Tolga
New member
“Mum gibi olmak” atasözü mü? Farklı açılardan bakmayı seven bir forumdaşın daveti
Selam dostlar,
Konuya tek pencereden bakmayı hiç sevmem; aynı ifadeyi dilbilimden psikolojiye, gündelik hayattan kültüre kadar farklı merceklerle tartışmayı keyifli buluyorum. Bugün de aklımı kurcalayan bir soruyu ortaya atıyorum: “Mum gibi olmak atasözü mü?” Bir yanda sözlük ve dil kılavuzlarına yaslanan objektif bir yaklaşım, öte yanda ifade edilen duygunun ve toplumsal etkilerin peşine düşen bir yorum alanı var. Hep birlikte hem “teknik” hem de “insani” tarafını konuşalım istiyorum. Buyurun tartışmaya!
---
Temel ayrım: Atasözü mü, deyim mi?
Dilbilim açısından “atasözü” çoğunlukla tam bir yargı bildiren, genellemeye dayalı, öğüt veya gözlem içeren kalıp sözlerdir: “Damlaya damlaya göl olur” gibi. “Deyim” ise tek başına hüküm kurmaktan çok durumu, duyguyu, eylemi kalıplaşmış bir birlikle anlatır: “gözden düşmek”, “elini taşın altına koymak” gibi.
Bu çerçevede “mum gibi olmak”, genellikle birinin uyarı, otorite, şaşkınlık ya da çekinme karşısında sessiz, uysal, itirazsız hâle gelmesini anlatır: “Öğretmen sınıfa girince herkes mum gibi oldu.” Bu kullanım bir yargı veya öğüt değil, bir durum anlatımıdır. Yani teknik sınıflamada “atasözü”nden çok “deyim” kategorisine yerleşir. Fakat iş burada bitmiyor; çünkü günlük dilde kategoriler kadar, ifadenin bizde uyandırdığı çağrışımlar da önemli.
---
Objektif ve veri odaklı yaklaşım: “Erkek bakışı”nın dilbilimsel haritası
Topluluğumuzdaki bazı erkek forumdaşların yaklaşımını şöyle özetleyebilirim: ölçülebilir, sınıflandırılabilir, doğrulanabilir veriyi aramak. Bu merak, şu soruları öne çıkarıyor:
- “Mum gibi olmak” ifadesi korpuslarda (gazete arşivleri, kitap veri tabanları, sosyal medya metinleri) nasıl dağılıyor?
- Hangi bağlamlarda (okul, iş, aile, otorite ilişkileri) daha çok kullanılıyor?
- Tarihsel olarak ilk örnekleri hangi metinlerde?
- Benzer anlam alanına giren eşdeğer deyimler neler: “süt dökmüş kediye dönmek”, “sus pus olmak”, “pısırıklaşmak” gibi?
- Frekans verileri “atasözü” etiketinden çok “deyim” etiketine mi işaret ediyor?
Bu veri odaklı okuma, sonuçta kavramsal isabeti artırıyor. Korpus taramalarında genellikle yüklem odaklı, bağlama bağımlı kullanımlar görüldüğü için “deyim” sınıflaması güçleniyor. Ayrıca atasözleri çoğu zaman tam cümle kurar (“Uğrun uğrun koşan yorulur” gibi), oysa “mum gibi olmak” cümle içinde eylem öbeğidir. Objektif çerçeve, tereddüdü azaltan teknik bir pusula sunuyor.
---
Duygusal ve toplumsal etkiler odaklı yaklaşım: “Kadın bakışı”nın insani panoraması
Bazı kadın forumdaşların açtığı ufuk ise ifadelerin insanda bıraktığı izleri, toplumsal güç ilişkileriyle kurduğu bağı dikkate almamız gerektiğini hatırlatıyor. “Mum gibi olmak” yalnızca “uysallaşmak” mı, yoksa otorite karşısında eriyip yok olma riskini de mi çağrıştırıyor? “Mum” ışık verir ama eriyerek verir; burada fedakârlık, sessiz itaat, görünmezleşme gibi temalar tetikleniyor olabilir.
- Bu deyim ebeveyn-çocuk, öğretmen-öğrenci, yönetici-çalışan gibi hiyerarşik ilişkilerde nasıl işliyor?
- Birini “mum gibi” tanımlamak, uyma baskısını normalleştiriyor mu?
- Ev içi emek veya görünmeyen emek bağlamında, “sesini kıs, uslu dur” telkiniyle bir bağ kuruyor muyuz?
- “Mum” metaforu, ışığıyla çevreyi aydınlatırken kendinden vazgeçmeyi övüyor mu, yoksa sadece bir durumu betimliyor mu?
Bu bakış, doğru/yanlış kutbuna sıkışmadan, deyimin toplumsal duyarlıkları ve duygusal yükünü tartışmaya açıyor. Dilin yalnızca kurallar değil, ilişkiler ürettiğini hatırlatıyor.
---
Metaforun iki yüzü: Işık ve erime
“Mum gibi olmak” ifadesi iki güçlü metaforu bir araya getirir:
1. Işık: Düşük gürültülü, sükûnetli, düzenli bir ortam. “Mum gibi” sınıf, “mum gibi” ev… Burada huzur çağrışımı var.
2. Erime: Uyuma uğruna kendi varoluşundan feragat, içe çekilme, görünmezleşme. Burada ise bedel çağrışımı var.
Objektif/veri odaklı yaklaşım, “bu iki yüz, kullanımlarda hangi sıklıkta?” diye sorar. Duygusal/toplumsal yaklaşım, “bu iki yüz, kimleri, hangi durumlarda, nasıl etkiliyor?” diye sorar. İkisi birlikte, deyimi daha adil ve bütüncül okumamızı sağlar.
---
Sınıflandırma neden önemlidir? “Deyim” teşhisi neyi değiştirir?
“Deyim mi, atasözü mü?” ayrımı sadece etiket meselesi değildir. Öğrenme, öğretim, çeviri, dil politikası, yapay zekâ dil modelleri gibi alanlarda doğrudan etkisi vardır:
- Eğitim: Atasözleri genelde kural/öğüt diye öğretilir; deyimler kullanım bağlamı ile kavratılır. Yan sınıflama, öğrenme stratejisini bozar.
- Çeviri: Atasözü için eşdeğer yargı aranır; deyimde eşdeğer durum ifadesi.
- Arama/Korpus: Doğru etiketleme, doğru sonuç kümeleri üretir.
- Yapay zekâ: Metin sınıflayıcıları, konuşma asistanları için etiketleme kalitesi anlamın korunmasını sağlar.
Dolayısıyla “mum gibi olmak”ı “deyim” olarak görmek, pratikte daha yerinde pedagojik ve teknolojik tercihlere kapı açar.
---
Kullanım bağlamları: Nötr betimleme mi, norm koyma mı?
Bir cümlede bu ifade nötr şekilde yalnızca durumu anlatabilir: “Uçuştan önce kabin mum gibi oldu.” Ama başka bir bağlamda normatif bir baskı da ima edebilir: “Patron gelince herkes mum gibi olacak.” Burada iktidar ilişkisi devrededir. Veri odaklı okuma, bu tür bağlamları çıkarıp kalıpları gösterir; duygusal/toplumsal okuma, bu kalıpların insan üzerindeki etkisini tartışır. İki yaklaşım birbirini tamamlar.
---
Cinsiyet genellemelerine dipnot: Mercekler, insanlar değil
Burada “erkek bakışı = objektif/veri, kadın bakışı = duygusal/toplumsal” diye kişileri indirgemekten özellikle kaçınalım. Bu başlıklar birer analiz merceği: Her cinsiyetten kişi, her iki merceği de kullanabilir. Tartışmayı zenginleştirmek için bu şemaları geçici olarak benimsiyoruz; kıymeti, ezberi değil ufku genişletmesinde.
---
Forumda tartışmayı başlatacak sorular
- Sizin deneyiminizde “mum gibi olmak” daha çok huzur ve düzen çağrışımı mı, yoksa baskı ve görünmezleşme çağrışımı mı yapıyor? Örnek cümleler paylaşır mısınız?
- Eğitim veya iş ortamlarında bu deyimi teşvik eden mi, eleştiren mi bir dille kullanıyoruz? “Neden?”ini konuşalım.
- Korpus ya da arşivlere bakan arkadaşlar: Son 50 yılda bu ifadenin kullanım sıklığı değişti mi? Hangi tür metinlerde yoğunlaşıyor?
- Alternatifler: “sus pus olmak”, “süt dökmüş kediye dönmek”, “pısırmak”… Hangisi daha yumuşak, hangisi daha sert bir ton taşıyor?
- Kültürler arası eşdeğerler neler? İngilizcedeki “to be meek/quiet as a mouse” ya da “to melt away” benzer mi, değil mi?
- Çocuklarla iletişimde bu deyimi pozitif disiplin ilkeleriyle nasıl bağdaştırabiliriz; bağdaştırmalı mıyız?
- Sanat ve edebiyatta “mum” imgesi sizce daha çok ışık (erdem) mı, erime (bedel) mi olarak çıkar karşımıza?
---
Kısa cevap: Peki, atasözü mü?
Toparlarsak: Teknik sınıflama açısından “mum gibi olmak” bir atasözü değil, bir deyimdir. Tam bir yargı/öğüt cümlesi kurmaz; durum betimler, cümle içinde eylem öbeği olarak çalışır. Fakat ifade, bağlamına göre olumlayıcı (sükûnet, düzen) ya da sorgulayıcı (itaat, silinme) duygular uyandırabilir. Bu nedenle “deyim” teşhisi doğru olsa bile yorum alanı zengindir.
---
Kapanış: Aynı ifadeye iki mercek, daha geniş bir görüş açısı
Bir mercek bize ne olduğunu söyler (sınıflama, veri, bağlam); diğer mercek ne hissettirdiğini ve kimleri nasıl etkilediğini sorar. “Mum gibi olmak” tartışması, dilin hem mühendisliği hem de insanlığı olduğunu gösteriyor. Gelin, bu iki merceği bir arada tutalım: Dili doğru adlandırıp, insana değen tarafını da ihmal etmeyelim. Şimdi söz sizde: Siz “mum gibi olmak” deyince önce hangi merceği takıyorsunuz — ve neden?
Selam dostlar,
Konuya tek pencereden bakmayı hiç sevmem; aynı ifadeyi dilbilimden psikolojiye, gündelik hayattan kültüre kadar farklı merceklerle tartışmayı keyifli buluyorum. Bugün de aklımı kurcalayan bir soruyu ortaya atıyorum: “Mum gibi olmak atasözü mü?” Bir yanda sözlük ve dil kılavuzlarına yaslanan objektif bir yaklaşım, öte yanda ifade edilen duygunun ve toplumsal etkilerin peşine düşen bir yorum alanı var. Hep birlikte hem “teknik” hem de “insani” tarafını konuşalım istiyorum. Buyurun tartışmaya!
---
Temel ayrım: Atasözü mü, deyim mi?
Dilbilim açısından “atasözü” çoğunlukla tam bir yargı bildiren, genellemeye dayalı, öğüt veya gözlem içeren kalıp sözlerdir: “Damlaya damlaya göl olur” gibi. “Deyim” ise tek başına hüküm kurmaktan çok durumu, duyguyu, eylemi kalıplaşmış bir birlikle anlatır: “gözden düşmek”, “elini taşın altına koymak” gibi.
Bu çerçevede “mum gibi olmak”, genellikle birinin uyarı, otorite, şaşkınlık ya da çekinme karşısında sessiz, uysal, itirazsız hâle gelmesini anlatır: “Öğretmen sınıfa girince herkes mum gibi oldu.” Bu kullanım bir yargı veya öğüt değil, bir durum anlatımıdır. Yani teknik sınıflamada “atasözü”nden çok “deyim” kategorisine yerleşir. Fakat iş burada bitmiyor; çünkü günlük dilde kategoriler kadar, ifadenin bizde uyandırdığı çağrışımlar da önemli.
---
Objektif ve veri odaklı yaklaşım: “Erkek bakışı”nın dilbilimsel haritası
Topluluğumuzdaki bazı erkek forumdaşların yaklaşımını şöyle özetleyebilirim: ölçülebilir, sınıflandırılabilir, doğrulanabilir veriyi aramak. Bu merak, şu soruları öne çıkarıyor:
- “Mum gibi olmak” ifadesi korpuslarda (gazete arşivleri, kitap veri tabanları, sosyal medya metinleri) nasıl dağılıyor?
- Hangi bağlamlarda (okul, iş, aile, otorite ilişkileri) daha çok kullanılıyor?
- Tarihsel olarak ilk örnekleri hangi metinlerde?
- Benzer anlam alanına giren eşdeğer deyimler neler: “süt dökmüş kediye dönmek”, “sus pus olmak”, “pısırıklaşmak” gibi?
- Frekans verileri “atasözü” etiketinden çok “deyim” etiketine mi işaret ediyor?
Bu veri odaklı okuma, sonuçta kavramsal isabeti artırıyor. Korpus taramalarında genellikle yüklem odaklı, bağlama bağımlı kullanımlar görüldüğü için “deyim” sınıflaması güçleniyor. Ayrıca atasözleri çoğu zaman tam cümle kurar (“Uğrun uğrun koşan yorulur” gibi), oysa “mum gibi olmak” cümle içinde eylem öbeğidir. Objektif çerçeve, tereddüdü azaltan teknik bir pusula sunuyor.
---
Duygusal ve toplumsal etkiler odaklı yaklaşım: “Kadın bakışı”nın insani panoraması
Bazı kadın forumdaşların açtığı ufuk ise ifadelerin insanda bıraktığı izleri, toplumsal güç ilişkileriyle kurduğu bağı dikkate almamız gerektiğini hatırlatıyor. “Mum gibi olmak” yalnızca “uysallaşmak” mı, yoksa otorite karşısında eriyip yok olma riskini de mi çağrıştırıyor? “Mum” ışık verir ama eriyerek verir; burada fedakârlık, sessiz itaat, görünmezleşme gibi temalar tetikleniyor olabilir.
- Bu deyim ebeveyn-çocuk, öğretmen-öğrenci, yönetici-çalışan gibi hiyerarşik ilişkilerde nasıl işliyor?
- Birini “mum gibi” tanımlamak, uyma baskısını normalleştiriyor mu?
- Ev içi emek veya görünmeyen emek bağlamında, “sesini kıs, uslu dur” telkiniyle bir bağ kuruyor muyuz?
- “Mum” metaforu, ışığıyla çevreyi aydınlatırken kendinden vazgeçmeyi övüyor mu, yoksa sadece bir durumu betimliyor mu?
Bu bakış, doğru/yanlış kutbuna sıkışmadan, deyimin toplumsal duyarlıkları ve duygusal yükünü tartışmaya açıyor. Dilin yalnızca kurallar değil, ilişkiler ürettiğini hatırlatıyor.
---
Metaforun iki yüzü: Işık ve erime
“Mum gibi olmak” ifadesi iki güçlü metaforu bir araya getirir:
1. Işık: Düşük gürültülü, sükûnetli, düzenli bir ortam. “Mum gibi” sınıf, “mum gibi” ev… Burada huzur çağrışımı var.
2. Erime: Uyuma uğruna kendi varoluşundan feragat, içe çekilme, görünmezleşme. Burada ise bedel çağrışımı var.
Objektif/veri odaklı yaklaşım, “bu iki yüz, kullanımlarda hangi sıklıkta?” diye sorar. Duygusal/toplumsal yaklaşım, “bu iki yüz, kimleri, hangi durumlarda, nasıl etkiliyor?” diye sorar. İkisi birlikte, deyimi daha adil ve bütüncül okumamızı sağlar.
---
Sınıflandırma neden önemlidir? “Deyim” teşhisi neyi değiştirir?
“Deyim mi, atasözü mü?” ayrımı sadece etiket meselesi değildir. Öğrenme, öğretim, çeviri, dil politikası, yapay zekâ dil modelleri gibi alanlarda doğrudan etkisi vardır:
- Eğitim: Atasözleri genelde kural/öğüt diye öğretilir; deyimler kullanım bağlamı ile kavratılır. Yan sınıflama, öğrenme stratejisini bozar.
- Çeviri: Atasözü için eşdeğer yargı aranır; deyimde eşdeğer durum ifadesi.
- Arama/Korpus: Doğru etiketleme, doğru sonuç kümeleri üretir.
- Yapay zekâ: Metin sınıflayıcıları, konuşma asistanları için etiketleme kalitesi anlamın korunmasını sağlar.
Dolayısıyla “mum gibi olmak”ı “deyim” olarak görmek, pratikte daha yerinde pedagojik ve teknolojik tercihlere kapı açar.
---
Kullanım bağlamları: Nötr betimleme mi, norm koyma mı?
Bir cümlede bu ifade nötr şekilde yalnızca durumu anlatabilir: “Uçuştan önce kabin mum gibi oldu.” Ama başka bir bağlamda normatif bir baskı da ima edebilir: “Patron gelince herkes mum gibi olacak.” Burada iktidar ilişkisi devrededir. Veri odaklı okuma, bu tür bağlamları çıkarıp kalıpları gösterir; duygusal/toplumsal okuma, bu kalıpların insan üzerindeki etkisini tartışır. İki yaklaşım birbirini tamamlar.
---
Cinsiyet genellemelerine dipnot: Mercekler, insanlar değil
Burada “erkek bakışı = objektif/veri, kadın bakışı = duygusal/toplumsal” diye kişileri indirgemekten özellikle kaçınalım. Bu başlıklar birer analiz merceği: Her cinsiyetten kişi, her iki merceği de kullanabilir. Tartışmayı zenginleştirmek için bu şemaları geçici olarak benimsiyoruz; kıymeti, ezberi değil ufku genişletmesinde.
---
Forumda tartışmayı başlatacak sorular
- Sizin deneyiminizde “mum gibi olmak” daha çok huzur ve düzen çağrışımı mı, yoksa baskı ve görünmezleşme çağrışımı mı yapıyor? Örnek cümleler paylaşır mısınız?
- Eğitim veya iş ortamlarında bu deyimi teşvik eden mi, eleştiren mi bir dille kullanıyoruz? “Neden?”ini konuşalım.
- Korpus ya da arşivlere bakan arkadaşlar: Son 50 yılda bu ifadenin kullanım sıklığı değişti mi? Hangi tür metinlerde yoğunlaşıyor?
- Alternatifler: “sus pus olmak”, “süt dökmüş kediye dönmek”, “pısırmak”… Hangisi daha yumuşak, hangisi daha sert bir ton taşıyor?
- Kültürler arası eşdeğerler neler? İngilizcedeki “to be meek/quiet as a mouse” ya da “to melt away” benzer mi, değil mi?
- Çocuklarla iletişimde bu deyimi pozitif disiplin ilkeleriyle nasıl bağdaştırabiliriz; bağdaştırmalı mıyız?
- Sanat ve edebiyatta “mum” imgesi sizce daha çok ışık (erdem) mı, erime (bedel) mi olarak çıkar karşımıza?
---
Kısa cevap: Peki, atasözü mü?
Toparlarsak: Teknik sınıflama açısından “mum gibi olmak” bir atasözü değil, bir deyimdir. Tam bir yargı/öğüt cümlesi kurmaz; durum betimler, cümle içinde eylem öbeği olarak çalışır. Fakat ifade, bağlamına göre olumlayıcı (sükûnet, düzen) ya da sorgulayıcı (itaat, silinme) duygular uyandırabilir. Bu nedenle “deyim” teşhisi doğru olsa bile yorum alanı zengindir.
---
Kapanış: Aynı ifadeye iki mercek, daha geniş bir görüş açısı
Bir mercek bize ne olduğunu söyler (sınıflama, veri, bağlam); diğer mercek ne hissettirdiğini ve kimleri nasıl etkilediğini sorar. “Mum gibi olmak” tartışması, dilin hem mühendisliği hem de insanlığı olduğunu gösteriyor. Gelin, bu iki merceği bir arada tutalım: Dili doğru adlandırıp, insana değen tarafını da ihmal etmeyelim. Şimdi söz sizde: Siz “mum gibi olmak” deyince önce hangi merceği takıyorsunuz — ve neden?