2018 yılında Bağlantı Yayınları’ndan birinci vakit içinderda ‘Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreleri’ isimli bir kitap derleyen Yalçın Çakmak ile Tuncay Şur, bu sefer ‘Kürt Aşiretleri’ isimli bir kitap daha derledi. “Aktör, Müttefik, Şakî” üst başlığıyla yayımlanan kitap, bir daha İrtibat Yayınları tarafınca yayımlandı. Tarihi bağlamda Kürt aşiretlerini merkeze alan, siyasi, ekonomik, kültürel ve askeri taraflarıyla birlikte masaya yatıran Çakmak ve Şur ile bir ortaya geldik ve çalışmalarını konuştuk.
Yalçın Çakmak
‘Kürt Aşiretleri’, bir arada derlediğiniz ikinci kitap… Nasıl yürütüyorsunuz ortak üretimi, çalışma biçiminizi anlatır mısınız? Ek olarak, bu çalışma biçiminin olumlu ve olumsuz özellikleri neler sizce?
Evet, ‘Kürt Aşiretleri’ bir arada hazırladığımız ikinci kitap, bunun haricinde da ortak çalışmalar yapıyoruz. Kolektif çalışmak, nitelikli akademik üretim için neredeyse temel ögelerden biri ama ne yazık ki bilhassa Türkiye’de bunu gerçekleştirmek bir yığın sebepten ötürü pek güç bir hale geldi. Kolektif çalışma yapmanın temel koşullarından biri -ki bu ortaya çıkacak işin niteliğini ve selametini de belirleyecek bir şeydir- disiplinli ve titiz çalışmaktır. Dostluk-arkadaşlık hudutları ile profesyonel çalışma sonlarını âlâ ayırt etmek, çalışmayı ve sonucunu direkt etkiliyor. Biz buna dikkat etmeye çalışıyoruz.
Doğal bir de üzerinde çalışanların da yakından bildiği üzere derleme yapmak başından sonuna kadar sahiden de epeyce meşakkatli bir müddetç. Bir defa her şeyden değerlisi kendi ismimize konuşacak olursak, mevzu ve müellif takımını belirlemek ve bu konuda da gerekli ihtimamı göstermek önemli bir emek gerektiriyor. Zira müellif takımı ve makalelerin muhtevası artık tüm derlemenin bir kesimi ve niteliğini de belirliyor. Adeta bir aile üzere oluyoruz. Yani bir makale artık kitabın ruhuyla bütünleştiği için öteki makaleleri de etkiliyor… Lakin takdir edersiniz ki yaptığımız iş bir derleme. Bu niçinle kimi vakit okurlardan “şu niye yok” gibisinden sorular da alıyoruz. Ama bu ne yazık ki hacimsel olarak düşündüğümüzde ne teknik olarak ne de bahse hususa dair azami yetkinlikte muharriri bulma konusunda mümkün.
Son yüzyılda yapılan akademik çalışmalarda Kürt tarihi, biraz da aşiretler üzerinden tanımlana geldi, diyebiliriz. Siz bugüne kadar yapılan çalışmalara ek olarak ya da bu çalışmalardan farklı olarak aşiret olgusu ve Kürt ulusunu akademik olarak nasıl ele aldınız?
Son yüzyılda yapılan akademik çalışmalarda tez ettiğinizin tersine aşiret olgusu pek az işlendi. Kuşkusuz kimi Kürt aşiretleri üzerine münhasıran çalışan araştırmacılar oldu ya da Kürtlük üzerine yazılan biroldukça metinde aşiret bir dinamik olarak ele alındı. Lakin Kürt aşiretleri üzerine dört başı mamur antropolojik, tarihi ya da siyasi çalışmalar pek sonludur. Bizim çalışmamızın bu noksanlığa bir katkı sunmasını arzuluyoruz. Biz bu çalışmada spesifik olarak “aşiret” olgusu ve “Kürt ulusu” içinde bir bağlam kurmadık şüphesiz, bu biçimde bir gayemiz da yoktu. Fakat çalışma bu iki kavram üzerine çalışacak araştırmacılar için data sunma potansiyeli taşımaktadır.
Bir de Türkiye’de Kürtlük üzere resmî paradigma dışı alan ve toplulukları çalışmak ve üstelik kabul edile gelen resmî anlatıyı yapı bozuma uğratmanın önemli sonuçları oluyor. Yani siz, temel mantığı reddetmek üzerine heyeti bir sisteme tarihte sesi kıstırılmış veyahut daha gerçek bir tabir ile görmezden gelinmiş özneleri görünür kılmaya çalışıyorsunuz. Doğal bu konuda müstakil uygun örnekler de var. Ancak bir bütünlük içerisinde bu biçimdesine bir kompilasyon gördüğümüz kadarıyla bir birinci. Hatta derlememize önsözüyle hayli değerli bir katkı sunan Kürdoloji uzmanı Martin van Bruinessen’in tabirleriyle toparlayacak olursak Ziya Gökalp’in nispeten az bilinen çalışmasından takriben yüz yıl daha sonra, doğal niyetler farklı olmak kaydıyla, bir birinci.
Tuncay Şur
Tarihî bağlamda ele alındığında Kürt aşiretlerinin farklı etnik, dinî ve mezhepsel kimliklere sahip olmasının ulus olma olgusunu ne kadar etkilediğini nasıl yorumlarsınız?
Uluslaşma olgusu- olağan kuşkusuz bu belirlemeyi batılı manada ulus olma evreleri dikkate alarak yapıyoruz- klasik manada belli basamakları zarurî olarak birlikteinde düşündürüyor; kapitalistleşme, burjuvazinin doğuşu ve gelişimi, bir pazarın oluşumu, ortak mitler, tarih yazımı vs. Tüm bunları makul ölçülerde Kürt uluslaşma süreçlerinde de görmek mümkün. Lakin burada aşiretler ve tahminen onlar kadar değerli bir diğer etken olan tarikat ve pirlik üzere kurumların rolü de pek kıymetli. Bu bahislerle ilgili ayrıntılı çalışmalar yapmak mecburî görünmektedir.
Öte yandan Kürt coğrafyası yüzyılın başında yalnızca topografik manada ikinci defa bölünmedi, birlikteinde zihinsel ve kültürel bir bölünme de getirdi. Sizin de bahsetmiş olduğuniz üzere hâlihazırda var olan heterojen yapı, aşiretler özelinde ve çabucak sonrasında politik tertiplerde ki bu iki olgu da değerli ölçüde birbiri ile çok geçişken ya da irtibatlı bir bağlantı ortasında gelişti. Topografik bölünme ve daha sonrasında farklı egemenlik alakaları ile birlikte daha da karmaşık bir hal aldı. Ama Kürt aşiretlerinin farklı dini ve mezhep saiklerine sahip olmasının bir sorun teşkil ettiğini tarihi olarak söylemek pek mümkün olmadığı üzere bundan daha sonrası için geleceğin bize neler göstereceğini ve cari siyasal alanın nasıl bir gelecek yaratacağını şimdiden söylemek de pek mümkün değil. Fakat tarihî manada konuşacak olursak Kürtler ortası dini ve mezhepsel ayrılıklar muhakkak bölgelerde lokal birtakım güç münasebetleri bağlamında çatışmalar yaratsa da bu her bir tarafın bir daha de kendilerini genel Kürt dairesinin haricinde tutmadığını göstermekte. Ayrıyeten Kürtler ortası münasebetlerde dinin ne derece değerli bir saik olup olmadığı bugün artık önemli bir tartışma konusu ve son devirlerde üretilen birtakım çalışmalar nitekim de ezber bozucu ve biline gelen klasik anlatıları zıt düz eden bir katkı sunmakta.
örneğin bir örnek vermek gerekirse genel prestijiyle 2. Abdülhamid’in Kürt Sünni aşiretlerden devşirdiği Hamidiye Alaylarının hem Sünni aşiretler ortası rekabetin bir yansıması olduğu birebir vakitte şahsen birebir mezhepten olsalar da başka inançlardan Kürtlerdense kendi ortalarında ve hatta tıpkı aşiret içi çatışmalarda daha faal olduğu görülmekte. Doğal burada şu gerçeği de göz gerisi etmemek gerekiyor: İnsanların toplumsal olarak bir kelamlı hafızası var ve bu jenerasyonlar boyunca aktarıla geliyor. Lakin ne yazık ki resmî ideolojinin bu hafızanın olağan akışı içerisinde kırılmalar yarattığı hayli önemli ve önemli müdahaleleri oluyor ki bu bugün Kürtler içinde buna dair giderek ön plana gelen birtakım konularla karşı karşıyayız. Üstelik tüm bunlar yapılırken de herkes tarihi kendi cephesinden eğip bükerek haklılığını ispata kalkışmakta.
Coğrafik olarak bakıldığında Kürt coğrafyasının ticaret yolları üzerinde olmasının aşiret olgusunu nasıl etkilediğini düşünüyorsunuz? Bu durumun ekonomik karşılığı, aşiretlerin biçimlenmesini nasıl belirledi?
Bilhassa Tanzimat’tan daha sonra başlayan “bir daha aşiretleşme” ve daha sonrasındaki devirde artık değerli ölçüde çağdaş ticaret yolları ve teknikleri kullanılır hale geldi. ötürüsıyla Kürt coğrafyası ve klâsik ticaret yolları ve aşiretler içinde bir analoji kurmak biraz zorlama olabilir. Aşiretlerin ticari angajmanları evvela imparatorluklar ortası (Osmanlı-İran) daha sonrasında ise imparatorluk ortasında kıymetli ölçüde patronaja dayalı bir alaka biçiminde seyretti. Olağan burada bir de aşiret olgusunun Osmanlı ile hudut olan, örneğin İran üzere devletlerle aşiretlerin geliştirdikleri alakaların esnekliği de önemli. Yani karşımızda durağan ve büsbütün yerleşik olmayan kimi aşiretler var ve bunlar adeta devletler ile geliştirdikleri ilgilere bakılırsa konum alıp mobilize olabiliyorlar. Çok savlı olmayacaksa şayet bunlar için hudut artık “aşınmış” bulunmaktaydı. Doğal öbür yandan ticareten de makul Kürt kentleri aslına bakarsan geçmişlerinden beri bölgede merkez haline gelmiş bulunmaktaydı ki buralarda üretilen mamüllerin Anadolu ve etrafı ve hatta Avrupa’ya kadar ihraç edildiğini biliyoruz.
Kürt Aşiretleri: Aktör, Müttefik, Şaki , Kolektif, Derleyen: Yalçın Çakmak,Tuncay Şur, İrtibat Yayıncılık, 2022.
Merkezi idareler ve Kürt aşiretleri içinde değişken ve dönüşümlü bir ilgi olduğuna tarihî metinlerde sıkça rastlanıyor. Bu bağlamdan hareketle merkezi idareler için “uygun” aşiretin belirlenmesinde tesirli olan durum nedir? Din, mezhep ya da etnik kimlik ne derece belirleyici?
Kürt aşiretleri 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı egemenliğine girmeleriyle devletle karşılıklı ve değişen bir alaka ağı içerisine girdi. Bunu, birlikte kaleme aldığımız ve pek yakında çıkacak ortak bir makalemizde daha ayrıntılı bir halde ele aldık. Bu vesile ile şunun altını çizmek isteriz: Tıpkı ‘Kürt Aşiretleri’ kitabımızın üst başlığında olduğu üzere aşiretlerin Osmanlı ile münasebetlerinde “aktör, müttefik ve şakî” olmak üzere hem özgün birebir vakitte tarihî manada değişen bir izlek kelam konusu. Yani Osmanlı ile büsbütün düz ve mutlak bir ittifak kelam konusu değil. Bu niçinledir ki Bedirhan Beyefendi İsyanı’nın bastırılmasından daha sonra resmi beyanlara da yansıdığı üzere “Kürdistan’ın bir daha fethi ve ele geçirilmesinden” bahsedilecektir.
Öteki taraftan aşiretlerle merkezi idareler içindeki münasebetin oluşumu ve seyrinde mezhep ögesinin faal olduğunu birtakım açılardan lisana getirmek elbette mümkün. Buna pek somut örnekler vermek de mümkün. örneğin üstte da temas ettiğimiz üzere Hamidiye Alayları’na defaten başvurmalarına karşın Varto ve Dersim’deki Kızılbaş aşiretler kabul edilmedi. Çünkü Ahmet Şâkir ve Zeki paşalar ret münasebetlerinde direkt Kızılbaş olmalarını lisana getirirler. Öte yandan bilhassa imparatorluk daha sonrası devirde aşiretin etnik kimliği ya da mezhebinin yanı sıra politik konumu da belirleyici oluyor. Bunun çok somut örnekleri mevcuttur. Türk Ulusal Uğraşının yanında yer alan aşiretlerin yanı sıra misal periyotlarda zuhur eden Kürtlük çabasının taraftarı olan aşiretler de kelam konusudur. Bu bağ biçimi Türkiye’de olduğu üzere Irak ve Suriye’de benzeri dinamikler üzerinden yürümüştür.
Bilhassa ulus-devlet olgusunun ortaya çıkışından daha sonra Kürt aşiretlerinin varlığı nasıl etkilendi?
Aşiretler Kürt coğrafyası üzerinde farklı ulus devletler kurulmasına karşın mevcudiyetini korudu. Denilebilir ki imparatorluklar periyodunda aşiretlerin üstlendikleri rol, merkezi idarelerle kurdukları bağ ulus devletler devrinde de makul veçheleri ile devrin şartlarına uygun dönüşümlerle devam etti. Türkiye meselae bakacak olursak, kimi aşiretler bir yandan Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren ulus devletin destekçisi, onun yereldeki nüfuzunun temsilcisi ve hatta kimileyin paramiliter gücü olabilmektedir. Öte yandan aşiretler beraberinde Kürt ulusal davasının bilhassa insan kaynağı, militanları ya da sempatizanı da olabilmektedir. Bu durum Türkiye haricindeki Kürt mevcudiyetinin olduğu ulus devletler için de geçerlidir. Tabi, bütün bunları tarih boyunca değişen siyaset yapma anlayışı ve yeni şartlardan bağımsız değerlendirmemek gerekiyor. Lakin bir daha de aşiret faktörünün bugün özellikle Türkiye siyasetinde kanunî veya yasa dışı siyasetlerin görmezden gelemedikleri bir konu olduğunu söylemekle birlikte özellikle kanunî siyasetin oy devşirmek ismine aşiret yöneticileri ile bağlarını sıcak tuttukları malumdur. Öteki taraftan şöyleki bir gerçek de var: Meşru siyaset, aşiretler ile münasebetlerini daha hayli bu seviyede tutarken, öteki Kürt partilerinin birebir vakitte aşiret olgusunun dışına çıkarak daha üniversal tezlerle aşiretlerle bağlarını geliştirdiklerini görüyoruz.
Her ne kadar seçim periyotlarında görünür hale bürünse de Kürt siyasal partilerinin ve sivil toplum örgütlerinin ortak hareket etme çalışmaları her daim sürüyor. Bu çalışmalara aşiret olgusunun ne kadar tesiri var? Belirleyici olduğunu düşünüyor musunuz?
bundan evvelki son cümlemizden devam edersek, şunu söylemek çok mümkün: 1918’den itibaren, yani programında Kürtler için siyasal ve teritoryal egemenlik talebini açıkça dillendiren milliyetçi Kürt tertiplerinin ortaya çıkmasından beri Kürt siyasal hareketleri ortasında aşiretlerin direkt ve pek kuvvetli bir tesiri var. Her ne kadar yüzyılın başından itibaren batılı manada bir Kürt entelijansiyasının mevcudiyeti açıkça görülse de bu seçkin kümenin Kürt nüfusunu mobilize edecek bir gücü yoktu. Bu yüzden aşiretler – ve elbette pirler de- Kürt siyasal davasının insan kaynağını ve militanlarını oluşturdu, siyasal taleplerin kitleselleşmesinin taşıyıcılığını yaptı. Bunun örneklerini Pir Said, Ağrı üzere başkaldırılarda ve çabucak sonrasında 1980’lerden daha sonra açıkça görmek mümkün. Misal bir durum cari manada da geçerliliğini korumaktadır. Zira epeyce sıradançe tabir edersek aşiret Kürt toplumunda hala çok kuvvetli bir siyasal, ekonomik ve insan gücünü temsil etmekte. Lakin alışılmış bir daha bağlarsak bu karşılıklı ilgi Kürt milliyetçi hareketinin etkisiyle bir değişim ve dönüşüm de yaşamakta. Alışılmış bunda artık değişen dünya şartlarıyla birlikte Türkiye için kentleşme olgusuna paralel göçlerle, kuvvetli bir Kürt diasporasının tesiri de bulunmakta.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Evet var. Pek yakında ortak bir İngilizce makalemiz yayımlanacak. birebir vakitte malumunuz birinci ortak derlememiz “Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreleri” çalışırken, bu çalışmamızda daha genel bir tertip olarak aşiret olgusuna eğildik. Bunun daha sonrasında da bir daha tarih ve yeni gelişmelerle bağını koparmadan Kürt tarihini farklı veçheler ile okumanın imkanlarına odaklanmayı hedefleyen bir çalışma düşünüyoruz.
Okumaya devam et...
Yalçın Çakmak
‘Kürt Aşiretleri’, bir arada derlediğiniz ikinci kitap… Nasıl yürütüyorsunuz ortak üretimi, çalışma biçiminizi anlatır mısınız? Ek olarak, bu çalışma biçiminin olumlu ve olumsuz özellikleri neler sizce?
Evet, ‘Kürt Aşiretleri’ bir arada hazırladığımız ikinci kitap, bunun haricinde da ortak çalışmalar yapıyoruz. Kolektif çalışmak, nitelikli akademik üretim için neredeyse temel ögelerden biri ama ne yazık ki bilhassa Türkiye’de bunu gerçekleştirmek bir yığın sebepten ötürü pek güç bir hale geldi. Kolektif çalışma yapmanın temel koşullarından biri -ki bu ortaya çıkacak işin niteliğini ve selametini de belirleyecek bir şeydir- disiplinli ve titiz çalışmaktır. Dostluk-arkadaşlık hudutları ile profesyonel çalışma sonlarını âlâ ayırt etmek, çalışmayı ve sonucunu direkt etkiliyor. Biz buna dikkat etmeye çalışıyoruz.
Doğal bir de üzerinde çalışanların da yakından bildiği üzere derleme yapmak başından sonuna kadar sahiden de epeyce meşakkatli bir müddetç. Bir defa her şeyden değerlisi kendi ismimize konuşacak olursak, mevzu ve müellif takımını belirlemek ve bu konuda da gerekli ihtimamı göstermek önemli bir emek gerektiriyor. Zira müellif takımı ve makalelerin muhtevası artık tüm derlemenin bir kesimi ve niteliğini de belirliyor. Adeta bir aile üzere oluyoruz. Yani bir makale artık kitabın ruhuyla bütünleştiği için öteki makaleleri de etkiliyor… Lakin takdir edersiniz ki yaptığımız iş bir derleme. Bu niçinle kimi vakit okurlardan “şu niye yok” gibisinden sorular da alıyoruz. Ama bu ne yazık ki hacimsel olarak düşündüğümüzde ne teknik olarak ne de bahse hususa dair azami yetkinlikte muharriri bulma konusunda mümkün.
Son yüzyılda yapılan akademik çalışmalarda Kürt tarihi, biraz da aşiretler üzerinden tanımlana geldi, diyebiliriz. Siz bugüne kadar yapılan çalışmalara ek olarak ya da bu çalışmalardan farklı olarak aşiret olgusu ve Kürt ulusunu akademik olarak nasıl ele aldınız?
Son yüzyılda yapılan akademik çalışmalarda tez ettiğinizin tersine aşiret olgusu pek az işlendi. Kuşkusuz kimi Kürt aşiretleri üzerine münhasıran çalışan araştırmacılar oldu ya da Kürtlük üzerine yazılan biroldukça metinde aşiret bir dinamik olarak ele alındı. Lakin Kürt aşiretleri üzerine dört başı mamur antropolojik, tarihi ya da siyasi çalışmalar pek sonludur. Bizim çalışmamızın bu noksanlığa bir katkı sunmasını arzuluyoruz. Biz bu çalışmada spesifik olarak “aşiret” olgusu ve “Kürt ulusu” içinde bir bağlam kurmadık şüphesiz, bu biçimde bir gayemiz da yoktu. Fakat çalışma bu iki kavram üzerine çalışacak araştırmacılar için data sunma potansiyeli taşımaktadır.
Bir de Türkiye’de Kürtlük üzere resmî paradigma dışı alan ve toplulukları çalışmak ve üstelik kabul edile gelen resmî anlatıyı yapı bozuma uğratmanın önemli sonuçları oluyor. Yani siz, temel mantığı reddetmek üzerine heyeti bir sisteme tarihte sesi kıstırılmış veyahut daha gerçek bir tabir ile görmezden gelinmiş özneleri görünür kılmaya çalışıyorsunuz. Doğal bu konuda müstakil uygun örnekler de var. Ancak bir bütünlük içerisinde bu biçimdesine bir kompilasyon gördüğümüz kadarıyla bir birinci. Hatta derlememize önsözüyle hayli değerli bir katkı sunan Kürdoloji uzmanı Martin van Bruinessen’in tabirleriyle toparlayacak olursak Ziya Gökalp’in nispeten az bilinen çalışmasından takriben yüz yıl daha sonra, doğal niyetler farklı olmak kaydıyla, bir birinci.
Tuncay Şur
Tarihî bağlamda ele alındığında Kürt aşiretlerinin farklı etnik, dinî ve mezhepsel kimliklere sahip olmasının ulus olma olgusunu ne kadar etkilediğini nasıl yorumlarsınız?
Uluslaşma olgusu- olağan kuşkusuz bu belirlemeyi batılı manada ulus olma evreleri dikkate alarak yapıyoruz- klasik manada belli basamakları zarurî olarak birlikteinde düşündürüyor; kapitalistleşme, burjuvazinin doğuşu ve gelişimi, bir pazarın oluşumu, ortak mitler, tarih yazımı vs. Tüm bunları makul ölçülerde Kürt uluslaşma süreçlerinde de görmek mümkün. Lakin burada aşiretler ve tahminen onlar kadar değerli bir diğer etken olan tarikat ve pirlik üzere kurumların rolü de pek kıymetli. Bu bahislerle ilgili ayrıntılı çalışmalar yapmak mecburî görünmektedir.
Öte yandan Kürt coğrafyası yüzyılın başında yalnızca topografik manada ikinci defa bölünmedi, birlikteinde zihinsel ve kültürel bir bölünme de getirdi. Sizin de bahsetmiş olduğuniz üzere hâlihazırda var olan heterojen yapı, aşiretler özelinde ve çabucak sonrasında politik tertiplerde ki bu iki olgu da değerli ölçüde birbiri ile çok geçişken ya da irtibatlı bir bağlantı ortasında gelişti. Topografik bölünme ve daha sonrasında farklı egemenlik alakaları ile birlikte daha da karmaşık bir hal aldı. Ama Kürt aşiretlerinin farklı dini ve mezhep saiklerine sahip olmasının bir sorun teşkil ettiğini tarihi olarak söylemek pek mümkün olmadığı üzere bundan daha sonrası için geleceğin bize neler göstereceğini ve cari siyasal alanın nasıl bir gelecek yaratacağını şimdiden söylemek de pek mümkün değil. Fakat tarihî manada konuşacak olursak Kürtler ortası dini ve mezhepsel ayrılıklar muhakkak bölgelerde lokal birtakım güç münasebetleri bağlamında çatışmalar yaratsa da bu her bir tarafın bir daha de kendilerini genel Kürt dairesinin haricinde tutmadığını göstermekte. Ayrıyeten Kürtler ortası münasebetlerde dinin ne derece değerli bir saik olup olmadığı bugün artık önemli bir tartışma konusu ve son devirlerde üretilen birtakım çalışmalar nitekim de ezber bozucu ve biline gelen klasik anlatıları zıt düz eden bir katkı sunmakta.
örneğin bir örnek vermek gerekirse genel prestijiyle 2. Abdülhamid’in Kürt Sünni aşiretlerden devşirdiği Hamidiye Alaylarının hem Sünni aşiretler ortası rekabetin bir yansıması olduğu birebir vakitte şahsen birebir mezhepten olsalar da başka inançlardan Kürtlerdense kendi ortalarında ve hatta tıpkı aşiret içi çatışmalarda daha faal olduğu görülmekte. Doğal burada şu gerçeği de göz gerisi etmemek gerekiyor: İnsanların toplumsal olarak bir kelamlı hafızası var ve bu jenerasyonlar boyunca aktarıla geliyor. Lakin ne yazık ki resmî ideolojinin bu hafızanın olağan akışı içerisinde kırılmalar yarattığı hayli önemli ve önemli müdahaleleri oluyor ki bu bugün Kürtler içinde buna dair giderek ön plana gelen birtakım konularla karşı karşıyayız. Üstelik tüm bunlar yapılırken de herkes tarihi kendi cephesinden eğip bükerek haklılığını ispata kalkışmakta.
Coğrafik olarak bakıldığında Kürt coğrafyasının ticaret yolları üzerinde olmasının aşiret olgusunu nasıl etkilediğini düşünüyorsunuz? Bu durumun ekonomik karşılığı, aşiretlerin biçimlenmesini nasıl belirledi?
Bilhassa Tanzimat’tan daha sonra başlayan “bir daha aşiretleşme” ve daha sonrasındaki devirde artık değerli ölçüde çağdaş ticaret yolları ve teknikleri kullanılır hale geldi. ötürüsıyla Kürt coğrafyası ve klâsik ticaret yolları ve aşiretler içinde bir analoji kurmak biraz zorlama olabilir. Aşiretlerin ticari angajmanları evvela imparatorluklar ortası (Osmanlı-İran) daha sonrasında ise imparatorluk ortasında kıymetli ölçüde patronaja dayalı bir alaka biçiminde seyretti. Olağan burada bir de aşiret olgusunun Osmanlı ile hudut olan, örneğin İran üzere devletlerle aşiretlerin geliştirdikleri alakaların esnekliği de önemli. Yani karşımızda durağan ve büsbütün yerleşik olmayan kimi aşiretler var ve bunlar adeta devletler ile geliştirdikleri ilgilere bakılırsa konum alıp mobilize olabiliyorlar. Çok savlı olmayacaksa şayet bunlar için hudut artık “aşınmış” bulunmaktaydı. Doğal öbür yandan ticareten de makul Kürt kentleri aslına bakarsan geçmişlerinden beri bölgede merkez haline gelmiş bulunmaktaydı ki buralarda üretilen mamüllerin Anadolu ve etrafı ve hatta Avrupa’ya kadar ihraç edildiğini biliyoruz.
Kürt Aşiretleri: Aktör, Müttefik, Şaki , Kolektif, Derleyen: Yalçın Çakmak,Tuncay Şur, İrtibat Yayıncılık, 2022.
Merkezi idareler ve Kürt aşiretleri içinde değişken ve dönüşümlü bir ilgi olduğuna tarihî metinlerde sıkça rastlanıyor. Bu bağlamdan hareketle merkezi idareler için “uygun” aşiretin belirlenmesinde tesirli olan durum nedir? Din, mezhep ya da etnik kimlik ne derece belirleyici?
Kürt aşiretleri 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı egemenliğine girmeleriyle devletle karşılıklı ve değişen bir alaka ağı içerisine girdi. Bunu, birlikte kaleme aldığımız ve pek yakında çıkacak ortak bir makalemizde daha ayrıntılı bir halde ele aldık. Bu vesile ile şunun altını çizmek isteriz: Tıpkı ‘Kürt Aşiretleri’ kitabımızın üst başlığında olduğu üzere aşiretlerin Osmanlı ile münasebetlerinde “aktör, müttefik ve şakî” olmak üzere hem özgün birebir vakitte tarihî manada değişen bir izlek kelam konusu. Yani Osmanlı ile büsbütün düz ve mutlak bir ittifak kelam konusu değil. Bu niçinledir ki Bedirhan Beyefendi İsyanı’nın bastırılmasından daha sonra resmi beyanlara da yansıdığı üzere “Kürdistan’ın bir daha fethi ve ele geçirilmesinden” bahsedilecektir.
Öteki taraftan aşiretlerle merkezi idareler içindeki münasebetin oluşumu ve seyrinde mezhep ögesinin faal olduğunu birtakım açılardan lisana getirmek elbette mümkün. Buna pek somut örnekler vermek de mümkün. örneğin üstte da temas ettiğimiz üzere Hamidiye Alayları’na defaten başvurmalarına karşın Varto ve Dersim’deki Kızılbaş aşiretler kabul edilmedi. Çünkü Ahmet Şâkir ve Zeki paşalar ret münasebetlerinde direkt Kızılbaş olmalarını lisana getirirler. Öte yandan bilhassa imparatorluk daha sonrası devirde aşiretin etnik kimliği ya da mezhebinin yanı sıra politik konumu da belirleyici oluyor. Bunun çok somut örnekleri mevcuttur. Türk Ulusal Uğraşının yanında yer alan aşiretlerin yanı sıra misal periyotlarda zuhur eden Kürtlük çabasının taraftarı olan aşiretler de kelam konusudur. Bu bağ biçimi Türkiye’de olduğu üzere Irak ve Suriye’de benzeri dinamikler üzerinden yürümüştür.
Bilhassa ulus-devlet olgusunun ortaya çıkışından daha sonra Kürt aşiretlerinin varlığı nasıl etkilendi?
Aşiretler Kürt coğrafyası üzerinde farklı ulus devletler kurulmasına karşın mevcudiyetini korudu. Denilebilir ki imparatorluklar periyodunda aşiretlerin üstlendikleri rol, merkezi idarelerle kurdukları bağ ulus devletler devrinde de makul veçheleri ile devrin şartlarına uygun dönüşümlerle devam etti. Türkiye meselae bakacak olursak, kimi aşiretler bir yandan Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren ulus devletin destekçisi, onun yereldeki nüfuzunun temsilcisi ve hatta kimileyin paramiliter gücü olabilmektedir. Öte yandan aşiretler beraberinde Kürt ulusal davasının bilhassa insan kaynağı, militanları ya da sempatizanı da olabilmektedir. Bu durum Türkiye haricindeki Kürt mevcudiyetinin olduğu ulus devletler için de geçerlidir. Tabi, bütün bunları tarih boyunca değişen siyaset yapma anlayışı ve yeni şartlardan bağımsız değerlendirmemek gerekiyor. Lakin bir daha de aşiret faktörünün bugün özellikle Türkiye siyasetinde kanunî veya yasa dışı siyasetlerin görmezden gelemedikleri bir konu olduğunu söylemekle birlikte özellikle kanunî siyasetin oy devşirmek ismine aşiret yöneticileri ile bağlarını sıcak tuttukları malumdur. Öteki taraftan şöyleki bir gerçek de var: Meşru siyaset, aşiretler ile münasebetlerini daha hayli bu seviyede tutarken, öteki Kürt partilerinin birebir vakitte aşiret olgusunun dışına çıkarak daha üniversal tezlerle aşiretlerle bağlarını geliştirdiklerini görüyoruz.
Her ne kadar seçim periyotlarında görünür hale bürünse de Kürt siyasal partilerinin ve sivil toplum örgütlerinin ortak hareket etme çalışmaları her daim sürüyor. Bu çalışmalara aşiret olgusunun ne kadar tesiri var? Belirleyici olduğunu düşünüyor musunuz?
bundan evvelki son cümlemizden devam edersek, şunu söylemek çok mümkün: 1918’den itibaren, yani programında Kürtler için siyasal ve teritoryal egemenlik talebini açıkça dillendiren milliyetçi Kürt tertiplerinin ortaya çıkmasından beri Kürt siyasal hareketleri ortasında aşiretlerin direkt ve pek kuvvetli bir tesiri var. Her ne kadar yüzyılın başından itibaren batılı manada bir Kürt entelijansiyasının mevcudiyeti açıkça görülse de bu seçkin kümenin Kürt nüfusunu mobilize edecek bir gücü yoktu. Bu yüzden aşiretler – ve elbette pirler de- Kürt siyasal davasının insan kaynağını ve militanlarını oluşturdu, siyasal taleplerin kitleselleşmesinin taşıyıcılığını yaptı. Bunun örneklerini Pir Said, Ağrı üzere başkaldırılarda ve çabucak sonrasında 1980’lerden daha sonra açıkça görmek mümkün. Misal bir durum cari manada da geçerliliğini korumaktadır. Zira epeyce sıradançe tabir edersek aşiret Kürt toplumunda hala çok kuvvetli bir siyasal, ekonomik ve insan gücünü temsil etmekte. Lakin alışılmış bir daha bağlarsak bu karşılıklı ilgi Kürt milliyetçi hareketinin etkisiyle bir değişim ve dönüşüm de yaşamakta. Alışılmış bunda artık değişen dünya şartlarıyla birlikte Türkiye için kentleşme olgusuna paralel göçlerle, kuvvetli bir Kürt diasporasının tesiri de bulunmakta.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Evet var. Pek yakında ortak bir İngilizce makalemiz yayımlanacak. birebir vakitte malumunuz birinci ortak derlememiz “Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreleri” çalışırken, bu çalışmamızda daha genel bir tertip olarak aşiret olgusuna eğildik. Bunun daha sonrasında da bir daha tarih ve yeni gelişmelerle bağını koparmadan Kürt tarihini farklı veçheler ile okumanın imkanlarına odaklanmayı hedefleyen bir çalışma düşünüyoruz.
Okumaya devam et...