Hakan Sipahioğlu
Rus kimyacı Dimitri Mendeleyev elementlerin yapısını zihninde o denli yeterli sistematize etmişti ki tasarladığı periyodik cetvelde çabucak hemen keşfedilmemiş üç elementin yeri fazlacatan aşikardı. Mendeleyev bu elementlerin ne çeşit özelliklere sahip olacağını öngörmüş ve onları tasnif etmişti bile. daha sonradan galyum, skandiyum ve germanyum ismi verilecek elementler için geriye yalnızca keşfedilmek kalmıştı.
Şuna size temin edebilirim: Kazancakis’in “yeni” romanı ‘Yokuş’, yazılmasından yetmiş beş yıl daha sonra keşfedildiğinde de kimi ferdî kütüphanelerin raflarında bu kitabın yeri hanidir hazırdı, çünkü muharririn yapıtlarına karşı Mendeleyev’in kimyasal elementlere olan tutkusuna benzeri hislere sahip olan, müellifin niyet sistematiğini kavramış okurlar için bu biçimde bir kitabın varlığını tüm nitelikleriyle birlikte öngörmek çok mümkündü.
Mümkündü zira insanlığın tarih boyunca çektiği acıları derinden hisseden ve tüm yazınsal serüvenini hem kişisel, birebir vakitte toplumsal tabanlarda vuku bulacak bir kurtuluş reçetesi aramaya vakfeden Kazancakis’in ikinci dünya savaşının insanlık (ve Girit, hiç değilse Girit!) üzerinde yarattığı tahribata dair iki çift de olsa kelam eden bir yapıtının olmamasına imkan yoktu. Müellifin 1946 yılında, yani Yunanistan’ın büyük savaşın yaralarını sarmak şu biçimde dursun üzerine bir de yıkıcı bir iç savaşa sürüklendiği periyotta yayınladığı en ünlü yapıtı ‘Zorba’da bu tahribatın esamisi okunmuyor, bu da önemli bir tenkit konusu oluyordu. İsa’nın, Osmanlı hakimiyeti altındaki Girit’in, Anadolu Rumlarının, kardeş kanı dökülen Yunanistan’ın, Aziz Francesco’nun zahmetlerini bir bir kâğıda dökmüşken İkinci Dünya Savaşı’nı nasıl ihmal edebilirdi? her neyse ki ‘Yokuş’un keşfedilmesi, mantıksal çıkarımla vakıa içindeki bu uyumsuzluğu gidermiş oldu.
Gelgelelim kitabın yalnızca varlığını değil, onun “niteliklerini” de evvelinde kestirebilmekten bahsetmiştik. Kazancakis’in “Giritli bakışı” olarak isimlendirdiği (Ortodoks Hristiyan inancı, Bergson ve Nietzsche ideolojileri, Budizm ve Marksizmin orjinal bir bileşimi olan) fikir yapısına hâkim olan okurlar için, bunun da ‘Yokuş’ özelinde büyük ölçüde hakikat olduğu söylenebilir. çabucak hemen epigrafla başlıyor metin “tam da kestirim ettiğimiz gibi” olmaya:
“Tanrı’yı nasıl sevmemiz gerekir?”
“İnsanları severek.”
“İnsanları nasıl sevmemiz gerekir?”
“Onları hakikat yola çekmeye emek vererek.”
“Doğru yol hangisi?”
“Yokuş.”
Kazancakis’in kahramanca karamsarlığına bakılırsa, tıpkı İsa’nın çarmıha giden hikayesinde olduğu üzere, yüreği insanlara, özellikle ezilen insanlara yönelik sevgiyle dolu olanların yolu ızdıraptan ve kesin hezimetten geçer – geçmelidir. Onun hayata bakışındaki diyalektik bu biçimdedir, İslami cenahtan alıntı caizse “yenilgi mağlubiyet büyüyen bir zafer vardır”.
Yokuş, Nikos Kazancakis, Tercüman: Harun Ömer Tarhan, 240 syf., Can Yayınları, 2022.
‘Yokuş’ da insanlık ismine bir hezimetten bir öbür mağlubiyete hakikat yola çıkışın hikayesi – davet ettiği yol üzere kendisi de yokuş üst giden bir roman. Sayfalar boyunca ilerledikçe, Kazancakis’in bu kitabı niye yayınlamamayı tercih ettiği de – şayet bu bir tercihse – anlaşılıyor: Otobiyografik öğelerin son derece baskın olduğu bir anlatı bu. Daha doğrusu, aslına bakarsanız şimdi tüm romanlarında otobiyografik öğelere kesinlikle yer verdiğinden(1), Kazancakis’in kahramanı bir daha kendisi olan tek romanı (‘El Greco’ya Mektuplar’ı bir roman olarak saymazsak tabii). Muharririn eşi Eleni Kazancakis’nin sözüyle “Olaylar gerçek, Kosmas/Kazancakis’e eşlik eden yüzler hayal ürünü”(2). ötürüsıyla, destansı hezimetlerin muharriri Kazancakis’in bir “ideolog” olarak kendi mağlubiyetiyle yüzleşme romanı bu.
Hristiyanlığın doğuşunda komünizmi, komünizmdeyse Hristiyanlığın doğuşunu nazarann Kazancakis’in Komünist Enternasyonal’den aldığı ilhamla “Ruhun Enternasyonali”ni(3) kurma teşebbüsünde bulunduğu, British Council’ın davetlisi olarak gittiği İngiltere’de BBC’ye konuk olarak dünya aydınlarına bu istikamette bir davet yaptığı – ve başarısız olduğu – biliniyordu. İşte temelde bu kusuruyla yüzleşiyor Kazancakis ‘Yokuş’ta. Muhatapları olarak toplumun ezilenlerini değil, aydın kısmını görme yanılgısına düştüğünü itiraf ederek günah çıkarıyor.
Kitapta Kazancakis’in kendisine “yokuş” olarak seçtiği yolun pek de yokuş olmaması enteresan ancak kitabı okumamış olanlar için sürprizi çabucak hemen bozmayalım ve bu tartışmayı onların takdirine bırakalım. Sadece bir diğer çelişkiye dikkat çekerek: Aydınları muhatap almanın hayal kırıklığıyla geri çekilen Kazancakis’in teselliyi öteki aydınlara sığınmakta bulmasına. Ayrıyeten kendisine pek aşina olmayanlar için, Kazancakis’in ‘Zorba’ dahil tüm yapıtlarına sirayet etmiş olan biraz fazla problemli toplumsal cinsiyet telaffuzunun ‘Yokuş’ta oldukça billurlaştığını da belirtmek gerek.
Son bir şikayet çeviriye dair: ‘Yokuş’un çevirisini daha evvel İstos için birebir muharririn Çileci’sini de lisanımıza kazandıran Harun Ömer Tarhan üstlenmiş. Çevirmenin Türkçeye hakimiyetinin muazzam olduğuna kuşku yok, birebir vakitte metni gölgelemese de “gücü saltık” (kadiri mutlak), “yalvaç” (peygamber), “ilkörnek” (orijinal) vb. “öz ideoloji Türkçesi” sözlerin ısrarlı kullanmasının tat kaçırıcı olduğunu tabir etmem gerekir.
‘Yokuş’un meseleleri yok değil ötürüsıyla. Hatta kitabı tam da “Kazancakis kimyagerlerinin” beklediği nitelikte kıldığı için, ‘Yokuş’u hoş yapan ögelerden biri de meseleleri. bir daha de son birkaç paragrafta lisana getirdiğimiz sıkıntılardan fazlaca daha dramatik sahneler, kışkırtıcı diyaloglar ve heyecan verici tasvirlerle dolu olduğunun altını çizelim bu kitabın.
Kazancakis’in özellikle seyahatlerini anlattığı kitaplarını (Toda Raba ya da İspanya Yaşasın Vefat gibi) okuyanlar onun epey yeterli bir romancı ve ideolog olduğu kadar epey keskin bir sanat eleştirmeni ve kültür yorumcusu olduğunu da hatırlayacaktır. Bilmeyenler de bilsin: Çünkü şayet okursanız, ‘Yokuş’un ikinci ve üçüncü kısımlarının bununla birlikte bir İngiltere seyahatnamesi niteliği arz ettiğini ve bu kısımlarda Kazancakis’in sanata ve kültüre dair müşahedelerinin bir daha en âlâ örneklerini sergilediğini nazaranceksiniz.
İkinci Dünya Savaşı’nın dehşetini hayatış bir dünyanın ideologluğuna soyunan bir Kazancakis fikri sizi heyecanlandırmaya yetmiyorsa, City of London’da ve British Museum’da ne gördüğünü ya da Bernard Shaw ve Shakespeare’de ne bulduğunu anlatan bir Kazancakis düşünün.
‘Yokuş’, salt bu tarafıyla bile yetmiş beş sene beklendiğine bedel.
Dipnotlar:
1. Tam da bu niçinle daha evvel yayınlanan öbür romanlarda yer alan kimi ögelerle bir daha karşılaşmak sürpriz olmuyor: Sözgelimi, bir daha Çarmıha Gerilen İsa’da baş karakter Manolyos’u tam da günaha girmek üzereyken aniden ele geçiriveren “ermişlerin hastalığı”na bu kere Kosmas’ın tutulmasındaki üzere. Ya da El Greco’ya Mektuplar’da bir daha anlatılacak olan “okyanustaki kayık” düşü üzere.
2. “Yokuş – Nikos Kazancakis’in Bilinmeyen Bir Romanı” – Nikos Mathioudakis ve Paraskevi Vasiliadi
3. Yokuş’ta bu söz “Uuslararası Tinsel Birlik” olarak çevrilmiş, lakin “tin” sözcüğünün “ruh”u karşılamak için fazla ruhsuz bir söz olduğunu düşünüyorum.
Okumaya devam et...
Rus kimyacı Dimitri Mendeleyev elementlerin yapısını zihninde o denli yeterli sistematize etmişti ki tasarladığı periyodik cetvelde çabucak hemen keşfedilmemiş üç elementin yeri fazlacatan aşikardı. Mendeleyev bu elementlerin ne çeşit özelliklere sahip olacağını öngörmüş ve onları tasnif etmişti bile. daha sonradan galyum, skandiyum ve germanyum ismi verilecek elementler için geriye yalnızca keşfedilmek kalmıştı.
Şuna size temin edebilirim: Kazancakis’in “yeni” romanı ‘Yokuş’, yazılmasından yetmiş beş yıl daha sonra keşfedildiğinde de kimi ferdî kütüphanelerin raflarında bu kitabın yeri hanidir hazırdı, çünkü muharririn yapıtlarına karşı Mendeleyev’in kimyasal elementlere olan tutkusuna benzeri hislere sahip olan, müellifin niyet sistematiğini kavramış okurlar için bu biçimde bir kitabın varlığını tüm nitelikleriyle birlikte öngörmek çok mümkündü.
Mümkündü zira insanlığın tarih boyunca çektiği acıları derinden hisseden ve tüm yazınsal serüvenini hem kişisel, birebir vakitte toplumsal tabanlarda vuku bulacak bir kurtuluş reçetesi aramaya vakfeden Kazancakis’in ikinci dünya savaşının insanlık (ve Girit, hiç değilse Girit!) üzerinde yarattığı tahribata dair iki çift de olsa kelam eden bir yapıtının olmamasına imkan yoktu. Müellifin 1946 yılında, yani Yunanistan’ın büyük savaşın yaralarını sarmak şu biçimde dursun üzerine bir de yıkıcı bir iç savaşa sürüklendiği periyotta yayınladığı en ünlü yapıtı ‘Zorba’da bu tahribatın esamisi okunmuyor, bu da önemli bir tenkit konusu oluyordu. İsa’nın, Osmanlı hakimiyeti altındaki Girit’in, Anadolu Rumlarının, kardeş kanı dökülen Yunanistan’ın, Aziz Francesco’nun zahmetlerini bir bir kâğıda dökmüşken İkinci Dünya Savaşı’nı nasıl ihmal edebilirdi? her neyse ki ‘Yokuş’un keşfedilmesi, mantıksal çıkarımla vakıa içindeki bu uyumsuzluğu gidermiş oldu.
Gelgelelim kitabın yalnızca varlığını değil, onun “niteliklerini” de evvelinde kestirebilmekten bahsetmiştik. Kazancakis’in “Giritli bakışı” olarak isimlendirdiği (Ortodoks Hristiyan inancı, Bergson ve Nietzsche ideolojileri, Budizm ve Marksizmin orjinal bir bileşimi olan) fikir yapısına hâkim olan okurlar için, bunun da ‘Yokuş’ özelinde büyük ölçüde hakikat olduğu söylenebilir. çabucak hemen epigrafla başlıyor metin “tam da kestirim ettiğimiz gibi” olmaya:
“Tanrı’yı nasıl sevmemiz gerekir?”
“İnsanları severek.”
“İnsanları nasıl sevmemiz gerekir?”
“Onları hakikat yola çekmeye emek vererek.”
“Doğru yol hangisi?”
“Yokuş.”
Kazancakis’in kahramanca karamsarlığına bakılırsa, tıpkı İsa’nın çarmıha giden hikayesinde olduğu üzere, yüreği insanlara, özellikle ezilen insanlara yönelik sevgiyle dolu olanların yolu ızdıraptan ve kesin hezimetten geçer – geçmelidir. Onun hayata bakışındaki diyalektik bu biçimdedir, İslami cenahtan alıntı caizse “yenilgi mağlubiyet büyüyen bir zafer vardır”.
Yokuş, Nikos Kazancakis, Tercüman: Harun Ömer Tarhan, 240 syf., Can Yayınları, 2022.
‘Yokuş’ da insanlık ismine bir hezimetten bir öbür mağlubiyete hakikat yola çıkışın hikayesi – davet ettiği yol üzere kendisi de yokuş üst giden bir roman. Sayfalar boyunca ilerledikçe, Kazancakis’in bu kitabı niye yayınlamamayı tercih ettiği de – şayet bu bir tercihse – anlaşılıyor: Otobiyografik öğelerin son derece baskın olduğu bir anlatı bu. Daha doğrusu, aslına bakarsanız şimdi tüm romanlarında otobiyografik öğelere kesinlikle yer verdiğinden(1), Kazancakis’in kahramanı bir daha kendisi olan tek romanı (‘El Greco’ya Mektuplar’ı bir roman olarak saymazsak tabii). Muharririn eşi Eleni Kazancakis’nin sözüyle “Olaylar gerçek, Kosmas/Kazancakis’e eşlik eden yüzler hayal ürünü”(2). ötürüsıyla, destansı hezimetlerin muharriri Kazancakis’in bir “ideolog” olarak kendi mağlubiyetiyle yüzleşme romanı bu.
Hristiyanlığın doğuşunda komünizmi, komünizmdeyse Hristiyanlığın doğuşunu nazarann Kazancakis’in Komünist Enternasyonal’den aldığı ilhamla “Ruhun Enternasyonali”ni(3) kurma teşebbüsünde bulunduğu, British Council’ın davetlisi olarak gittiği İngiltere’de BBC’ye konuk olarak dünya aydınlarına bu istikamette bir davet yaptığı – ve başarısız olduğu – biliniyordu. İşte temelde bu kusuruyla yüzleşiyor Kazancakis ‘Yokuş’ta. Muhatapları olarak toplumun ezilenlerini değil, aydın kısmını görme yanılgısına düştüğünü itiraf ederek günah çıkarıyor.
Kitapta Kazancakis’in kendisine “yokuş” olarak seçtiği yolun pek de yokuş olmaması enteresan ancak kitabı okumamış olanlar için sürprizi çabucak hemen bozmayalım ve bu tartışmayı onların takdirine bırakalım. Sadece bir diğer çelişkiye dikkat çekerek: Aydınları muhatap almanın hayal kırıklığıyla geri çekilen Kazancakis’in teselliyi öteki aydınlara sığınmakta bulmasına. Ayrıyeten kendisine pek aşina olmayanlar için, Kazancakis’in ‘Zorba’ dahil tüm yapıtlarına sirayet etmiş olan biraz fazla problemli toplumsal cinsiyet telaffuzunun ‘Yokuş’ta oldukça billurlaştığını da belirtmek gerek.
Son bir şikayet çeviriye dair: ‘Yokuş’un çevirisini daha evvel İstos için birebir muharririn Çileci’sini de lisanımıza kazandıran Harun Ömer Tarhan üstlenmiş. Çevirmenin Türkçeye hakimiyetinin muazzam olduğuna kuşku yok, birebir vakitte metni gölgelemese de “gücü saltık” (kadiri mutlak), “yalvaç” (peygamber), “ilkörnek” (orijinal) vb. “öz ideoloji Türkçesi” sözlerin ısrarlı kullanmasının tat kaçırıcı olduğunu tabir etmem gerekir.
‘Yokuş’un meseleleri yok değil ötürüsıyla. Hatta kitabı tam da “Kazancakis kimyagerlerinin” beklediği nitelikte kıldığı için, ‘Yokuş’u hoş yapan ögelerden biri de meseleleri. bir daha de son birkaç paragrafta lisana getirdiğimiz sıkıntılardan fazlaca daha dramatik sahneler, kışkırtıcı diyaloglar ve heyecan verici tasvirlerle dolu olduğunun altını çizelim bu kitabın.
Kazancakis’in özellikle seyahatlerini anlattığı kitaplarını (Toda Raba ya da İspanya Yaşasın Vefat gibi) okuyanlar onun epey yeterli bir romancı ve ideolog olduğu kadar epey keskin bir sanat eleştirmeni ve kültür yorumcusu olduğunu da hatırlayacaktır. Bilmeyenler de bilsin: Çünkü şayet okursanız, ‘Yokuş’un ikinci ve üçüncü kısımlarının bununla birlikte bir İngiltere seyahatnamesi niteliği arz ettiğini ve bu kısımlarda Kazancakis’in sanata ve kültüre dair müşahedelerinin bir daha en âlâ örneklerini sergilediğini nazaranceksiniz.
İkinci Dünya Savaşı’nın dehşetini hayatış bir dünyanın ideologluğuna soyunan bir Kazancakis fikri sizi heyecanlandırmaya yetmiyorsa, City of London’da ve British Museum’da ne gördüğünü ya da Bernard Shaw ve Shakespeare’de ne bulduğunu anlatan bir Kazancakis düşünün.
‘Yokuş’, salt bu tarafıyla bile yetmiş beş sene beklendiğine bedel.
Dipnotlar:
1. Tam da bu niçinle daha evvel yayınlanan öbür romanlarda yer alan kimi ögelerle bir daha karşılaşmak sürpriz olmuyor: Sözgelimi, bir daha Çarmıha Gerilen İsa’da baş karakter Manolyos’u tam da günaha girmek üzereyken aniden ele geçiriveren “ermişlerin hastalığı”na bu kere Kosmas’ın tutulmasındaki üzere. Ya da El Greco’ya Mektuplar’da bir daha anlatılacak olan “okyanustaki kayık” düşü üzere.
2. “Yokuş – Nikos Kazancakis’in Bilinmeyen Bir Romanı” – Nikos Mathioudakis ve Paraskevi Vasiliadi
3. Yokuş’ta bu söz “Uuslararası Tinsel Birlik” olarak çevrilmiş, lakin “tin” sözcüğünün “ruh”u karşılamak için fazla ruhsuz bir söz olduğunu düşünüyorum.
Okumaya devam et...