Nilgün Taylan
Feminist edebiyatın keskin kalemlerinden biri olan Joanna Russ 1937’de doğdu. Başarılı bir eğitim hayatı sonucunda Cornell Üniversitesi’ne girdi, orada Nabakov’la çalıştı. Mezun olunca yüksek lisansını Yale’de tamamladı ve mesleği boyunca bir fazlaca üniversitede ders verdi.
1984’te profesör, 2011’de ölümsüz olan Russ, gerek kurgu gerek kurgu dışı çalışmalarında bayan sorununu epeyce istikametli biçimde tartışan yapıtlara imza attı. Feminist teorinin şekillenmesinde olduğu üzere, feminist edebiyatın yayılmasına da büyük katkılar sundu. Bilhassa de bilim kurgu ve fantastik edebiyatın.
Bilim kurgu edebiyatı, 1950’lerde adamların inhisarında ilerleyen bir görünüm arz ediyordu. Başta Russ ve Ursula K. Le Guin olmak üzere bir sürü bayan müellif bu görünümü alaşağı etmek için epeyce uğraş sarf ettiler. Feminist bilim kurgu ve fantastik onların emekleriyle bugünlere geldi.
Russ Türkçeyle birinci vakit içinderda 2000 yılında ‘Dişi Adam’ isimli romanıyla tanıştı. Geçtiğimiz günlerdeyse Russ’un yeni bir çevirisi raflara girdi. Minotor Kitap etiketine sahip olan ‘Yazmak Yasak: Bastırılan Bayan Yazını’ isimli kitabın tercümanı ise S. Melis Baysal.
GAYRİRESMÎ YASAKLAR
“Emily Dickinson’ın hiç parası yoktu, kitaba harcadığı parayı ve kullanacağı pulları babasından istemesi gerekirdi. Woolf’un Kendine İlişkin Bir Oda’da belirttiği üzere Villette’i, Emma’yı, Uğultulu Tepeler’i, ‘bu âlâ romanların hepsini’, ‘yazmak için tek seferde 15-20 yapraktan fazla kâğıt almaya parası yetmeyecek kadar fakir kadınlar’ yazmıştı.”
‘Yazmak Yasak’, ‘Kadından müellif olmaz’ yargısını incelemek üzerine yazılmış bir kitap: “Kadınlar için müelliflik süreksiz bir hevestir”, “esasen hakikat düzgün yazmayı da beceremezler”…
Russ buna benzeri bütün klişe yargıları bir bir sıralayarak başlar. Çabucak devamında da bu yargıların niçin-neticeleri üzerine niyetlerini söyler ve söylemiş olduklerini bayan müelliflerin geçmişte yaşadıkları kimi örnekler üzerinden temellendirir ki bu örnekler içinde fazlaca şaşırtan isimler ve olaylarla karşılaşacağınızı rahatlıkla söyleyebilirim.
Erkek hâkim dünyada, bayanlar fizikî ve düşünsel açıdan son derece kuşatılmış, hareket alanları daraltılmış bir yaşama mahkûm edilmiş durumdalar. Elbet ki edebiyat da bu alanların başında gelir. Fakat ortada -lütfedildiği üzere- bayanların edebiyat ve sanat üretmelerini yasaklayan bir durum yok. Bu da bayanların edebi dünyada ve sanatsal etraflarda “özgür” olduğu hissini birlikteinde getirir. Pekala ya sahiden bu biçimde midir?
Yazmak Yasak – Bastırılan Bayan Yazını, Joanna Russ, Mütercim: S. Melis Baysal, 264 syf., Minotor Kitap, 2022.
Russ işte bu gerçeklerle ilgilenir ve bunlara “gayriresmî yasaklar” ismini verir. Gayriresmî yasaklar kelama dökülmeyen ya da farklı niyetlerle sarmalanarak sunulan kısıtlamalardır. Her bir kısıtlama gücünü gelenekten alarak bayanların karşısına koca bir bent çeker ve koca harflerle “YASAK” diye bağırır.
‘YAZDIKLARIM SOLUP GİTTİ’
“Vah ki ne vah! Kaleme yeltenen bayan
Küstah biri olarak bilinir,
bu biçimdesi bir kabahat ne ahlak ne meziyetle düzeltilir.”
Varsayım edileceği üzere birinci akla gelen gayriresmî yasak, bayanın temel bakılırsavinin anne olup çocuklarına bakması, konutuyla ilgilenmesidir. Şimdilerde okuduğumuz, bilhassa 19. yüzyılda, hatta 20. yüzyılda hayatış bayan müelliflerin birçoğu için durum bu biçimde. Çabucak hepsi mesken işlerini yapıp çocuklarına baktıktan daha sonra kendilerine yorgun argın biçimde ayırdıkları kısa vakitte bu kitapları yazdılar.
Tillie Olsen’in, bir öteki müellif olan Rebecca Harding Davis’in biyografisinde değindikleri bu yüzden epeyce değerlidir. Davis epey konut içi koşuşturmacasının akabinde romanlarının teslim tarihlerini tutturmak için birçok vakit yazdıklarının son okumasını yapmadan göndermek zorunda kalmıştır örneğin.
Olsen’in durumu da epeyce farklı değildir. Hatta aksi üzere o bir de para kazanmak zorundadır. Onca yorgunluğun üstüne bir de mesken işi ve çocuk bakımı eklendiği için söyle der bir yerde:
“On beş saatimi ayırdığım gündelik ömrün gerçekliği yazmaktan hayli alıkoyuyordu beni. Çılgınlığa varan o dayanma gücünü yitirdim. … Beni canlandıran yazı yaşamımdı daima, benden esirgenen de daima o oldu. … Yazdıklarım solup gitti.”
BİR DİĞER YASAK: CİDDİYE ALINMAMAK
Artık ister istemez akla şu gelecek: Para kazanma koşturmacasında yazmaya vakit ayıramayan bir sürü erkek de var. Muhakkak hakikat. Hatta kadın-erkek ayırmadan kölelerin okuma yazma öğrenmesinin yasaklandığı devirler de oldu. Lakin bayanlar için durum biraz daha farklı. Onlar çokça para ve çokça vakit içinderı olduğunda bile üstte yazdığımız önyargılardan nasiplerini aldılar. Russ bunun altını bilhassa çizer.
Örneğin Charlotte Brontë, devrinin değerli şairlerinden olan Robert Southey’ye şiirlerini gönderdiğinde, ondan aldığı cevap son derece ümit kırıcıdır. Southey, edebiyatın bayanların işi olmadığını, bu biçimde boş heveslere kapılacağına konutunda oturup çocuklarına bakması gerektiğini söyler ona.
Florence Howe da Çağdaş Lisan Derneği Başkanı’ndan, “Senin üzere hoş bir kız ömrünü niye kütüphanede harcamak istesin ki?” formunda iltifata sarılı bir hareket duyar. sebebi sıradantir: Bayanlar “narin” canlılardır ve bu biçimde önemli işleri erkeklere bırakmaları gerekir. Bir de esasen vakit öldürmek için uğraşıyorlardır, yani yazdıklarının ne kıymeti vardır ki…
Russ her şeyin (para pul, vakit, hatta koca/baba “müsaadesi” vs.) yerli yerinde olsa dahi aşılamayan temel şeylerden birini de bu olarak görür, yani ciddiye alınmamak. Hatta Kate Wilhelm kendisiyle ilgili şu biçimde müellif: “İlk kocam yazdıklarımın tek bir sözünü dahi okumamıştı, ta ki ben onu terk edene kadar. Yazdıklarımın bedelsiz şeyler olduğundan emindi.”
Russ bu ve gibisi bir fazlaca gayriresmî yasağı çürütürken, bu yasakların sebep olduğu yıkımları çeşitli örneklerle temellendirir. Bunları okurken birçok vakit sinirlensek de, feminist edebiyatının nerelerden bugünlere vardığını ve ne bedellerin ödendiğini anlarız.
Birinci basımının 1983 yılında yapılan ‘Yazmak Yasak’tan günümüze neredeyse 40 yıl geçti. Pekala 40 yılda neler değişti? Elimizde olan şey kâfi mi? Daha neler yapmak, hangi dağları aşmak gerekir?.. Bütün bu soruları tartışmak gerek.
Okumaya devam et...
Feminist edebiyatın keskin kalemlerinden biri olan Joanna Russ 1937’de doğdu. Başarılı bir eğitim hayatı sonucunda Cornell Üniversitesi’ne girdi, orada Nabakov’la çalıştı. Mezun olunca yüksek lisansını Yale’de tamamladı ve mesleği boyunca bir fazlaca üniversitede ders verdi.
1984’te profesör, 2011’de ölümsüz olan Russ, gerek kurgu gerek kurgu dışı çalışmalarında bayan sorununu epeyce istikametli biçimde tartışan yapıtlara imza attı. Feminist teorinin şekillenmesinde olduğu üzere, feminist edebiyatın yayılmasına da büyük katkılar sundu. Bilhassa de bilim kurgu ve fantastik edebiyatın.
Bilim kurgu edebiyatı, 1950’lerde adamların inhisarında ilerleyen bir görünüm arz ediyordu. Başta Russ ve Ursula K. Le Guin olmak üzere bir sürü bayan müellif bu görünümü alaşağı etmek için epeyce uğraş sarf ettiler. Feminist bilim kurgu ve fantastik onların emekleriyle bugünlere geldi.
Russ Türkçeyle birinci vakit içinderda 2000 yılında ‘Dişi Adam’ isimli romanıyla tanıştı. Geçtiğimiz günlerdeyse Russ’un yeni bir çevirisi raflara girdi. Minotor Kitap etiketine sahip olan ‘Yazmak Yasak: Bastırılan Bayan Yazını’ isimli kitabın tercümanı ise S. Melis Baysal.
GAYRİRESMÎ YASAKLAR
“Emily Dickinson’ın hiç parası yoktu, kitaba harcadığı parayı ve kullanacağı pulları babasından istemesi gerekirdi. Woolf’un Kendine İlişkin Bir Oda’da belirttiği üzere Villette’i, Emma’yı, Uğultulu Tepeler’i, ‘bu âlâ romanların hepsini’, ‘yazmak için tek seferde 15-20 yapraktan fazla kâğıt almaya parası yetmeyecek kadar fakir kadınlar’ yazmıştı.”
‘Yazmak Yasak’, ‘Kadından müellif olmaz’ yargısını incelemek üzerine yazılmış bir kitap: “Kadınlar için müelliflik süreksiz bir hevestir”, “esasen hakikat düzgün yazmayı da beceremezler”…
Russ buna benzeri bütün klişe yargıları bir bir sıralayarak başlar. Çabucak devamında da bu yargıların niçin-neticeleri üzerine niyetlerini söyler ve söylemiş olduklerini bayan müelliflerin geçmişte yaşadıkları kimi örnekler üzerinden temellendirir ki bu örnekler içinde fazlaca şaşırtan isimler ve olaylarla karşılaşacağınızı rahatlıkla söyleyebilirim.
Erkek hâkim dünyada, bayanlar fizikî ve düşünsel açıdan son derece kuşatılmış, hareket alanları daraltılmış bir yaşama mahkûm edilmiş durumdalar. Elbet ki edebiyat da bu alanların başında gelir. Fakat ortada -lütfedildiği üzere- bayanların edebiyat ve sanat üretmelerini yasaklayan bir durum yok. Bu da bayanların edebi dünyada ve sanatsal etraflarda “özgür” olduğu hissini birlikteinde getirir. Pekala ya sahiden bu biçimde midir?
Yazmak Yasak – Bastırılan Bayan Yazını, Joanna Russ, Mütercim: S. Melis Baysal, 264 syf., Minotor Kitap, 2022.
Russ işte bu gerçeklerle ilgilenir ve bunlara “gayriresmî yasaklar” ismini verir. Gayriresmî yasaklar kelama dökülmeyen ya da farklı niyetlerle sarmalanarak sunulan kısıtlamalardır. Her bir kısıtlama gücünü gelenekten alarak bayanların karşısına koca bir bent çeker ve koca harflerle “YASAK” diye bağırır.
‘YAZDIKLARIM SOLUP GİTTİ’
“Vah ki ne vah! Kaleme yeltenen bayan
Küstah biri olarak bilinir,
bu biçimdesi bir kabahat ne ahlak ne meziyetle düzeltilir.”
Varsayım edileceği üzere birinci akla gelen gayriresmî yasak, bayanın temel bakılırsavinin anne olup çocuklarına bakması, konutuyla ilgilenmesidir. Şimdilerde okuduğumuz, bilhassa 19. yüzyılda, hatta 20. yüzyılda hayatış bayan müelliflerin birçoğu için durum bu biçimde. Çabucak hepsi mesken işlerini yapıp çocuklarına baktıktan daha sonra kendilerine yorgun argın biçimde ayırdıkları kısa vakitte bu kitapları yazdılar.
Tillie Olsen’in, bir öteki müellif olan Rebecca Harding Davis’in biyografisinde değindikleri bu yüzden epeyce değerlidir. Davis epey konut içi koşuşturmacasının akabinde romanlarının teslim tarihlerini tutturmak için birçok vakit yazdıklarının son okumasını yapmadan göndermek zorunda kalmıştır örneğin.
Olsen’in durumu da epeyce farklı değildir. Hatta aksi üzere o bir de para kazanmak zorundadır. Onca yorgunluğun üstüne bir de mesken işi ve çocuk bakımı eklendiği için söyle der bir yerde:
“On beş saatimi ayırdığım gündelik ömrün gerçekliği yazmaktan hayli alıkoyuyordu beni. Çılgınlığa varan o dayanma gücünü yitirdim. … Beni canlandıran yazı yaşamımdı daima, benden esirgenen de daima o oldu. … Yazdıklarım solup gitti.”
BİR DİĞER YASAK: CİDDİYE ALINMAMAK
Artık ister istemez akla şu gelecek: Para kazanma koşturmacasında yazmaya vakit ayıramayan bir sürü erkek de var. Muhakkak hakikat. Hatta kadın-erkek ayırmadan kölelerin okuma yazma öğrenmesinin yasaklandığı devirler de oldu. Lakin bayanlar için durum biraz daha farklı. Onlar çokça para ve çokça vakit içinderı olduğunda bile üstte yazdığımız önyargılardan nasiplerini aldılar. Russ bunun altını bilhassa çizer.
Örneğin Charlotte Brontë, devrinin değerli şairlerinden olan Robert Southey’ye şiirlerini gönderdiğinde, ondan aldığı cevap son derece ümit kırıcıdır. Southey, edebiyatın bayanların işi olmadığını, bu biçimde boş heveslere kapılacağına konutunda oturup çocuklarına bakması gerektiğini söyler ona.
Florence Howe da Çağdaş Lisan Derneği Başkanı’ndan, “Senin üzere hoş bir kız ömrünü niye kütüphanede harcamak istesin ki?” formunda iltifata sarılı bir hareket duyar. sebebi sıradantir: Bayanlar “narin” canlılardır ve bu biçimde önemli işleri erkeklere bırakmaları gerekir. Bir de esasen vakit öldürmek için uğraşıyorlardır, yani yazdıklarının ne kıymeti vardır ki…
Russ her şeyin (para pul, vakit, hatta koca/baba “müsaadesi” vs.) yerli yerinde olsa dahi aşılamayan temel şeylerden birini de bu olarak görür, yani ciddiye alınmamak. Hatta Kate Wilhelm kendisiyle ilgili şu biçimde müellif: “İlk kocam yazdıklarımın tek bir sözünü dahi okumamıştı, ta ki ben onu terk edene kadar. Yazdıklarımın bedelsiz şeyler olduğundan emindi.”
Russ bu ve gibisi bir fazlaca gayriresmî yasağı çürütürken, bu yasakların sebep olduğu yıkımları çeşitli örneklerle temellendirir. Bunları okurken birçok vakit sinirlensek de, feminist edebiyatının nerelerden bugünlere vardığını ve ne bedellerin ödendiğini anlarız.
Birinci basımının 1983 yılında yapılan ‘Yazmak Yasak’tan günümüze neredeyse 40 yıl geçti. Pekala 40 yılda neler değişti? Elimizde olan şey kâfi mi? Daha neler yapmak, hangi dağları aşmak gerekir?.. Bütün bu soruları tartışmak gerek.
Okumaya devam et...