Menekşe Toprak
“Sevginin yazdıkları üzerine bir yorumda bulunmam güç, zira seviyorum yazdıklarını, sevdiğimiz bir şeyin çözümlemesini yapmaksa budalaca bir harekettir. elbette bir anlatıcı o; sabaha karşı masal anlatan, karşı konulmaz bir anlatıcı o.”
İngiliz muharrir ve eleştirmen John Berger ‘Haliçli Köprü’ [1] kitabının önsözünde ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ı bu satırlarla anlatmaya başlar ki onun meşrebindeki yazarlarla olan ilginin anahtar sözünü de ortaya atmış olur: Sevmek. Zira tuhaflık derecesinde büyüleyici ve iştahlı, fakat öte yandan lisanı büküp bozan keyfilikteki bir anlatıma fakat severek yaklaşmak mümkündür. Onun bu edebiyatını kısmen geç keşfetmekle bir arada, metinlerini sevenlerden oldum ben de. Birinci kere müsabakamız ise onun yazdıklarına fütursuzca el uzatıldığına inandığı bir periyoda denk gelir.
Yıl 2006, Feridun Zaimoğlu’nun yeni çıkan ‘Leyla’ isimli romanının ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ın ‘Hayat Bir Kervansaray’ kitabıyla benzerliği karşılaştırılıyor, intihal suçlamaları dolaşıyordu edebiyat piyasasında. Üstelik tıpkı yayınevinde basılmış olan bu iki romanın birebir editörlerin elinden geçtiği de söyleniyordu.
Berlin’de Türkçe yayın yapan bir radyo kanalında edebiyat programları hazırlayıp sunan biri olarak ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ın konutunun kapısını çalıyorum ben de. Kreuzberg semtinde, kentin kanal sularına bakan bir dairede, iki başka romandaki Anadolulu iki hanımın ve kıssanın benzerlikleri ancak en epey da Almancadaki tınıları hakkında konuşuyoruz. Alman lisanı ve edebiyatı uzmanı bir akademisyen tarafınca hazırlanmış olan onlarca sayfalık bir listede kanıtlaması adil olmayı gerektiren bir mağduriyetin isyanına tanıklık ediyorum aslında. Haklı bir isyan bu, zira taklidi çabucak sırıtabilecek özgünlükte, otobiyografik metinlerin müellifidir her şeydilk evvel Özdamar. Bir ateşin etrafında oturmuş, gerçek olduğunu düşündüğünüz bir kıssayı alevlerin gölgesinde tuhaf ve hoş biçimlere sokarak anlatan, sesindeki farklı tınıyla sizi evvel şaşırtıp daha sonra kendine bağlayan bir büyücüdür o. Anadolu’nun kelamlı külçeşidini ve Türkçeyi Almancanın içine sokarak kendini dinletebilendir.
ANADOLU KELAMLI KÜLTÜRÜ YA DA ALMANCADA TÜRKÇE LİSAN OYUNLARI
‘Emine’ Sevgi Özdamar on sekiz yaşından daha sonra tanıştığı Almancayla yazmaya başlar ancak Türkçe ile Türkiye’nin kıssaları ve yerleri metinlerinin en değerli kaynağı olur. Türkçe kelamlı kültürle alakasının, kimliğine daha sonradan eklenen ‘Emine’ ismiyle olan münasebeti kadar derinlere dayandığı anlaşılıyor. ‘Emine’yi 1970’li senelerda İstanbul’da birebir konutu paylaştığı, yurt haricindeki hastane günlerinde refakatçisi olduğu yakın arkadaşı şair Ece Ayhan’ın kendisine yakıştırdığını ‘Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur’ [2] isimli anı kitabında anlatır Özdamar.
Özdamar ta birinci kitabı ‘Mutterzunge’den itibaren Türkçe kelamlı kültürü de yanına alıp bir oyuncu mizacıyla kurar metinlerini. Örneğin Türkçedeki çift anlamlılıkları her kavramın sıklıkla tek bir manaya geldiği Almancada da misal bir okumaya natürel fiyat. Almancada yalnızca lisan manasına gelen Sprache sözcüğünü, uzvumuz manasındaki “dil” biçiminde kullanır ve bu biçimdece Almancada var olmayan bir kavram çıkar ortaya: Mutterzunge: [3]
“Dilin kemiği yoktur, onu nereye döndürürsen oraya döner. Döndürülmüş dilimle bu Berlin kentinde oturuyordum. Zenci kafesi, Arap müdavimler, yüksek tabureler, sallanan ayaklar. Bayat bir ay çöreği tabakta can çekişiyor, garson mahcup olmasın diye çabucak bahşiş veriyorum. Annedilimi ne vakit kaybettiğimi bir bilebilsem. Bir seferinde annemle ben annedilimizde konuşuyorduk. Annem şu biçimde dedi bana: ‘Biliyor musun, o denli bir konuşuyorsun ki, her şeyi tastamam anlattım sanıyorsun, halbuki aniden kimi kelamları söylemeden atlıyorsun, daha sonra yeniden rahat rahat anlatıyorsun, ben de hoop seninle bir arada atlıyorum, daha sonra rahat bir nefes alıyorum.’ daha sonra da şöyleki dedi: ‘Saçlarının yarısını Almanya’da bırakmışsın.’”
GAYRI RESMİ TÜRKİYE TARİHİ
Almancada düşünen için yabancı, hatta yer yer eğreti ve çeviri üzere duran lakin seveni için yesyeni bir lezzetteki bu lisan, ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ın tabir yerindeyse en değerli markası olur. Onun kanımca en kuvvetli ve en ‘Türkçe düşünülerek’ yazılmış olan metni ise ‘Hayat Bir Kervansaray’ [4] romanı. ‘Ölmeden Evvel Okumanız Gereken 1001 Kitap’ listesine alınan, Ingeborg Bachmann ödüllü bu roman, bir ceninken anne karnında sesini işitmeye başladığımız bir kız çocuğunun Malatya’dan başlayıp Ankara’da, Bursa’da ve nihayet İstanbul’da devam eden büyüme serüvenine odaklanır.
Hayat Bir Kervansaray, ‘Emine’ Sevgi Özdamar, çeviren: Ayça Sabuncuoğlu, 305 syf., Bağlantı Yayınları, 2015.
Metin beraberinde bir gayrı resmî Türkiye tarihi üzeredir. Özdamar bildiği bir dünyayı yeni bir lisanda o denli dolu dizgin anlatır ki, romanın biyografik niteliğini unutturur okura. Korkmadan lisanla oynayan, canlıyla cansızı neredeyse birbirine eşit kılan bir çocuğun kalbi ve gözüyle dünyaya bakar. Masalları çağrıştıran lakin masalı da bozan bir metindir bu. Anadolu’ya has bir kadınlık halini ve bilgeliğini eril Almancayla birleştiren oyuncu bir sanatkarın metnidir en hayli da. Zira gerçekte de beraberinde bir tiyatro oyuncusudur Özdamar.
ÖTEKİNİN ESTETİĞİ
1946 yılında Malatya’da doğan, çeşitli kentlerde büyüyen, İstanbul’dan Almanya’ya 60’lı senelerda tiyatro eğitimi için giden, İstanbul’a geri dönen fakat daha sonra yetmişlerin başında duvarla ikiye bölünmüş Berlin’e yerleşen, Bertold Brecht’in öğrencisi olan Özdamar’ın şimdi bütün metinleri az ya da epey otobiyografiktir. Tıpkı birinci göçmenlik senelerına odaklanan ve Berlin’le İstanbul içinde uzun bir köprü kuran Haliçli Köprü kitabı üzere. Ancak onun lisanla başlayan renkli ve oyunbaz anlatımı o denli kuvvetlidür ki, öbür metinlerinde olduğu bu metinde de anlattıkları hayat öyküsü olmaktan çıkıp edebiyata dönüşür.
Bu yüzden 2006 yılındaki intihal tartışmalarında büyük bir haksızlığa uğradığını düşünmüş olan Özdamar’ı bugün fazlaca daha âlâ anladığımı sanıyorum. Zira Anadolu insanını, hanımını yeni bir lisanda o lisanı deforme ederek anlatırken öteki olmanın estetiğini kurar ‘Emine’ Sevgi Özdamar. Şarkiyatçı bir halla başkasını Avrupa kültürüne açıklama kaygısına düşen, sıradanleştirici hatta sömürücü bir anlatım yerine, anlattıkları yer yer arkaik de olsa, içerden bir bakışla yaklaşır beşerlerine.
Emine’ Sevgi Özdamar
GÖLGELERLE HUDUTLU BİR YER
daha sonra uzun bir sessizliğe gömüldü ‘Emine’ Sevgi Özdamar. Ya da aslında onun piyasadaki görünmezliği bu biçimde algılandı. Fakat o denli değilmiş. Halbuki o Herta Müller’in tabiriyle edebiyat denen örtünün altında konuşmaya devam ediyormuş. Zira Seltsame Sterne starren zur Erde[5] isimli son yapıtının yayınlanmasından tam on sekiz yıl daha sonra 800 sayfaya yakın dev bir romanla geri döndü Özdamar. birebir vakitte eski yayınevinden ayrılıp Almanya’nın başka bir itibarlı yayınevi olan Suhrkamp Yayınevi’ne geçerek.
‘Ein mit Schatten Begrenzter Raum’ (Gölgelerle Hudutlu Bir Yer) isimli bu roman da çabucak birinci satırdan itibaren sahibinin imzasını taşıdığını belirli ediyor. 1971 darbesi sırasında İstanbul’dan Yunanistan’a kaçan bir bayanın tiyatro eğitimi için duvarla ikiye bölünmüş Berlin’in batısına varışını, akabinde duvarın ardındaki Doğu Berlin’e, Paris’in bulvarlarına geçişini anlatır. Ege kıyılarında bir ada atmosferiyle başlayan romanda poyraz, imbat, lodos üzere rüzgarlardan tutun da bitki, deniz hayvan, canlı cansız, bir fazlaca şeyin sesini duyar, metindeki ruhunu yakalarız. Bu kitabıyla Almanca edebiyatın kıymetli ödüllerinden Georg Büchner Ödülü’ne paha görülen yetmiş altı yaşındaki Özdamar bir yandan da dönüp gençliğe, göçmene, Türkiyeli muhalif sanatkarın Almanya’yla olan münasebetine lakin en çok da geçmiş yüzyılın Avrupa’sında ülkelerin sanat ve sanatkarlarla birbirine bağlanmış tarihine bakıyor.
Her kısmı bir tiyatro perdesi üzere kurgulanmış olan roman her şeydilk evvel müellifinin hayat öyküsünü barındırıyor. Gölgelerle hudutlu yerlerde geçmiş, edebiyatın büyüsüyle bir daha şekillenmiş gerçek bir hayat bu: ‘Emine’ Sevgi Özdamar.
Dipnotlar:
[1] Haliçli Köprü (Die Brücke vom Goldenen Horn), çeviri: İlknur Özdemir, Turkuvaz Kitap 2008.
[2] Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, ‘Emine’ Sevgi Özdamar, YKY, 2007
[3] Mutterzunge, Rothbuchverlag ,1990 (Anne Lisanı, Çeviri: Fikret Doğan, İrtibat Yayınları 2013).
[4]Das Leben ist eine Karawanserei – çizgi zwei Türen – aus einer kam ich rein aus der anderen ging ich raus, Kiwi-Verlag, 1992 (Hayat Bir Kervansaray, Çeviri Ayça Sabuncuoğlu, Varlık Yayınları, 2007, Turkuaz Yayınları 2008 ve Bağlantı Yayınları 2015).
[5] Seltsame Sterne starren zur Erde, KiWİ, 2003 (Tuhaf Yıldızlar Dünyaya Bakıyorlar Gözlerini Kırpmadan, Çev: Fikret Doğan, İrtibat Yayınları, 2012).
Okumaya devam et...
“Sevginin yazdıkları üzerine bir yorumda bulunmam güç, zira seviyorum yazdıklarını, sevdiğimiz bir şeyin çözümlemesini yapmaksa budalaca bir harekettir. elbette bir anlatıcı o; sabaha karşı masal anlatan, karşı konulmaz bir anlatıcı o.”
İngiliz muharrir ve eleştirmen John Berger ‘Haliçli Köprü’ [1] kitabının önsözünde ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ı bu satırlarla anlatmaya başlar ki onun meşrebindeki yazarlarla olan ilginin anahtar sözünü de ortaya atmış olur: Sevmek. Zira tuhaflık derecesinde büyüleyici ve iştahlı, fakat öte yandan lisanı büküp bozan keyfilikteki bir anlatıma fakat severek yaklaşmak mümkündür. Onun bu edebiyatını kısmen geç keşfetmekle bir arada, metinlerini sevenlerden oldum ben de. Birinci kere müsabakamız ise onun yazdıklarına fütursuzca el uzatıldığına inandığı bir periyoda denk gelir.
Yıl 2006, Feridun Zaimoğlu’nun yeni çıkan ‘Leyla’ isimli romanının ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ın ‘Hayat Bir Kervansaray’ kitabıyla benzerliği karşılaştırılıyor, intihal suçlamaları dolaşıyordu edebiyat piyasasında. Üstelik tıpkı yayınevinde basılmış olan bu iki romanın birebir editörlerin elinden geçtiği de söyleniyordu.
Berlin’de Türkçe yayın yapan bir radyo kanalında edebiyat programları hazırlayıp sunan biri olarak ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ın konutunun kapısını çalıyorum ben de. Kreuzberg semtinde, kentin kanal sularına bakan bir dairede, iki başka romandaki Anadolulu iki hanımın ve kıssanın benzerlikleri ancak en epey da Almancadaki tınıları hakkında konuşuyoruz. Alman lisanı ve edebiyatı uzmanı bir akademisyen tarafınca hazırlanmış olan onlarca sayfalık bir listede kanıtlaması adil olmayı gerektiren bir mağduriyetin isyanına tanıklık ediyorum aslında. Haklı bir isyan bu, zira taklidi çabucak sırıtabilecek özgünlükte, otobiyografik metinlerin müellifidir her şeydilk evvel Özdamar. Bir ateşin etrafında oturmuş, gerçek olduğunu düşündüğünüz bir kıssayı alevlerin gölgesinde tuhaf ve hoş biçimlere sokarak anlatan, sesindeki farklı tınıyla sizi evvel şaşırtıp daha sonra kendine bağlayan bir büyücüdür o. Anadolu’nun kelamlı külçeşidini ve Türkçeyi Almancanın içine sokarak kendini dinletebilendir.
ANADOLU KELAMLI KÜLTÜRÜ YA DA ALMANCADA TÜRKÇE LİSAN OYUNLARI
‘Emine’ Sevgi Özdamar on sekiz yaşından daha sonra tanıştığı Almancayla yazmaya başlar ancak Türkçe ile Türkiye’nin kıssaları ve yerleri metinlerinin en değerli kaynağı olur. Türkçe kelamlı kültürle alakasının, kimliğine daha sonradan eklenen ‘Emine’ ismiyle olan münasebeti kadar derinlere dayandığı anlaşılıyor. ‘Emine’yi 1970’li senelerda İstanbul’da birebir konutu paylaştığı, yurt haricindeki hastane günlerinde refakatçisi olduğu yakın arkadaşı şair Ece Ayhan’ın kendisine yakıştırdığını ‘Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur’ [2] isimli anı kitabında anlatır Özdamar.
Özdamar ta birinci kitabı ‘Mutterzunge’den itibaren Türkçe kelamlı kültürü de yanına alıp bir oyuncu mizacıyla kurar metinlerini. Örneğin Türkçedeki çift anlamlılıkları her kavramın sıklıkla tek bir manaya geldiği Almancada da misal bir okumaya natürel fiyat. Almancada yalnızca lisan manasına gelen Sprache sözcüğünü, uzvumuz manasındaki “dil” biçiminde kullanır ve bu biçimdece Almancada var olmayan bir kavram çıkar ortaya: Mutterzunge: [3]
“Dilin kemiği yoktur, onu nereye döndürürsen oraya döner. Döndürülmüş dilimle bu Berlin kentinde oturuyordum. Zenci kafesi, Arap müdavimler, yüksek tabureler, sallanan ayaklar. Bayat bir ay çöreği tabakta can çekişiyor, garson mahcup olmasın diye çabucak bahşiş veriyorum. Annedilimi ne vakit kaybettiğimi bir bilebilsem. Bir seferinde annemle ben annedilimizde konuşuyorduk. Annem şu biçimde dedi bana: ‘Biliyor musun, o denli bir konuşuyorsun ki, her şeyi tastamam anlattım sanıyorsun, halbuki aniden kimi kelamları söylemeden atlıyorsun, daha sonra yeniden rahat rahat anlatıyorsun, ben de hoop seninle bir arada atlıyorum, daha sonra rahat bir nefes alıyorum.’ daha sonra da şöyleki dedi: ‘Saçlarının yarısını Almanya’da bırakmışsın.’”
GAYRI RESMİ TÜRKİYE TARİHİ
Almancada düşünen için yabancı, hatta yer yer eğreti ve çeviri üzere duran lakin seveni için yesyeni bir lezzetteki bu lisan, ‘Emine’ Sevgi Özdamar’ın tabir yerindeyse en değerli markası olur. Onun kanımca en kuvvetli ve en ‘Türkçe düşünülerek’ yazılmış olan metni ise ‘Hayat Bir Kervansaray’ [4] romanı. ‘Ölmeden Evvel Okumanız Gereken 1001 Kitap’ listesine alınan, Ingeborg Bachmann ödüllü bu roman, bir ceninken anne karnında sesini işitmeye başladığımız bir kız çocuğunun Malatya’dan başlayıp Ankara’da, Bursa’da ve nihayet İstanbul’da devam eden büyüme serüvenine odaklanır.
Hayat Bir Kervansaray, ‘Emine’ Sevgi Özdamar, çeviren: Ayça Sabuncuoğlu, 305 syf., Bağlantı Yayınları, 2015.
Metin beraberinde bir gayrı resmî Türkiye tarihi üzeredir. Özdamar bildiği bir dünyayı yeni bir lisanda o denli dolu dizgin anlatır ki, romanın biyografik niteliğini unutturur okura. Korkmadan lisanla oynayan, canlıyla cansızı neredeyse birbirine eşit kılan bir çocuğun kalbi ve gözüyle dünyaya bakar. Masalları çağrıştıran lakin masalı da bozan bir metindir bu. Anadolu’ya has bir kadınlık halini ve bilgeliğini eril Almancayla birleştiren oyuncu bir sanatkarın metnidir en hayli da. Zira gerçekte de beraberinde bir tiyatro oyuncusudur Özdamar.
ÖTEKİNİN ESTETİĞİ
1946 yılında Malatya’da doğan, çeşitli kentlerde büyüyen, İstanbul’dan Almanya’ya 60’lı senelerda tiyatro eğitimi için giden, İstanbul’a geri dönen fakat daha sonra yetmişlerin başında duvarla ikiye bölünmüş Berlin’e yerleşen, Bertold Brecht’in öğrencisi olan Özdamar’ın şimdi bütün metinleri az ya da epey otobiyografiktir. Tıpkı birinci göçmenlik senelerına odaklanan ve Berlin’le İstanbul içinde uzun bir köprü kuran Haliçli Köprü kitabı üzere. Ancak onun lisanla başlayan renkli ve oyunbaz anlatımı o denli kuvvetlidür ki, öbür metinlerinde olduğu bu metinde de anlattıkları hayat öyküsü olmaktan çıkıp edebiyata dönüşür.
Bu yüzden 2006 yılındaki intihal tartışmalarında büyük bir haksızlığa uğradığını düşünmüş olan Özdamar’ı bugün fazlaca daha âlâ anladığımı sanıyorum. Zira Anadolu insanını, hanımını yeni bir lisanda o lisanı deforme ederek anlatırken öteki olmanın estetiğini kurar ‘Emine’ Sevgi Özdamar. Şarkiyatçı bir halla başkasını Avrupa kültürüne açıklama kaygısına düşen, sıradanleştirici hatta sömürücü bir anlatım yerine, anlattıkları yer yer arkaik de olsa, içerden bir bakışla yaklaşır beşerlerine.
Emine’ Sevgi Özdamar
GÖLGELERLE HUDUTLU BİR YER
daha sonra uzun bir sessizliğe gömüldü ‘Emine’ Sevgi Özdamar. Ya da aslında onun piyasadaki görünmezliği bu biçimde algılandı. Fakat o denli değilmiş. Halbuki o Herta Müller’in tabiriyle edebiyat denen örtünün altında konuşmaya devam ediyormuş. Zira Seltsame Sterne starren zur Erde[5] isimli son yapıtının yayınlanmasından tam on sekiz yıl daha sonra 800 sayfaya yakın dev bir romanla geri döndü Özdamar. birebir vakitte eski yayınevinden ayrılıp Almanya’nın başka bir itibarlı yayınevi olan Suhrkamp Yayınevi’ne geçerek.
‘Ein mit Schatten Begrenzter Raum’ (Gölgelerle Hudutlu Bir Yer) isimli bu roman da çabucak birinci satırdan itibaren sahibinin imzasını taşıdığını belirli ediyor. 1971 darbesi sırasında İstanbul’dan Yunanistan’a kaçan bir bayanın tiyatro eğitimi için duvarla ikiye bölünmüş Berlin’in batısına varışını, akabinde duvarın ardındaki Doğu Berlin’e, Paris’in bulvarlarına geçişini anlatır. Ege kıyılarında bir ada atmosferiyle başlayan romanda poyraz, imbat, lodos üzere rüzgarlardan tutun da bitki, deniz hayvan, canlı cansız, bir fazlaca şeyin sesini duyar, metindeki ruhunu yakalarız. Bu kitabıyla Almanca edebiyatın kıymetli ödüllerinden Georg Büchner Ödülü’ne paha görülen yetmiş altı yaşındaki Özdamar bir yandan da dönüp gençliğe, göçmene, Türkiyeli muhalif sanatkarın Almanya’yla olan münasebetine lakin en çok da geçmiş yüzyılın Avrupa’sında ülkelerin sanat ve sanatkarlarla birbirine bağlanmış tarihine bakıyor.
Her kısmı bir tiyatro perdesi üzere kurgulanmış olan roman her şeydilk evvel müellifinin hayat öyküsünü barındırıyor. Gölgelerle hudutlu yerlerde geçmiş, edebiyatın büyüsüyle bir daha şekillenmiş gerçek bir hayat bu: ‘Emine’ Sevgi Özdamar.
Dipnotlar:
[1] Haliçli Köprü (Die Brücke vom Goldenen Horn), çeviri: İlknur Özdemir, Turkuvaz Kitap 2008.
[2] Kendi Kendinin Terzisi Bir Kambur, ‘Emine’ Sevgi Özdamar, YKY, 2007
[3] Mutterzunge, Rothbuchverlag ,1990 (Anne Lisanı, Çeviri: Fikret Doğan, İrtibat Yayınları 2013).
[4]Das Leben ist eine Karawanserei – çizgi zwei Türen – aus einer kam ich rein aus der anderen ging ich raus, Kiwi-Verlag, 1992 (Hayat Bir Kervansaray, Çeviri Ayça Sabuncuoğlu, Varlık Yayınları, 2007, Turkuaz Yayınları 2008 ve Bağlantı Yayınları 2015).
[5] Seltsame Sterne starren zur Erde, KiWİ, 2003 (Tuhaf Yıldızlar Dünyaya Bakıyorlar Gözlerini Kırpmadan, Çev: Fikret Doğan, İrtibat Yayınları, 2012).
Okumaya devam et...