Sevilay Çelenk’in 2001 yılında Beybin Kejanlıoğlu ve Gülseren Adaklı ile birlikte derlediği “Medya Politikaları” isimli kitabı İmge Yayınevi tarafınca yayımlandı. 2005 yılında ise “Televizyon, Temsil, Kültür: 1990’lı senelerda Sosyokültürel İklim ve Televizyon İçerikleri” başlıklı kitabı Ütopya Yayınevi etiketiyle okurla buluştu. 2007-2009 yılları içinde Estonya Tallinn Üniversitesinde konuk akademisyen olarak çalışan Çelenk, 2008 yılında Milletlerarası Bağımsız Medya Forumu’nun Kasım 2006 tarihinde İstanbul’da düzenlediği “Başka Bir Bağlantı Mümkün” başlıklı forumun bildirilerini yayıma hazırlayarak 2008 yılında IPS Bağlantı Vakfı Yayınları etiketiyle yayımladı. Televizyon çalışmaları, medya eleştirisi, görsel kültür, tanınan kültür, sinema çalışmaları üzere biroldukça hususta çeşitli mecralarda yazıları yayımlanan akademisyen 6 Ocak 2017 tarihinde barış akademisyenleri içerisinde yer aldığı nedeni öne sürülerek KHK ile vazifesinden ihraç edilmiştir.
Bağlantı Çalışmalarında Kırılmalar ve Uzlaşmalar, Derleyen: Sevilay Çelenk, 317 syf., Dipnot Yayınları, 2021.
Çalışmalarını bağımsız olarak sürdüren Çelenk’in derlediği “İletişim Çalışmalarında Kırılmalar ve Uzlaşmalar” birinci vakit içinderda 2008 yılında De Ki Yayınevi tarafınca yayımlanmıştır. Uzun vakittir okurların beklediği kitabın yeni ve genişletilmiş basımı ise yakın vakitte Dipnot Kitap etiketiyle raflarda yerini aldı. bu biçimdece, yeni basıma Nicholas Garnham ve Christian Fuchs’a ilişkin “İletişimin İktisat Politiğini bir daha Düşünmek” başlıklı pek uzun bir söyleşi de dahil oldu.
Sevilay Çelenk’in önsözünden daha sonra bir daha kendisine ilişkin olan “Tartışma Sürüyor” isimli makaleyle devam eden kitap üç kısımdan oluşmakta. Birinci kısımda Todd Gitlin’in “Medya Sosyolojisi: Hâkim Paradigma”, Nicholas Garnham’ın “Bir Kültürel Materyalizm Teorisine Doğru” makaleleri; ikinci kısımda, Stuart Hall’un “Kültürel Çalışmalar ve Teorik Mirası”, Nicholas Garnham’ın “Ekonomi Politik ve Kültürel Çalışmalar: Uzlaşma mı Boşanma mı?”, Lawrence Grossberg’ün “Kültürel Çalışmalar İktisat Politiğe Karşı: Bu Tartışmadan Öteki Sıkılan Var mı?” başlıklı makaleleri; söyleşinin de dahil olduğu üçüncü ve son kısımda ise Douglas Kellner’ın “Ayrımın Üstesinden Gelmek: Kültürel Çalışmalar ve İktisat Politik” ve Janice Peck’in “Ekonomi Politik Kültürel Çalışmalar Tartışmasından neden Sıkılmamalıyız” makaleleri yer alıyor.
İsminden da anlaşıldığı üzere kitap, bağlantı alanında iki temel yaklaşımdan hareket ediyor: İktisat politik ve kültürel çalışmalar. Diğer bir deyişle bağlantı çalışmalarının yalnızca “sınıf, üretim bağları, bir daha-üretim, ekonomi” yahut “kültür, mana ve temsil” temelinde ele alınıp alınmaması gerektiğine dair bir tartışma kelam konusu. İktisat politik yaklaşım kültürel üretim-tüketim bağlantılarını de tıpkı meta üretim-tüketim süreçleri üzere irdelerken “indirgemecilik” ve “ekonomizm” tenkitleriyle karşılaşmaktadır. Öte yandan medya konusunda izleyiciyi edilgen bir pozisyonda görüyor olması da vurgulanır. Kültürel çalışmalar ise ırk, tahakküm, direniş, cinsiyet kavramlarına yaslanarak gündelik hayatın içerisinde mananın nasıl kurulduğunun ve bozulduğunun peşine düşer. Bu bağlamda hiç bir mutlak doğruya yaslanmaksızın ilerlemekle itham edilerek müphem addedilir.
Bu tartışmanın en değerli iki metni Critical Studies in Mass Communication (12/1) mecmuasında 1995 yılında yayımlanan, Nicholas Garnham ve Lawrence Grossberg tarafınca yazılan makalelerdir. Garnham, makalesinde kültürel çalışmaların yükselişini “İngiliz personel sınıfının ve tanınan külçeşidinin, seçkin ve hâkim kültür karşısında bir daha paha kazanması”na bağlayarak onu politik bir hareket, hükümran kültür karşısında emekçi sınıfının ve tanınan kültürün legalleştirilmesi olarak görür. Akabinde kültürel çalışmaların iki temel noktasını odağa alır: Birincisi, ideolojinin metin tahlilindeki rolünün niyet, yorum, doğru-yanlış kavramlarını sorunsallaştırması. İkincisi, yalnızca sınıfa gönderme yapan tahakküm ve bağımlılık kavramlarının, ırk ve cinsiyet kavramlarını kapsayacak kadar genişletilmesi. İktisat politik teriminin tarifini ise onu “kültürel çalışmaların sınırsız ve yaralayıcı lütfundan korumak” maksadıyla yaptığını belirtir. Bu doğrultuda, iktisat politiğin köklerini İskoç Aydınlanmasına, Adam Ferguson ve Adam Smith’in yazılarına bağlayarak toplumların “geçim tarzlarına” göre ayrıldığının altını çizer. bu biçimdelikle üretim usulünden hareketle iktisat politiğin “izlediği üç kritik yön”ü ortaya koyar: Birincisi iş kısmı için gerekli yapılar; ikincisi, bu zarurî toplumsal işbölümü tarafınca biçimlenen failler ve onların ilgi kurdukları yapı; üçüncüsü ise üretilen kaynakların eşit dağılımı sorunu. Hakikaten, kültürel çalışmalarla mukayesede ikinci taraf değerlidir zira failin işbölümü tarafınca biçimlenmesi muharririn sözüyle “kimlik, formasyon ve kültür rastlantısal değildir” manasına gelir. bu biçimdece kültürel çalışmalara yönelttiği tenkit bu çalışmaların kendi hareket noktalarını, yani kültürel pratiklerin kapitalizm üretim şekli içerisinde şekillendiğini tahakküm ve bağımlılık ilgilerine tartı vererek görmezden gelmeleridir.
“Bu niçinle iktisat politik ve kültürel çalışmaların bağlantısındaki temel sorun, kültürel çalışmaların, bağımlılık biçimleri ve ilgili kültürel pratiklerin -ki kültürel çalışmalar analitik öncelik verir- kapitalist üretim şekli ortasında temellendiğine ait kendi tezlerinin ima ettiklerini düşünmeyi reddetmeleridir.” (s.142)
Lawrence Grossberg ise iktisat politik bakışı savunan Garnham’ı birincinin makalesinin başlığından vurarak bu iki görüşün “boşanması” için evvela evli olmaları gerektiğinin altını çizer. bu biçimdece bu görüşleri “birbirine müsamaha gösteren kuzenler” olarak niteler. Garnham’ın kültürel çalışmaları, iktisat politiğin ortasında olmadığı için değil “kültürel çalışmalar” olduğu için eleştirdiğini vurgulayarak kültürel çalışmaların iktisat politiği reddetmediğini, yalnızca makul düşünürlerin iktisat politik metotlarını kabul etmediğini belirtir. Öte yandan kültürel çalışmaların ırkı ve cinsiyeti sınıfa alternatif olarak gördüğünü kabul eder zira bu farklılıkların eklemlenme biçimlerinin tek bir soyut kapitalizmden değil makul kapitalizmlerden kaynaklandığını öne sürer. Öteki bir deyişle, kapitalist toplumların değişiklik arz ettiğini belirterek “Bir yer niye ABD’dir de Japonya ya da İngiltere değildir?” diye sorar. Bu, Garnham’ın ekonomik politiğini “tarih dışı” olarak görmesinin birinci niçinidir. Ortaya koyduğu ikinci sebep daha ağır gözükmektedir zira Grossberg, Garnham’ı, kimi eleştirdiğini açık biçimde ortaya koymadığı için kültürel çalışmaları “şeyselleştirmekle” itham eder. Ayrıyeten, Garnham’ın makul müellifleri yorumlamasını “indirgemeci” olarak niteledikten daha sonra eleştirisini yokluk üzerine kurduğunu vurgular.
“Bir yandan onlar iktisat politik ortasındadır üzere bir cevap vermeye kışkırtılıyorum; bu her şeyden öte iktisat politikçilerin yaptığı şeydir, bu biçimde kendi yaptıkları bir şeyi kültürel çalışmaların yapmasını istemek niçin?” (s.159)
İki düşünürün bilakis Janice Peck, uzlaşmacı bir hal stantlar. Lakin makalesinin başlığı direkt Grossberg’i gaye alır. Hakikaten, bu polemiğin sıkıştırılmaktan fazla entelektüel sorumluluğa gereksinimi olduğunu belirtir. Kültür ve iktisat kavramlarını farklı ampirik kategoriler olarak görmenin temelinin Batı niyetinde yer alan doğa-kültür, doğa-toplum, maddi-zihinsel, maddi-sembolik, koşullar-bilinç aksilikleriyle oluşan ikicilikte yattığını vurgular. İki düşünürün bilakis Peck bu iki bakış açısının nerede “farklılaştığını” değil nerede “yöndeştiğini” saptamak için uğraş eder. bu biçimdelikle maddi ve sembolik ayrımı reddeden düşünürlere, Williams’a, Godelier’ye ve özellikle Sartre’a yönelir:
“Bu demektir ki tabiat ile toplum yahut iktisat ile kültürün, yani insan içeren ve insan içermeyenin birbiriyle bağ aracılığıyla, her vakit hem manalandıran (gösteren) ve birebir vakitte anlamlandırılan (gösterilen) olarak ayrılmaz bir bütün olduğunu anlamak zorundayız. Bu bizi maddeci bir tarih teorisinin, hem özgürlüğün birebir vakitte gereksinimlerin bütünüyle, insanların tabiatla ve birbirleriyle olan münasebetler ortasından yükseldiğini dikkate alması gerektiğinde ısrar ederek, anlamlandırma kavrayışında Marx’ı izleyen Sartre’a gdolayır. Sartre’ın öne sürdüğü üzere, tarihî materyalizm ‘iki hakikat lakin aykırılık içeren önermeyi’ izah etme yeteneğine sahip olmalıdır: ‘evrende mevcut olan her şey maddidir; insanın dünyasındaki her şey insanidir.’” (s.230)
Elbet, bu biçimde geniş kapsamlı akademik bir derleme hakkında her noktaya temas etmek bu yazının boyutunu aşmaktadır. Bu emelle gerek kırılmaların gerek uzlaşmaların hangi noktalarda olduğundan bahsetmek kadar kitabın yeniye eklemlendiği noktanın altını çizmek de kıymetli. Türkiye’nin son yirmi yılına bakıldığında siyasi iktidara sahip olmakla bir arada kültürel iktidarını tesis edemeyen bir iktidar kelam konusu. Medya mülkiyetinin süratle el değiştirdiği, kültür-siyaset-ekonomi üçlüsünün birbirini son derece etkilediği bir periyot yaşandı ve yaşanmakta. bir daha bu minvalde medya gücünün bir iktidarın ömrünü ne kadar uzatabileceğini de gözlemliyoruz. Tüm bu şartlar göz önünde bulundurulduğu takdirde Sevilay Çelenk’in yazısına “Tartışma Sürüyor” başlığını koyması daha manalı gelmekte:
“‘Barış akademisyeni’ olarak anılan epey sayıda meslektaşımla bir arada yaşadığımız sürgünü ya da ihracı, tümüyle, kültürel iktidar arayan bir iktidarın bu arayışını, ‘kültür’ olarak gördüğü cihan ortasında yetkinleşerek değil, güç kullanarak gerçekleştirme maksadının kararı olarak değerlendiriyorum. Öbür bir deyişle bizim maruz kaldığımız ‘baskı ve iktidar uygulamaları’ bu kitapta tartışılanların hayli uzağında değil.” (s.14)
Okumaya devam et...
Bağlantı Çalışmalarında Kırılmalar ve Uzlaşmalar, Derleyen: Sevilay Çelenk, 317 syf., Dipnot Yayınları, 2021.
Çalışmalarını bağımsız olarak sürdüren Çelenk’in derlediği “İletişim Çalışmalarında Kırılmalar ve Uzlaşmalar” birinci vakit içinderda 2008 yılında De Ki Yayınevi tarafınca yayımlanmıştır. Uzun vakittir okurların beklediği kitabın yeni ve genişletilmiş basımı ise yakın vakitte Dipnot Kitap etiketiyle raflarda yerini aldı. bu biçimdece, yeni basıma Nicholas Garnham ve Christian Fuchs’a ilişkin “İletişimin İktisat Politiğini bir daha Düşünmek” başlıklı pek uzun bir söyleşi de dahil oldu.
Sevilay Çelenk’in önsözünden daha sonra bir daha kendisine ilişkin olan “Tartışma Sürüyor” isimli makaleyle devam eden kitap üç kısımdan oluşmakta. Birinci kısımda Todd Gitlin’in “Medya Sosyolojisi: Hâkim Paradigma”, Nicholas Garnham’ın “Bir Kültürel Materyalizm Teorisine Doğru” makaleleri; ikinci kısımda, Stuart Hall’un “Kültürel Çalışmalar ve Teorik Mirası”, Nicholas Garnham’ın “Ekonomi Politik ve Kültürel Çalışmalar: Uzlaşma mı Boşanma mı?”, Lawrence Grossberg’ün “Kültürel Çalışmalar İktisat Politiğe Karşı: Bu Tartışmadan Öteki Sıkılan Var mı?” başlıklı makaleleri; söyleşinin de dahil olduğu üçüncü ve son kısımda ise Douglas Kellner’ın “Ayrımın Üstesinden Gelmek: Kültürel Çalışmalar ve İktisat Politik” ve Janice Peck’in “Ekonomi Politik Kültürel Çalışmalar Tartışmasından neden Sıkılmamalıyız” makaleleri yer alıyor.
İsminden da anlaşıldığı üzere kitap, bağlantı alanında iki temel yaklaşımdan hareket ediyor: İktisat politik ve kültürel çalışmalar. Diğer bir deyişle bağlantı çalışmalarının yalnızca “sınıf, üretim bağları, bir daha-üretim, ekonomi” yahut “kültür, mana ve temsil” temelinde ele alınıp alınmaması gerektiğine dair bir tartışma kelam konusu. İktisat politik yaklaşım kültürel üretim-tüketim bağlantılarını de tıpkı meta üretim-tüketim süreçleri üzere irdelerken “indirgemecilik” ve “ekonomizm” tenkitleriyle karşılaşmaktadır. Öte yandan medya konusunda izleyiciyi edilgen bir pozisyonda görüyor olması da vurgulanır. Kültürel çalışmalar ise ırk, tahakküm, direniş, cinsiyet kavramlarına yaslanarak gündelik hayatın içerisinde mananın nasıl kurulduğunun ve bozulduğunun peşine düşer. Bu bağlamda hiç bir mutlak doğruya yaslanmaksızın ilerlemekle itham edilerek müphem addedilir.
Bu tartışmanın en değerli iki metni Critical Studies in Mass Communication (12/1) mecmuasında 1995 yılında yayımlanan, Nicholas Garnham ve Lawrence Grossberg tarafınca yazılan makalelerdir. Garnham, makalesinde kültürel çalışmaların yükselişini “İngiliz personel sınıfının ve tanınan külçeşidinin, seçkin ve hâkim kültür karşısında bir daha paha kazanması”na bağlayarak onu politik bir hareket, hükümran kültür karşısında emekçi sınıfının ve tanınan kültürün legalleştirilmesi olarak görür. Akabinde kültürel çalışmaların iki temel noktasını odağa alır: Birincisi, ideolojinin metin tahlilindeki rolünün niyet, yorum, doğru-yanlış kavramlarını sorunsallaştırması. İkincisi, yalnızca sınıfa gönderme yapan tahakküm ve bağımlılık kavramlarının, ırk ve cinsiyet kavramlarını kapsayacak kadar genişletilmesi. İktisat politik teriminin tarifini ise onu “kültürel çalışmaların sınırsız ve yaralayıcı lütfundan korumak” maksadıyla yaptığını belirtir. Bu doğrultuda, iktisat politiğin köklerini İskoç Aydınlanmasına, Adam Ferguson ve Adam Smith’in yazılarına bağlayarak toplumların “geçim tarzlarına” göre ayrıldığının altını çizer. bu biçimdelikle üretim usulünden hareketle iktisat politiğin “izlediği üç kritik yön”ü ortaya koyar: Birincisi iş kısmı için gerekli yapılar; ikincisi, bu zarurî toplumsal işbölümü tarafınca biçimlenen failler ve onların ilgi kurdukları yapı; üçüncüsü ise üretilen kaynakların eşit dağılımı sorunu. Hakikaten, kültürel çalışmalarla mukayesede ikinci taraf değerlidir zira failin işbölümü tarafınca biçimlenmesi muharririn sözüyle “kimlik, formasyon ve kültür rastlantısal değildir” manasına gelir. bu biçimdece kültürel çalışmalara yönelttiği tenkit bu çalışmaların kendi hareket noktalarını, yani kültürel pratiklerin kapitalizm üretim şekli içerisinde şekillendiğini tahakküm ve bağımlılık ilgilerine tartı vererek görmezden gelmeleridir.
“Bu niçinle iktisat politik ve kültürel çalışmaların bağlantısındaki temel sorun, kültürel çalışmaların, bağımlılık biçimleri ve ilgili kültürel pratiklerin -ki kültürel çalışmalar analitik öncelik verir- kapitalist üretim şekli ortasında temellendiğine ait kendi tezlerinin ima ettiklerini düşünmeyi reddetmeleridir.” (s.142)
Lawrence Grossberg ise iktisat politik bakışı savunan Garnham’ı birincinin makalesinin başlığından vurarak bu iki görüşün “boşanması” için evvela evli olmaları gerektiğinin altını çizer. bu biçimdece bu görüşleri “birbirine müsamaha gösteren kuzenler” olarak niteler. Garnham’ın kültürel çalışmaları, iktisat politiğin ortasında olmadığı için değil “kültürel çalışmalar” olduğu için eleştirdiğini vurgulayarak kültürel çalışmaların iktisat politiği reddetmediğini, yalnızca makul düşünürlerin iktisat politik metotlarını kabul etmediğini belirtir. Öte yandan kültürel çalışmaların ırkı ve cinsiyeti sınıfa alternatif olarak gördüğünü kabul eder zira bu farklılıkların eklemlenme biçimlerinin tek bir soyut kapitalizmden değil makul kapitalizmlerden kaynaklandığını öne sürer. Öteki bir deyişle, kapitalist toplumların değişiklik arz ettiğini belirterek “Bir yer niye ABD’dir de Japonya ya da İngiltere değildir?” diye sorar. Bu, Garnham’ın ekonomik politiğini “tarih dışı” olarak görmesinin birinci niçinidir. Ortaya koyduğu ikinci sebep daha ağır gözükmektedir zira Grossberg, Garnham’ı, kimi eleştirdiğini açık biçimde ortaya koymadığı için kültürel çalışmaları “şeyselleştirmekle” itham eder. Ayrıyeten, Garnham’ın makul müellifleri yorumlamasını “indirgemeci” olarak niteledikten daha sonra eleştirisini yokluk üzerine kurduğunu vurgular.
“Bir yandan onlar iktisat politik ortasındadır üzere bir cevap vermeye kışkırtılıyorum; bu her şeyden öte iktisat politikçilerin yaptığı şeydir, bu biçimde kendi yaptıkları bir şeyi kültürel çalışmaların yapmasını istemek niçin?” (s.159)
İki düşünürün bilakis Janice Peck, uzlaşmacı bir hal stantlar. Lakin makalesinin başlığı direkt Grossberg’i gaye alır. Hakikaten, bu polemiğin sıkıştırılmaktan fazla entelektüel sorumluluğa gereksinimi olduğunu belirtir. Kültür ve iktisat kavramlarını farklı ampirik kategoriler olarak görmenin temelinin Batı niyetinde yer alan doğa-kültür, doğa-toplum, maddi-zihinsel, maddi-sembolik, koşullar-bilinç aksilikleriyle oluşan ikicilikte yattığını vurgular. İki düşünürün bilakis Peck bu iki bakış açısının nerede “farklılaştığını” değil nerede “yöndeştiğini” saptamak için uğraş eder. bu biçimdelikle maddi ve sembolik ayrımı reddeden düşünürlere, Williams’a, Godelier’ye ve özellikle Sartre’a yönelir:
“Bu demektir ki tabiat ile toplum yahut iktisat ile kültürün, yani insan içeren ve insan içermeyenin birbiriyle bağ aracılığıyla, her vakit hem manalandıran (gösteren) ve birebir vakitte anlamlandırılan (gösterilen) olarak ayrılmaz bir bütün olduğunu anlamak zorundayız. Bu bizi maddeci bir tarih teorisinin, hem özgürlüğün birebir vakitte gereksinimlerin bütünüyle, insanların tabiatla ve birbirleriyle olan münasebetler ortasından yükseldiğini dikkate alması gerektiğinde ısrar ederek, anlamlandırma kavrayışında Marx’ı izleyen Sartre’a gdolayır. Sartre’ın öne sürdüğü üzere, tarihî materyalizm ‘iki hakikat lakin aykırılık içeren önermeyi’ izah etme yeteneğine sahip olmalıdır: ‘evrende mevcut olan her şey maddidir; insanın dünyasındaki her şey insanidir.’” (s.230)
Elbet, bu biçimde geniş kapsamlı akademik bir derleme hakkında her noktaya temas etmek bu yazının boyutunu aşmaktadır. Bu emelle gerek kırılmaların gerek uzlaşmaların hangi noktalarda olduğundan bahsetmek kadar kitabın yeniye eklemlendiği noktanın altını çizmek de kıymetli. Türkiye’nin son yirmi yılına bakıldığında siyasi iktidara sahip olmakla bir arada kültürel iktidarını tesis edemeyen bir iktidar kelam konusu. Medya mülkiyetinin süratle el değiştirdiği, kültür-siyaset-ekonomi üçlüsünün birbirini son derece etkilediği bir periyot yaşandı ve yaşanmakta. bir daha bu minvalde medya gücünün bir iktidarın ömrünü ne kadar uzatabileceğini de gözlemliyoruz. Tüm bu şartlar göz önünde bulundurulduğu takdirde Sevilay Çelenk’in yazısına “Tartışma Sürüyor” başlığını koyması daha manalı gelmekte:
“‘Barış akademisyeni’ olarak anılan epey sayıda meslektaşımla bir arada yaşadığımız sürgünü ya da ihracı, tümüyle, kültürel iktidar arayan bir iktidarın bu arayışını, ‘kültür’ olarak gördüğü cihan ortasında yetkinleşerek değil, güç kullanarak gerçekleştirme maksadının kararı olarak değerlendiriyorum. Öbür bir deyişle bizim maruz kaldığımız ‘baskı ve iktidar uygulamaları’ bu kitapta tartışılanların hayli uzağında değil.” (s.14)
Okumaya devam et...