan olarak artık mezar taşları bulunmayan, mezar yerleri ebediyen bilinmeyecek olan bu dört bayanın hâlâ isimlerini ve yüzlerini merak ettiğim, tutum ve edaları, birbirlerine muameleleri hakkında kanılara daldığım, faraziyeler kurduğum olur…” (s.52)
Okumaya devam et...