Hak, emek, özgürlük, eşitlik, sınıfsız ve sınırsız bir dünya için egemenlere karşı verilen uğraş dün de, bugün de aralıksız devam ediyor. Geçmişte sokaklar direnişin, uğraş alanın en kıymetli mekânlarıyken, bugün sistem yanlısı yerlerin dizaynıyla bu alanların küçültülmesi, yok edilmesi tahakkümün boyutunun hangi noktaya geldiğini göstermesi açısından değerli. Artık direnişin yeri, uçsuz bucaksız alanlarıyla toplumsal medyaya evrilmek üzere. Güç ve tahakküm bağlarının de bu dijital kozmosta bir daha şekillendirildiğini söylemek gerek. Emeğin de dönüşüme uğradığı bu yeni dünya sisteminde sermayenin sömürü araçları, hükümran bedelleri ve teknoloji üzerinden bir daha üretiliyor. halbukiki bilgi toplumu daha özgür, daha eşitlikçi, tekelleşmenin, ayrımcılığın, sömürünün önüne geçebilecek bir yapının nüvelerini ortasında barındırıyor. O denli tabir ediliyor.
Yaşar Nezihe
Gelgelelim emeğin sömürüsü, tahakküm, yoksulluk, gelir dağılımındaki adaletsizlik azalmadan devam ediyor. Sesini çıkaran, bunu yazıya, şiire, müziğe döken, fotoğraflayan, sinemasını çeken; emekçi aksiyonlarını, grevleri, hak arayışlarını, kayıt altına alan sanatkarların yapıtları direnişin belleğini oluşturuyor. Bilhassa 12 Eylül 1980 darbesine kadar edebiyat alanında 1 Mayıs, emek, işçi üzerine yazılmış bir epeyce şiir var. Darbeden daha sonra “emek” üzerine yok denecek kadar az şiirin yazılması değişimin izlerini taşıyor. Örgütlü olma anlayışının yıkılması, klasik iş ve personel argümanlarının değişmesi, bilişim çağında bilgi, irtibat üzere “maddi olmayan emeğin” belirleyici, merkezsiz, yersiz örgütlenmesi(*), emek algısının değişimine niye olsa da özünde hiç bir şey değişmiyor. Sömürü, köleleştirme devam ediyor. Bugüne kadar yaşananları tekrar hatırlamak için şiir tarihimizde yazılan 1 Mayıs şiirlerine, evvel de Yaşar Nezihe’ye kulak verelim.
“Ey işçi! Bugün hür yaşamak hakkı seninken/ İşverenler o hakkı senin almışlar elinden/ Sa’yınla edersin de ‘tufeyli’leri varlıklı. Kalbinde neden yok ona karşı bir daha bir kin?…” diye sesleniyor 1923 yılında yayınlanan “1 Mayıs İçin” isimli şiirinde Yaşar Nezihe. Bu şiir, 1 Mayıs için yazılmış birinci Türkçe şiir olmasının haricinde, bir bayan şairin direncini, hak arayışını gür sesle lisana getirmesi açısından da değerli. “Boynundan esaret bağını parçala, kes, at” dizesiyle, Yaşar Nezihe sadece sınıfsal gayrete verdiği ehemmiyeti göstermiyor, beraberinde emekçi sınıfını örgütlü olmaya da davet ediyor. olağan olarak bu gayrete, onun cinsiyet eşitsizliğine dair çabası de dahil. “Esaretten kurtulmak” tabirini bütüncül bir yaklaşım olarak düşünmek gerek.
Sosyalist niyete sahip olan Yaşar Nezihe, çalışanın ve emeğin sömürülmesini, Marksist niyetin emek gücü, emek- paha teorisi çerçevesinde ele alır. “Zenginlere hisse verme yazıktır emeğinden” dizesi, gücünü sermayeden alan kapitalizmin “kâr ilkesine” karşı isyandır. “Esaret bağından kurtul” seslenişi de kölelikten, baskıdan, sömürüden, sefaletten kurtulmanın yolunun lakin bir ortaya gelerek ayağa kalkmak olduğunu açıkça tabir eder. Zira bu medeniyeti yükselten, emek gücüdür.
Nâzım Hikmet
Nâzım Hikmet’in “Açlık Ordusu Yürüyor” isimli şiirinde “Açlık ordusu yürüyor/ yürüyor emeğe doymak için/ ete doymak için/ kitaba doymak için/ hürriyete doymak için..” dizelerine rastlarız. Emek sömürüsü ve yoksulluk gittikçe yaygınlaşmaktadır ülkemizde. Lakin beklenen hoş günlere dair umut her daim yürürlüktedir. “Türkiye Emekçi Sınıfına Selam” isimli şiirinde “… beklenen hoş günler, hoş günlerimiz, ellerinizdedir/ haklı günler, büyük günler/ gündüzlerinde sömürülmeyen, gecelerinde aç yatılmayan/ ekmek, gül ve hürriyet günleri…” der Nazım Hikmet. Bu şiirdeki ekmek ve gül vurgusu, 1912 yılında ABD’de bayan personellerin başlatmış olduğu, Ekmek ve Gül grevine göndermedir. Bu grevin ekmek ve gül olarak isimlendirilmesinin sebebi, 1908’de New York’ta bir fabrikada çıkan yangında ölen 128 bayan personel için yürüyüş yapan on beş bin bayan çalışanın attığı “ekmek istiyoruz, gül de” sloganıdır. Ekmek ve gül, direnişin, isyanın, emeğin ve umudun simgesi olmuştur artık.
Nâzım Hikmet’in bahsetmiş olduğumiz her iki şiiri de 1962 tarihinde kaleme alınmış. Bundan bir yıl öncesinde 1961’de Cumhuriyet tarihinin en büyük birinci mitingi olarak tarihe geçen Saraçhane Mitingi yaşanmış. Kaynaklara göre yüz bin civarında işçinin katıldığı bu miting, personel hareketinde bir dönüm noktası olarak kabul ediliyor ve daha sonraki senelerda gelişecek çaba ruhuna ivme kazandırıyor. örneğin, 28 Ocak 1963’te 170 emekçinin başlatmış olduğu Kavel kablo fabrikasındaki direniş, her türlü baskıya rağmen büyük bir kazanımla sonuçlanır. Grev hakkı olmayan çalışanlar, Kavel Direnişi’yle grev ve toplu iş kontratı hakkını kazanır. Kavel Direnişi’ne 1963 yılında birinci şiir kitabı ‘Kavel’i yayınlayan Hasan Hüseyin Korkmazgil de dayanak verir. “İşime karım dedim/ karıma kavel diyeceğim/ ve soluğum tükenmedikçe bu doyumsuz dünyada / güneşe karışmadıkça etim/ kavel grevcilerinin türküsünü söyleyeceğim…” Şiirin tarihine Kavel’in türküsü de dahildir artık. Şiirin hafızasındadır yaşanan tüm tanıklıklar.
Direnme, grev, hak arama çabalarıyla bir arada göçükler, grizu patlamaları üzere iş cinayetleri, acılar, vefatlar de yaşanmakta; tüm bunlar da geçmektedir şiir tarihine. 1965 yılının mart ayında Zonguldak Kozlu Ocağı’nda madencilerin eşit fiyat talebiyle başlattıkları direniş, kısa müddette öbür ocaklardan gelen binlerce maden personelinin de iştirakiyle büyür. Lakin bu direniş, askerin müdahalesiyle sonlandırılır. Askerler iki emekçiyi öldürmüştür. Öldürülen personellerin cenazesi esnasında kente destek birlikleri gönderilmiş, biroldukça maden emekçisi tutuklanmıştır. Tüm bu yaşananlar Fazıl Hüsnü Dağlarca’ya “Zonguldak Ağıdı” isimli şiiri yazdırır. Şiirinde “Bir kömür, bir uzak, bir kara, bir derin/ ellerin, yeraltında yitmiş kocaman ellerin/ senelerca çalışırsın, gündeliğin on lira/ Açsın, susar kuyular bağıra bağıra/ Ko yamyassı ayakların balçık toprağa girsin/ Kim yürürse öldürürler bilirsin/ Zonguldak meyyit iki gecede gecede canlı bir/ Zonguldak bir Türkiye, bir aç Türkiye değil midir?/ İlah yeryüzünündür, bir hisse düşmez sana/ Sen yer altındasın, Tanrısızsın, anlasana” der. Onun şiiri yeraltından yeryüzüne sızan büyük açlığın, yoksulluğun, adaletsizliğin sesidir. Onun şiiri susar bağıra bağıra…
İlhan Berk
BİRLİKTE BAKMANIN DERİNLİĞİ
İlhan Berk’in şiiri de kömür kokar. İlhan Berk, Zonguldak’ta öğretmenlik yaptığı yıllar içerisindeki tanıklığını, bir yarım asrın ipe dönmüş insanlarıyla, düş görmeyen toprağıyla, fikirli vakarlı dağıyla, yaşanan “kaderleri ümitleri buruk boyunlarıyla” aktarır şiirine. Kömür madeninde çalışan personellerin kara yazgısı, kentin tüm dokusuna nüfus etmiştir. Doğasıyla, canlı cansız tüm varlıklarıyla birlikte ele alır buradaki burukluğu. Toprağın altı paramparçadır, o yüzden toprak hayal görmez bu şiirde. Zira insanı da, düşü da paramparçadır… “Öyle beşerler gördüm ki/ Vefat peşlerine düşmeye korkardı/ Kılları uzamış hayvanların yanı sıra/ Ya kuyulara iniyorlar/ Ya kuyulardan çıkıyorlardı/ Kazmaları kürekleri lambalarıyla/ Ya beşerler üzere toprağın üstünde/ Ya köstebekler üzere toprağın altındaydılar…”
Şiirin tamamında maden personellerinin ekonomik durumuna değindiği üzere, yaşadıkları kuvvetli şartları, kursaklarındaki bir kesim kara somunla, kuyularda, vefatın bile korkacağı bir karalığı sırtlanarak çalışmalarını anlatır İlhan Berk. İlhan Berk’in toplumcu gerçekçi anlayışı benimsediği birinci periyotlarında kaleme aldığı bu şiirde çalışanın iç dünyasını, gerçekliğini anlatır. Bu gerçekliği anlatırken personelin duygusu, tabiatın tüm elemanlarına aktarılır. İlhan Berk şiirinin en besbelli özelliklerinden biri olan kişileştirme tekniği bu şiirde kendini gösterir. ötürüsıyla şiirde yarattığı atmosfer pek serttir.
Ama umut emektir, dirençtir. Sennur Sezer’in “Sabahın Türküsü” şiirinde söylemiş olduği tam da budur: “Emek senin umut senin/ Dehşet ne? Kâfi ki ellerin ellere kavuşsun”. El imgesi, Sennur Sezer şiirinde değerli bir yer fiyat. El, emeğin, dayanışmanın, yaratmanın, ekmeği tutmanın, alın terinin simgesidir. hem de el, ekmeği kaybetmenin acısını da taşır. İşten atılmanın, yoksulluğun, çalışamamanın üzüntüsünü. Tıpkı Gülsüm Cengiz’in “İşten Çıkarılanın Türküsü”nde lisana getirdiği üzere: “İşimden çıkarıldım yılın son günü/ Ellerim ceplerimde, dalgın/ gözlerimde taşıyarak bir hüznü/ yürüyorum/ hesabını yaparak yaşama tutunmanın / İŞSİZLİK / daha az ekmek demektir her dilde…”
Sennur Sezer
El, Cengiz Bektaş için de kıymetli bir imgedir. “Eli keskiydi çekiçti malaydı/ Eli ölçüydü/ yataydı düşeydi/ Eli işiydi /yedi Mehmet emekti/ Eli binlerceydi/ Sevginin/ Binlerce eli binlerce gözü/ binlerce yüreği/ Bir el bir göz bir yürek/ Çalışınca”. bu biçimde anlatıyor Cengiz Bektaş “Çalışınca” isimli şiirinde emeğin elle bağını. “El” imgesine yaratıcılık, yürek, sevgi yüklüyor ve tüm ellerin birleşmesinden ortaya çıkan üretimin gücünden kelam ediyor.
“elbet tüm eller birleşince ve bir arada bakınca her şeye, apaçık görürsünüz kimin neye hizmet ettiğini.” bu biçimde diyor bir şiirinde Kemal Özer. Ve belleği canlı tutmanın, kayıt altına almanın ehemmiyetini vurguluyor yazdıklarıyla. örneğin 15- 16 Haziran 1970 tarihine, devrin politiklerinin sendikal hakların ve grev hakkının kısıtlanmasına yönelik hazırladıkları ve meclisten geçen tasarı niçiniyle yaklaşık yüz yetmiş bin çalışanın katıldığı büyük emekçi hareketine gdolayıyor bizi “16 Haziran Akşamının Şiiri”: “Hala durur o akşam, belleklerinde/ mayalanır durur, bir arada bakmanın derinliğiyle/ önüne geçilmez coşkusuyla, birlikte yürümenin/ bir ağızdan söylemenin hoşluğuyla bir şarkıyı/ birlikte sahip çıkmanın bir öfkeye/ bir hesabı bir arada ödetmenin/ ‘düşen kalır, bırakın ağlamayı’/ demenin kutsal ve hüzünlü aleviyle/ yaşayıp durur o haziran akşamı…”
beraber omuz omuza vermek Kemal Özer’e bakılırsa bir ırmağa dönüşmek üzeredir. Yeni sevinçlere, umuda yelken açmaktır. Yeni tohumların filizlenmesidir. O haziran akşamı, umutların mayalanmasına aracı olmuştur ve kavgasız hiç bir şeyin elde edilemeyeceğini de göstermiştir bize. Zira Can Yücel’in “İşçi Marşı”nda dediği üzere, “Bir zincir yitirenler bir dünya kazanacak”tır. Özgürleşmenin, baharın, aydınlığın umudunu taşıyor dizeleri ve devam ediyor: “Hava döndü, emekçiden esiyor yel/ Senlik- benlik bitip de kurtul muydu Bizlik/ minimum fiyat değil, hür ve günlük güneşlik/ Bir Türkiye olacak aldığın son gündelik /halk kalacak geride, gidince bu zalım sel”.
1970’li yıllar personel hareketinin güçlendiği yıllardı. ötürüsıyla, mitingler büyük bir iştirakle, coşkuyla kutlanılıyordu. 1 Mayıs 1977 mitinginde de, beş yüz bin kişi DİSK önderliğinde toplanmıştı. DİSK Lideri Kemal Türkler’in konuşması sırasında duyulan silah sesi ve daha sonrasında olanlar her şeyi değiştirdi. 1 Mayıs kana bulandı… Polisin panzerleri kalabalığın içine sürmesi, kimliği bilinmeyen bireylerce çatılardan sıkılan kurşunlar bir katliama niye olacaktı. Kayıtlara nazaran dört kişi kurşunla, otuz kişi de kalabalığın ortasında ezilerek hayatını kaybetti. O gün 34 kişi öldürüldü ve ülke tarihinde hiç unutulmayacak yaralar açıldı. elbette şiirin tarihinde de yer alacaktı kanlı 1 Mayıs. Seyhan Erözçelik “Kazancı Yokuşu” isimli şiirinde kendine has üslubuyla anlatıyor o günü:
küçük İskender
“Gözlerimiz kanlı, Mayıs’mış, hayat nerde? /Mayıs yetti. Yediymiş. Dokuz yüz… Gücenen bin dokuyor, kaç kişiymiş süzülen. Bitti mi Taksim/ hayat bitti. Ölürmüş cana kan! Kan! Yaşarmış/ yaşasın Cumhuriyet… Gözlerim kanlı. Ilık, kirli su var/ dağlıyor kalbimi. Nerdeydi mevt? Bin dokuz yüz… yedi… yetmiş yedi! Cuv! Cuv! Mayıs’mış,/ Mayıs’ın hangi birinden gelir Cumhuriyet, gözlerimiz kanlı/ Oy!”
Peki ya çocuk çalışanlar? Çocukluluğu doya doya yaşamak yerine çalışmak zorunda kalan çocukların nereden çürüdüğünü küçük İskender anlatıyor “1 Mayıs’ta Çocuk Çalışanlar Marşı” isimli şiirinde: “Çocuk emekçiler kortejin en önünde yürüsün/ daima görülmeli onların nerelerinden çürüdüğü/ çocuk çalışanlar kortejin en önünde büyüsün/ daima görülmeli onların hangi ezgiyle yürüdüğü/ çocuklar daima yürüsün bırakın çalışmasınlar/ çocuklar daima büyüsün ölmeye alışmasınlar/ … çocuklar daima gülsün hayata hiç karışmasınlar/ çocuklar daima hoş devletle hiç barışmasınlar.”
halbuki 23 Nisan’la 1 Mayıs içinde tam bir hafta var. küçük İskender bunun şuuruyla kuruyor dizelerini. Evet ikisi de bayram. Biri emekçinin, biri çocuğun. Biri emeğin, uğraşın aydınlığı, oburu çocuk olmanın aydınlığı. Dağıtsınlar karanlığı. “Önümüzde bir çiçek üzere açılsın aydınlık”.
* Dijital dünyada emek sermaye ilişkisi- Mete Ogün Parlak
Okumaya devam et...
Yaşar Nezihe
Gelgelelim emeğin sömürüsü, tahakküm, yoksulluk, gelir dağılımındaki adaletsizlik azalmadan devam ediyor. Sesini çıkaran, bunu yazıya, şiire, müziğe döken, fotoğraflayan, sinemasını çeken; emekçi aksiyonlarını, grevleri, hak arayışlarını, kayıt altına alan sanatkarların yapıtları direnişin belleğini oluşturuyor. Bilhassa 12 Eylül 1980 darbesine kadar edebiyat alanında 1 Mayıs, emek, işçi üzerine yazılmış bir epeyce şiir var. Darbeden daha sonra “emek” üzerine yok denecek kadar az şiirin yazılması değişimin izlerini taşıyor. Örgütlü olma anlayışının yıkılması, klasik iş ve personel argümanlarının değişmesi, bilişim çağında bilgi, irtibat üzere “maddi olmayan emeğin” belirleyici, merkezsiz, yersiz örgütlenmesi(*), emek algısının değişimine niye olsa da özünde hiç bir şey değişmiyor. Sömürü, köleleştirme devam ediyor. Bugüne kadar yaşananları tekrar hatırlamak için şiir tarihimizde yazılan 1 Mayıs şiirlerine, evvel de Yaşar Nezihe’ye kulak verelim.
“Ey işçi! Bugün hür yaşamak hakkı seninken/ İşverenler o hakkı senin almışlar elinden/ Sa’yınla edersin de ‘tufeyli’leri varlıklı. Kalbinde neden yok ona karşı bir daha bir kin?…” diye sesleniyor 1923 yılında yayınlanan “1 Mayıs İçin” isimli şiirinde Yaşar Nezihe. Bu şiir, 1 Mayıs için yazılmış birinci Türkçe şiir olmasının haricinde, bir bayan şairin direncini, hak arayışını gür sesle lisana getirmesi açısından da değerli. “Boynundan esaret bağını parçala, kes, at” dizesiyle, Yaşar Nezihe sadece sınıfsal gayrete verdiği ehemmiyeti göstermiyor, beraberinde emekçi sınıfını örgütlü olmaya da davet ediyor. olağan olarak bu gayrete, onun cinsiyet eşitsizliğine dair çabası de dahil. “Esaretten kurtulmak” tabirini bütüncül bir yaklaşım olarak düşünmek gerek.
Sosyalist niyete sahip olan Yaşar Nezihe, çalışanın ve emeğin sömürülmesini, Marksist niyetin emek gücü, emek- paha teorisi çerçevesinde ele alır. “Zenginlere hisse verme yazıktır emeğinden” dizesi, gücünü sermayeden alan kapitalizmin “kâr ilkesine” karşı isyandır. “Esaret bağından kurtul” seslenişi de kölelikten, baskıdan, sömürüden, sefaletten kurtulmanın yolunun lakin bir ortaya gelerek ayağa kalkmak olduğunu açıkça tabir eder. Zira bu medeniyeti yükselten, emek gücüdür.
Nâzım Hikmet
Nâzım Hikmet’in “Açlık Ordusu Yürüyor” isimli şiirinde “Açlık ordusu yürüyor/ yürüyor emeğe doymak için/ ete doymak için/ kitaba doymak için/ hürriyete doymak için..” dizelerine rastlarız. Emek sömürüsü ve yoksulluk gittikçe yaygınlaşmaktadır ülkemizde. Lakin beklenen hoş günlere dair umut her daim yürürlüktedir. “Türkiye Emekçi Sınıfına Selam” isimli şiirinde “… beklenen hoş günler, hoş günlerimiz, ellerinizdedir/ haklı günler, büyük günler/ gündüzlerinde sömürülmeyen, gecelerinde aç yatılmayan/ ekmek, gül ve hürriyet günleri…” der Nazım Hikmet. Bu şiirdeki ekmek ve gül vurgusu, 1912 yılında ABD’de bayan personellerin başlatmış olduğu, Ekmek ve Gül grevine göndermedir. Bu grevin ekmek ve gül olarak isimlendirilmesinin sebebi, 1908’de New York’ta bir fabrikada çıkan yangında ölen 128 bayan personel için yürüyüş yapan on beş bin bayan çalışanın attığı “ekmek istiyoruz, gül de” sloganıdır. Ekmek ve gül, direnişin, isyanın, emeğin ve umudun simgesi olmuştur artık.
Nâzım Hikmet’in bahsetmiş olduğumiz her iki şiiri de 1962 tarihinde kaleme alınmış. Bundan bir yıl öncesinde 1961’de Cumhuriyet tarihinin en büyük birinci mitingi olarak tarihe geçen Saraçhane Mitingi yaşanmış. Kaynaklara göre yüz bin civarında işçinin katıldığı bu miting, personel hareketinde bir dönüm noktası olarak kabul ediliyor ve daha sonraki senelerda gelişecek çaba ruhuna ivme kazandırıyor. örneğin, 28 Ocak 1963’te 170 emekçinin başlatmış olduğu Kavel kablo fabrikasındaki direniş, her türlü baskıya rağmen büyük bir kazanımla sonuçlanır. Grev hakkı olmayan çalışanlar, Kavel Direnişi’yle grev ve toplu iş kontratı hakkını kazanır. Kavel Direnişi’ne 1963 yılında birinci şiir kitabı ‘Kavel’i yayınlayan Hasan Hüseyin Korkmazgil de dayanak verir. “İşime karım dedim/ karıma kavel diyeceğim/ ve soluğum tükenmedikçe bu doyumsuz dünyada / güneşe karışmadıkça etim/ kavel grevcilerinin türküsünü söyleyeceğim…” Şiirin tarihine Kavel’in türküsü de dahildir artık. Şiirin hafızasındadır yaşanan tüm tanıklıklar.
Direnme, grev, hak arama çabalarıyla bir arada göçükler, grizu patlamaları üzere iş cinayetleri, acılar, vefatlar de yaşanmakta; tüm bunlar da geçmektedir şiir tarihine. 1965 yılının mart ayında Zonguldak Kozlu Ocağı’nda madencilerin eşit fiyat talebiyle başlattıkları direniş, kısa müddette öbür ocaklardan gelen binlerce maden personelinin de iştirakiyle büyür. Lakin bu direniş, askerin müdahalesiyle sonlandırılır. Askerler iki emekçiyi öldürmüştür. Öldürülen personellerin cenazesi esnasında kente destek birlikleri gönderilmiş, biroldukça maden emekçisi tutuklanmıştır. Tüm bu yaşananlar Fazıl Hüsnü Dağlarca’ya “Zonguldak Ağıdı” isimli şiiri yazdırır. Şiirinde “Bir kömür, bir uzak, bir kara, bir derin/ ellerin, yeraltında yitmiş kocaman ellerin/ senelerca çalışırsın, gündeliğin on lira/ Açsın, susar kuyular bağıra bağıra/ Ko yamyassı ayakların balçık toprağa girsin/ Kim yürürse öldürürler bilirsin/ Zonguldak meyyit iki gecede gecede canlı bir/ Zonguldak bir Türkiye, bir aç Türkiye değil midir?/ İlah yeryüzünündür, bir hisse düşmez sana/ Sen yer altındasın, Tanrısızsın, anlasana” der. Onun şiiri yeraltından yeryüzüne sızan büyük açlığın, yoksulluğun, adaletsizliğin sesidir. Onun şiiri susar bağıra bağıra…
İlhan Berk
BİRLİKTE BAKMANIN DERİNLİĞİ
İlhan Berk’in şiiri de kömür kokar. İlhan Berk, Zonguldak’ta öğretmenlik yaptığı yıllar içerisindeki tanıklığını, bir yarım asrın ipe dönmüş insanlarıyla, düş görmeyen toprağıyla, fikirli vakarlı dağıyla, yaşanan “kaderleri ümitleri buruk boyunlarıyla” aktarır şiirine. Kömür madeninde çalışan personellerin kara yazgısı, kentin tüm dokusuna nüfus etmiştir. Doğasıyla, canlı cansız tüm varlıklarıyla birlikte ele alır buradaki burukluğu. Toprağın altı paramparçadır, o yüzden toprak hayal görmez bu şiirde. Zira insanı da, düşü da paramparçadır… “Öyle beşerler gördüm ki/ Vefat peşlerine düşmeye korkardı/ Kılları uzamış hayvanların yanı sıra/ Ya kuyulara iniyorlar/ Ya kuyulardan çıkıyorlardı/ Kazmaları kürekleri lambalarıyla/ Ya beşerler üzere toprağın üstünde/ Ya köstebekler üzere toprağın altındaydılar…”
Şiirin tamamında maden personellerinin ekonomik durumuna değindiği üzere, yaşadıkları kuvvetli şartları, kursaklarındaki bir kesim kara somunla, kuyularda, vefatın bile korkacağı bir karalığı sırtlanarak çalışmalarını anlatır İlhan Berk. İlhan Berk’in toplumcu gerçekçi anlayışı benimsediği birinci periyotlarında kaleme aldığı bu şiirde çalışanın iç dünyasını, gerçekliğini anlatır. Bu gerçekliği anlatırken personelin duygusu, tabiatın tüm elemanlarına aktarılır. İlhan Berk şiirinin en besbelli özelliklerinden biri olan kişileştirme tekniği bu şiirde kendini gösterir. ötürüsıyla şiirde yarattığı atmosfer pek serttir.
Ama umut emektir, dirençtir. Sennur Sezer’in “Sabahın Türküsü” şiirinde söylemiş olduği tam da budur: “Emek senin umut senin/ Dehşet ne? Kâfi ki ellerin ellere kavuşsun”. El imgesi, Sennur Sezer şiirinde değerli bir yer fiyat. El, emeğin, dayanışmanın, yaratmanın, ekmeği tutmanın, alın terinin simgesidir. hem de el, ekmeği kaybetmenin acısını da taşır. İşten atılmanın, yoksulluğun, çalışamamanın üzüntüsünü. Tıpkı Gülsüm Cengiz’in “İşten Çıkarılanın Türküsü”nde lisana getirdiği üzere: “İşimden çıkarıldım yılın son günü/ Ellerim ceplerimde, dalgın/ gözlerimde taşıyarak bir hüznü/ yürüyorum/ hesabını yaparak yaşama tutunmanın / İŞSİZLİK / daha az ekmek demektir her dilde…”
Sennur Sezer
El, Cengiz Bektaş için de kıymetli bir imgedir. “Eli keskiydi çekiçti malaydı/ Eli ölçüydü/ yataydı düşeydi/ Eli işiydi /yedi Mehmet emekti/ Eli binlerceydi/ Sevginin/ Binlerce eli binlerce gözü/ binlerce yüreği/ Bir el bir göz bir yürek/ Çalışınca”. bu biçimde anlatıyor Cengiz Bektaş “Çalışınca” isimli şiirinde emeğin elle bağını. “El” imgesine yaratıcılık, yürek, sevgi yüklüyor ve tüm ellerin birleşmesinden ortaya çıkan üretimin gücünden kelam ediyor.
“elbet tüm eller birleşince ve bir arada bakınca her şeye, apaçık görürsünüz kimin neye hizmet ettiğini.” bu biçimde diyor bir şiirinde Kemal Özer. Ve belleği canlı tutmanın, kayıt altına almanın ehemmiyetini vurguluyor yazdıklarıyla. örneğin 15- 16 Haziran 1970 tarihine, devrin politiklerinin sendikal hakların ve grev hakkının kısıtlanmasına yönelik hazırladıkları ve meclisten geçen tasarı niçiniyle yaklaşık yüz yetmiş bin çalışanın katıldığı büyük emekçi hareketine gdolayıyor bizi “16 Haziran Akşamının Şiiri”: “Hala durur o akşam, belleklerinde/ mayalanır durur, bir arada bakmanın derinliğiyle/ önüne geçilmez coşkusuyla, birlikte yürümenin/ bir ağızdan söylemenin hoşluğuyla bir şarkıyı/ birlikte sahip çıkmanın bir öfkeye/ bir hesabı bir arada ödetmenin/ ‘düşen kalır, bırakın ağlamayı’/ demenin kutsal ve hüzünlü aleviyle/ yaşayıp durur o haziran akşamı…”
beraber omuz omuza vermek Kemal Özer’e bakılırsa bir ırmağa dönüşmek üzeredir. Yeni sevinçlere, umuda yelken açmaktır. Yeni tohumların filizlenmesidir. O haziran akşamı, umutların mayalanmasına aracı olmuştur ve kavgasız hiç bir şeyin elde edilemeyeceğini de göstermiştir bize. Zira Can Yücel’in “İşçi Marşı”nda dediği üzere, “Bir zincir yitirenler bir dünya kazanacak”tır. Özgürleşmenin, baharın, aydınlığın umudunu taşıyor dizeleri ve devam ediyor: “Hava döndü, emekçiden esiyor yel/ Senlik- benlik bitip de kurtul muydu Bizlik/ minimum fiyat değil, hür ve günlük güneşlik/ Bir Türkiye olacak aldığın son gündelik /halk kalacak geride, gidince bu zalım sel”.
1970’li yıllar personel hareketinin güçlendiği yıllardı. ötürüsıyla, mitingler büyük bir iştirakle, coşkuyla kutlanılıyordu. 1 Mayıs 1977 mitinginde de, beş yüz bin kişi DİSK önderliğinde toplanmıştı. DİSK Lideri Kemal Türkler’in konuşması sırasında duyulan silah sesi ve daha sonrasında olanlar her şeyi değiştirdi. 1 Mayıs kana bulandı… Polisin panzerleri kalabalığın içine sürmesi, kimliği bilinmeyen bireylerce çatılardan sıkılan kurşunlar bir katliama niye olacaktı. Kayıtlara nazaran dört kişi kurşunla, otuz kişi de kalabalığın ortasında ezilerek hayatını kaybetti. O gün 34 kişi öldürüldü ve ülke tarihinde hiç unutulmayacak yaralar açıldı. elbette şiirin tarihinde de yer alacaktı kanlı 1 Mayıs. Seyhan Erözçelik “Kazancı Yokuşu” isimli şiirinde kendine has üslubuyla anlatıyor o günü:
küçük İskender
“Gözlerimiz kanlı, Mayıs’mış, hayat nerde? /Mayıs yetti. Yediymiş. Dokuz yüz… Gücenen bin dokuyor, kaç kişiymiş süzülen. Bitti mi Taksim/ hayat bitti. Ölürmüş cana kan! Kan! Yaşarmış/ yaşasın Cumhuriyet… Gözlerim kanlı. Ilık, kirli su var/ dağlıyor kalbimi. Nerdeydi mevt? Bin dokuz yüz… yedi… yetmiş yedi! Cuv! Cuv! Mayıs’mış,/ Mayıs’ın hangi birinden gelir Cumhuriyet, gözlerimiz kanlı/ Oy!”
Peki ya çocuk çalışanlar? Çocukluluğu doya doya yaşamak yerine çalışmak zorunda kalan çocukların nereden çürüdüğünü küçük İskender anlatıyor “1 Mayıs’ta Çocuk Çalışanlar Marşı” isimli şiirinde: “Çocuk emekçiler kortejin en önünde yürüsün/ daima görülmeli onların nerelerinden çürüdüğü/ çocuk çalışanlar kortejin en önünde büyüsün/ daima görülmeli onların hangi ezgiyle yürüdüğü/ çocuklar daima yürüsün bırakın çalışmasınlar/ çocuklar daima büyüsün ölmeye alışmasınlar/ … çocuklar daima gülsün hayata hiç karışmasınlar/ çocuklar daima hoş devletle hiç barışmasınlar.”
halbuki 23 Nisan’la 1 Mayıs içinde tam bir hafta var. küçük İskender bunun şuuruyla kuruyor dizelerini. Evet ikisi de bayram. Biri emekçinin, biri çocuğun. Biri emeğin, uğraşın aydınlığı, oburu çocuk olmanın aydınlığı. Dağıtsınlar karanlığı. “Önümüzde bir çiçek üzere açılsın aydınlık”.
* Dijital dünyada emek sermaye ilişkisi- Mete Ogün Parlak
Okumaya devam et...