Edebiyat tarihçiliğine dair değerli yapıtlara imza atan ve kitaplarının yanında Sabancı Üniversitesi’nde “Eleştirel Okuma ve Yazma” dersleri veren Erkan Irmak’ın ‘Kayıp Destan’ın İzinde: Nâzım Hikmet, İdeoloji ve bir daha Yazmak’ isimli kitabı geçtiğimiz günlerde raflardaki yerini aldı. Yapı Kredi Yayınları etiketine sahip olan kitap, Nâzım Hikmet’in ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ isimli yapıtlarına odaklanarak bir epey şaşırtan yorumlarda bulunuyor.
‘Kayıp Destan’ın İzinde’ okurlarıyla yeni yeni buluşurken biz de Irmak’a sorularımızı yönelttik. Kendisine kitabın hazırlanış sürecini, Nâzım’ın yapıtlarına bakışını ve yeni çalışmalarını sorduk.
Kitabın yazım süreciyle başlayalım. ‘Kayıp Destan’ın İzinde’ nasıl ortaya çıktı? bu biçimde bir kitabı yazmaya nasıl karar verdiniz?
Kitabın öyküsü aslında oldukça eskiye dayanıyor. 2007’de Boğaziçi Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı kısmında yüksek lisansa başladığımda aldığım derslerden birinde Kurtuluş Savaşı yıllarını ele alan metinleri okuyor ve hem içerik birebir vakitte tipleri açısından muharrir ve yapıtlarını yorumlamaya çalışıyorduk. Erol Köroğlu’nun verdiği bu ders için periyot sonunda bir ödev hazırlamamız gerekiyordu. Ben de birinci bu biçimde daha evvel farklı niçinlerle tekraren okuduğum ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı ele almayı düşündüm.
‘Kuvâyi Milliye’nin büyük bir kısmının ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nda da yer aldığını biliyordum olağan olarak lakin bu transferin manası, biçimi ya da sonuçları üzerine hiç etraflıca düşünmemiştim. Kitapların tarihine, Nâzım Hikmet’in hayatına ve metnin her iki versiyonuna mukayeseli olarak bakmaya başlayınca, evvelce sezgiyle kurcaladığım bahsin aslında edebiyat tarihimizin en farklı dönüşümlerinden birini örneklediğini gördüm. Sonunda ödevi teslim etmiştim fakat daha anlatılabilecek, anlatmak istediğim epeyce şey vardı. Sonraki yıl tez etabına geçene dek problem etrafındaki araştırmalarım sürdü. Nihayetinde tezimi de bu iki büyük metnin üzerine kurma sonucunı aldım. Tez danışmanım Nüket Esen’le bugün memnunlukla hatırladığım uzun aylar boyunca araştırmayı derinleştirdim. Tez de bu biçimdece tamamlanmıştı.
2009’da talihli ve beni epeyce sevindirecek biçimde yazdıklarından fazlaca şey öğrendiğim Memet Fuat ismine düzenlenen eleştiri-inceleme mükafatına tezim layık görüldü. Akabinde kitaplaşma süreci başladı ve 2011’de Bağlantı Yayınları’ndan birinci baskısı yayımlandı. O kitap da -bir daha- tezimde yararlandığım Cevdet Kudret ismine düzenlenen bir diğer mükafata paha bulundu. birebir vakitte yıllar ortasında hem Nâzım Hikmet’le ilgili yeni çalışmalar hem benim şahsi görüşlerimdeki değişimler tıpkı vakitte birinci baskıda bugün bana acemice gelen kimi kısımları değiştirmek üzere kitabın üzerinde bir daha çalışmaya başladım. Son noktada güncellediğim yeni hali de Eylül 2022’de bu defa Yapı Kredi Yayınları aracılığıyla yayımlandı ve daima olduğu üzere okurlara emanet edildi.
‘TÜRKİYE’DE NÂZIM HİKMET, YALNIZCA BİR MUHARRİR DEĞİLDİR, BİRDEN FAZLA VAKİT BİR MİTTİR’
Kitabınızda Nâzım Hikmet’in ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ isimli iki kitabını ele alıyor, incelemeye girişmedilk evvelce de bu kitapların yazılış ve yayımlanış süreçlerini detaylı olarak anlatıyorsunuz. Yaptığınız araştırmalarda sizi şaşırtan, enteresan bulduğunuz bir durum/olay var mı?
Kuşkusuz tarihî bir araştırma yapan herkes üzere benim de arşivlerde, kütüphanelerde ya da kitapların kuytu köşelerinde karşılaştığım tuhaflıklar oldu. Lakin benim için en değişik ve inanılmaz olanı bu biçimde bir çalışmayı birinci sefer benim yapıyor olmamdı. Şöyle ki, hakkında yazdığım kişi Türkçe edebiyatın hem bizde tıpkı vakitte dünyanın geri kalanında en çok bilinen şairiydi, ele aldığım metinler de okura sunuldukları andan, hatta sunulmadan evvel bile merak uyandırmış, onlarca baskı yapmış kitaplardı. Kabul edelim, Türkiye’de Nâzım Hikmet yalnızca bir muharrir değildir, tahminen de birden fazla vakit bir muharrir değil, bir figür, bir mittir. Ve Nâzım Hikmet etrafında gün geçtikçe büyüyen bu devasa mitolojik külliyatın hâlâ ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı mukayeseli bir okumaya tabi tutmamış olması bana fazlaca değişik geliyor, beni şaşırtıyordu. Bu kitaplarla ilgili hangi makaleyi, tezi vb. elime alsam, “mutlaka benim anlatacaklarıma da değinmişlerdir,” diye düşünüyordum. Ne var ki kimsenin dikkatini çekmemişti daha evvel benim gördüklerim.
Araştırmam tamamlanıp kitap ortaya çıktığındaysa bunun bir gözden kaçırma değil, görmezden gelme uğraşının kararı olduğunu düşünmeye başladım. Zira ‘Kuvâyi Milliye’ bir bakıma Cumhuriyet’in manifestosuydu, dahası Nâzım Hikmet’in rejimle kurması istenilen bağı temsil ediyordu. Haksız yere itham edildiği “vatan haini” suçlamasına karşı çıkarken de sevenlerinin birinci başvurduğu kaynak hep ‘Kuvâyi Milliye’ydi. Kitap okullarda okutuluyor, merasimlerde sahneleniyor, 30 Ağustoslarda, 29 Ekimlerde daima tıpkı dizelerle Nâzım Hikmet’le Cumhuriyet’in ya da Atatürk’ün birebir davaya inandıklarını göstermek için kullanılıyordu. Metnin oluşum tarihine ya da ‘Manzaralar’daki dönüşümüne yakından bakıldığındaysa bu dekorun çökmesi kaçınılmazdı. Bu niçinle yok sayılıyordu, hâlâ da pek fazla şeyin değiştiğini sanmıyorum. Görmek istediklerimiz, gördüklerimizi perdelemeyi sürdürüyor. Sanırım şaşırmaktan vakit içinde vazgeçsem de en şaşırtan bulduğum bu körleşme olmuştu.
‘KUVÂYİ ULUSALA DEVLETÇİ BİR METİNDİR’
‘Kuvâyi Milliye’nin “devlet destekli” bir biçimde, Sovyetlerin sosyalist gerçekçilik anlayışıyla, ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nınsa toplumcu gerçekçi bir anlayışla yazıldığını belirtiyorsunuz. Bunu biraz açmamız mümkün mü?
Kitapta Nâzım Hikmet’in bu iki büyük yapıtının doğuşuna yol açan gelişmeleri elimden geldiğince farklı taraflarıyla aktarmaya çalıştığım için bütün kıssanın üzerinden bir daha geçip vaktinizi almak istemem. Lakin elimizdeki evraklara, tanıklıklara, mektuplara ve şahsen metinlerin yıllar ortasında geçirdiği dönüşümlere bakıldığında, ‘Kuvâyi Milliye’nin şayet “devlet destekli” kulağa güzel gelmiyorsa “devlet teşvikli” bir biçimde yazıldığını söylemek mümkün. Kuramsal tartışmalara burada boğulmayalım lakin evet Sovyetler’in birinci defa 1934’te gerçekleştirdiği müellifler kongresiyle birlikte sosyalist edebiyatın nasıl çerçevelenmesi gerektiği kararlaştırılmış ve siyaset-edebiyat, devrim-edebiyat, devlet-edebiyat, personel sınıfı-edebiyat vb. bağlantıların metinlerde nasıl ele alınması gerektiği karara bağlanmıştı. İlerleyen senelerda bu çerçevenin hem hudutları giderek daraldı tıpkı vakitte müellifler için dışına çıkılması imkânsız bir hapishaneye dönüştü.
Erkan Irmak
Kuşkusuz Türkiye’de sosyalist gerçekçiliğin büyük bir aktiflik alanı olduğunu tez edemeyiz. Öte yandan devletçilik prensibini benimseyen muharrirlerin da Cumhuriyet’le birlikte eserler vermeye başladıkları ve yazdıklarının devlet tarafınca maddi-manevi desteklendiği de sır değil. Nâzım Hikmet ve ‘Kuvâyi Milliye’nin durumu bu noktada farklılaşıyor. Çünkü şairimiz kendisinin de sıkça yineladığı üzere cumhuriyetçi değil komünisttir ve rejimi, sosyalizme ulaşamamış, yarıda kalmış bir halk hareketi olarak yorumlar. Fakat kendisi idam istemiyle yargılanıp 28 yıl mahpusa mahkûm edildiğinde işlemediği cürümlerin cezasından kurtulmak için çeşitli teşebbüslerde bulunmuş, sesini elinden geldiğince yetkililere duyurmaya çalışmıştır. Daha 1937’de emniyetin en üst ünitesinden aldığı “tavsiye” bir Anadolu destanı yazması istikametindedir. Başta bu isteğe kulak asmamışsa da mahkûm edildikten daha sonra (elbet kendi hüneri ve bakış açısıyla) bu işe girişir ve vakit ortasında değişikliklere uğrasa da kabaca 1938-41 içinde yazıldığını bildiğimiz ‘Kuvâyi Milliye’ ortaya çıkar.
Metnin içeriği, övdüğü zümreler, genel ideolojik pozisyonu vb. düşünüldüğünde Sovyetler’deki ham hali olmasa da, evet, devletçi bir metin olduğu açıktır. halbuki ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’, demir parmaklıkların gerisinde yazılsa da özgürce, inandığı bedellere, ideolojiye, sınıfa yakınlaşarak tamamlanmıştır. ‘Kuvâyi Milliye’ de bundan daha sonra ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nın ortasında müellifinin hak ettiğini düşündüğü yeni formu ve yeri alır. Bu da ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı daha yakından bildiğimiz toplumcu gerçekçilik bağlamında değerlendirmemize imkan sağlar.
Araştırmanıza göre, Nâzım ‘Kuvâyi Milliye’yi pek de içine sinmeden yazmış, yayınlatmamak için elinden geleni yapmış, en sonunda da çeşitli ekonomik niçinler yüzünden üzerinde oldukçaça değişiklik yaparak mecburen bastırmıştır. Bu minvalde Nâzım’ın ‘Kuvâyi Milliye’yi “kendinin” saymadığını çıkarabilir miyiz? Koşullar olağan seyretse tahminen de bu kitap asla basılmazdı.
Sorunuzun son kısmına katılıyorum. Gerçi Türkiye’de kuralların “normal” seyrettiğine ben hiç denk gelmedim lakin ütopik bir geçmişte olaylar farklı gelişseydi Nâzım Hikmet’in ‘Kuvâyi Milliye’yi yayımlatmayacağını, hatta muhtemelen daha en başından yazmayacağını argüman edebiliriz. Öte yandan “kendinin” saymadığı çıkarımı bence yanlışlı olur. Zira 1941 daha sonrasında dileseydi metni tümüyle ortadan da kaldırabilirdi. halbuki hapisteyken aldığı pek cazip tekliflere rağmen onu ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nın ortasında bir daha konumlandırmayı, ona yeni bir bağlam kazandırmayı tercih etmiş ki bence bu fazlaca değerli ve yazdıklarını dönüştürme konusunda ne derece hünerli olduğunun da delili. Zira Nâzım Hikmet Kuvâyi Ulusala hareketinin arkasındaki halk takviyesini ve inancı hiç reddetmemiştir. Kurtuluş Savaşı’nın emperyalist ülkelere karşı girişilen büyük bir gayret olduğunu da kabul eder. Onun kederi bu hareketin asıl taşıyıcıları, kahramanları olan kolay insanların savaş bitip cumhuriyet ilan edildikten daha sonra baş başa kaldıkları haksızlıklar, görmezden gelmeler, aşağılanmalar, unutuluşlardır.
Kayıp Destan’ın İzinde: Nazım Hikmet İdeoloji ve bir daha Yazmak, Erkan Irmak, Yapı Kredi Yayınları, 2022.
Bu yüzden ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nda ‘Kuvâyi Milliye’yi savaş daha sonrası zenginlerine, hain generallere, üçkâğıtçı siyasetçilere, yozlaşmış yöneticilere hizmet etmekte olan yemekli vagondaki namuslu, vatansever, fedakâr personeller, garsonlar okur. Ve bir daha ‘‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ndaki işçi-kahramanlardan bir olan Mahmut Aşer’in ‘Kuvâyi Milliye’ okunup bittikten daha sonra vagondaki arkadaşlarına söylemiş olduği üzere düşünür Nâzım Hikmet de bu hareket için: “Yani, destan bitmesine bitti, / biraz acı bitti lakin. / Yüreğim üzüldü sıradan. / Şöyle ferah, şu biçimde yiğitçe koşarken / kapana tutulmuş üzere oluyor insanın ayağı.” Buradaki kapan kuşkusuz sosyalizmin sonlarına bu kadar yakınken cumhuriyet rejimiyle yetinilmesi ve halkın hak ettiği mutluluğun kıyısından geri çekilmiş olmasıdır.
Ancak 1950’lere gelindiğinde Nâzım Hikmet afla mahpustan çıkar ve ekonomik olarak önemli bir kahır çekmeye başlar. Öbür kitaplarını kimse basmak istemeyince ‘Kuvâyi Milliye’nin üzerinde bir defa daha çalışıp yayınevine teslim eder. Ne var ki bu sefer de Sovyetler Birliği’ne kaçışı ve vatandaşlıktan çıkarılışı niçiniyle kitabın yayımlanması gecikir ve fakat 1960’ların ikinci yarısında, yani Nâzım Hikmet ömrünü kaybettikten daha sonra metin bugünkü haliyle okurla buluşur. Bu açıdan tahminen de Nâzım Hikmet’in yaşarken ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nın değerli bir kısmının kitaplaştığına şahit olsa da ‘Kuvâyi Milliye’ninkine tanıklık etmemesi, hayatı zorluklarla geçen şair için küçük bir teselli de sayılabilir.
Gerek ‘Kayıp Destan’ın İzinde’, gerek ‘Eski Köye Yeni Roman’ edebiyat tarihçiliğinin değerli örnekleri içinde yer almaktadır. Yazım öncesi nasıl bir araştırma süreci yaşadığınızı ve elde ettiğiniz ayrıntıları nasıl bir süzgeçten geçirerek yazıya aktardığınızı anlatır mısınız?
Öncelikle teşekkür ederek başlayayım. söylemiş olduğiniz üzere edebiyat tarihine az epeyce bir katkım olduysa ne keyifli bana. Edebiyat eleştirisi her ne kadar geçtiğimiz yüzyıl boyunca mesaisinin önemli bir kısmını kendi özerkliğini kanıtlamaya adadıysa da günümüzde toplumsal ve beşeri bilimlerde ortaya konan ufuk açıcı tartışmaların sıklıkla öbür alanlarla birlikte çalışılarak gerçekleştiğini görürüz. Bu açıdan ben de en azından bir “komşu” disiplinle dirsek temasını kaybetmeden, farklı bakış açılarını görüp tartarak yol almanın daha yararlı olduğuna inanıyorum. Bu yüzden edebiyatı kimi bazı ideoloji, kimi birtakım psikoloji ya da siyaset, sosyoloji, tarih üzere bir fazlaca açıdan edebiyatla kesişme noktaları olan disiplinlerle bir arada düşünmek gerekiyor. şahsi eğilimlerimin de tesiriyle, çalışırken çoklukla benim aklımın bir köşesi hep siyaset ve tarihle diyalog halinde oluyor. Araştırmalarımın da bu eksende şekillendiğini söyleyebilirim.
Neyi araştıracağımın ilhamıysa farklı biçimlerde ortaya çıkabiliyor. Örneğin Nâzım Hikmet üzerine çalışırken husus bir bakıma kucağıma düşmüştü. Ben bir ödev yazmak üzere yola çıkmıştım yalnızca fakat okudukça, araştırdıkça, arşive, anılara, mektuplara, periyodun tarihi olaylarına daldıkça elimdeki materyalin bir ödevin kapsamının epey ötesini talep ettiğini anladım ve sonunda ortaya ‘Kayıp Destan’ın İzinde’ çıktı. ‘Eski Köye Yeni Roman’daysa ne yazacağımı bilmeden, sırf köy romanlarıyla ilgili bir şeyler yapma dileğiyle yola çıkmıştım. Zira edebiyat tarihlerinde anlatılan köy edebiyatının tanımlanışında yanlışlı bir şeyler olduğunu seziyor fakat bunun sebebini yorumlayamıyordum. Hiç bilmediğim bir araziyi adım adım ilerleyerek tanımaya, aşina olmaya başladıkça beni rahatsız edenin ne olduğu da belirginleşmeye başladı. Bu birinci ve biraz da sezgisel araştırma sürecinin akabinde evvel yalnızca bir fikir olarak ortaya çıkan fikrin bir argümana, teze dönüştürülmesi süreci devreye girer. Kuramsal okumalar, çapraz okumalar, karşılaştırmalar vs. Bu da işin emek-yoğun lakin eğlenceli kısmıdır denebilir.
Sonunda yazma ânı gelir. Yazmanın tek bir yolu yok: Bazıları küçük küçük, aklına gelen her şeyi bir tasnife tabi tutmadan yazıp daha sonra yavaş yavaş filtreler, benim üzere bazıları de başında her şeyi derleyip toparladığını hissettikten daha sonra yazmaya başlar. Lakin ne kadar emin olsanız da yazarken niyetin ilerleyişi her vakit kendi kurallarını dayatır ve başlangıçtaki fikirleriniz giderek çeşitlenir, dönüşür, somutlaşır. bir daha de benzeri yollardan geçmeye çalışanlar için daima söylemiş olduğim üzere, ne araştırmanın ne de yazmanın sonu vardır. Harikaya ulaşma isteği de genelde sonu hüsrana çıkan bir yoldur. O yüzden bir noktada masanın başına geçip yazmaya başlamak ve bir daha bir noktada yazmayı sonlandırmak gerekir. Nihayetinde yapmaya çalıştığımız ya da yapabileceğimiz lakin duvara bir tuğla daha koymaktan ibarettir. Lakin ne hoş ki bilim dediğimiz o harika yapı bu küçük katkıların toplamından diğeri da değildir.
‘ELEŞTİREL OKUMA VE YAZMA HERKES İÇİN ELZEM’
Yazarlığın yanı sıra Sabancı Üniversitesi’nde “Eleştirel Okuma ve Yazma” dersleri veriyorsunuz. Biraz da bundan bahsedelim mi? Eleştirel okuma ve yazmaya dair neler söylemek istersiniz?
Eleştirel okuma ve yazma aslında hayli temel ve herkes için elzem olan bir düşünme eğitimi. Ne yazık ki ülkemizdeki birinci, orta ve lise seviyesindeki epeyce değerli yıllar boyunca eğitim sistemimiz öğrencilere bu temel ve bütün hayatlarını etkileyecek altyapıyı vermekte isteksiz ve yetersiz. Eleştirel okuma ve yazma dediğimiz şey aslında birinci anda aklımızda belirdiği formuyla bir edebiyat metnini sistemli halde manaya ve yorumlamadan fazlaca daha fazlası. Bir öteki deyişle edebiyat bu sürecin faal bir modülü olsa da hedef yaşarken karşılaşılabilecek rastgele bir sorunun ya da karmaşık bir yapının tabiatını çözümleme marifetini edinebilmek. Bu yüzden her vakit derslerime bunun bir “edebiyat” dersi olmadığını söyleyerek başlarım.
Bildiğiniz üzere Sabancı Üniversitesi’nde birinci yıl bütün öğrenciler, girdikleri fakültelere bakılmaksızın birebir dersleri takip eder, iki yılın sonundaysa kendilerine en uygun olacağını düşündükleri programa geçerler. Bizim derslerimiz de bu emelle oluşturuldu. İmtihana hazırlandıkları uzun yıllar boyunca lakin kesimlerden ibaret kalan metin ve tarih ayrıntılarını daha kapsamlı, süreklilik ortasında ve mukayeseli olarak geliştirmeye, akabinde edindikleri “okuma” marifetini yazılı ve kelamlı biçimde tabir edebilmelerine yardımcı olmaya çalışıyoruz. Kendini yanlışsız biçimde açıklayabilmek, bir fikri argümana dönüştürmek ya da tam aykırısı bir argümanı kesimlerine ayırıp tahlil edebilmek ileride ne yaparsanız yapın, hem toplumsal birebir vakitte iş hayatınızda size bir epey açıdan yardımcı olur. Bu niçinle -umarım- yalnızca yüksek tahsil kurumlarımızda değil, okul evvelden itibaren analitik, eleştirel fikir ve okuryazarlığın ehemmiyetini kavrayarak bir müfredat oluşturmanın yollarını en kısa müddette buluruz.
Son vakit içinderda neler yapıyorsunuz? Masanızda bizim için neler var?
Tahmin edileceği üzere mesaimin değerli bir kısmını üniversitedeki derslerime ve öğrencilerime harcıyorum ve bundan epey da mutluyum. Bunun haricinde olağan olarak akademik çalışmalar ve makaleler, sempozyumlar, paneller de bir yandan devam ediyor. Geçtiğimiz yaz Tahsin Yücel, Dostoyevski ve Sait Faik hakkında birer makale tamamlamayı becerebildim, sanıyorum üçü de önümüzdeki aylarda yayımlanmış olacak.
Daha evvel Orhan Pamuk’un ‘Benim Adım Kırmızı’sı için hazırladığım yarı-akademik diyebileceğim derlemenin bir benzerini, bu defa ‘Kara Kitap Üzerine Yazılar’ başlığıyla umarım 2023 ortasında okura sunabileceğiz. Çeşitli dönemlerde ve ilgimi çeken yayınlar denk geldikçe editörlük işlerine girişmekten de hoşlanıyorum, ancak bunlar için giderek daha az vakit bulabildiğimi gördükçe üzülüyorum da.
Son senelerda daha evvel denemediğim Osmanlıca çeviriler yapmaya da başladım. Hem özgün tıpkı vakitte günümüz Türkçesine uyarlanmış halleriyle Can Yayınları’nın ‘Miras’ dizisinden çıkan bu kitaplara yakında ‘Felatun Beyefendi ile Rakım Efendi’ eklenecek. Lakin önümüzdeki senelerda yazma uğraşımı giderek tenkitten kurmacaya kaydırmak üzere bir niyetim de var. Şu an söyleşinin bu kısmını okuyan birçok arkadaşımı şaşırtacak olsa da 2023’te bir şiir kitabım yayımlanacak. Bu şiir belgesi haricinde bir de başına oturabilirsem tamamlamak istediğim bir roman yazıyorum. Sanırım şimdilik masamın üzerinde duranlar bunlar.
Okumaya devam et...
‘Kayıp Destan’ın İzinde’ okurlarıyla yeni yeni buluşurken biz de Irmak’a sorularımızı yönelttik. Kendisine kitabın hazırlanış sürecini, Nâzım’ın yapıtlarına bakışını ve yeni çalışmalarını sorduk.
Kitabın yazım süreciyle başlayalım. ‘Kayıp Destan’ın İzinde’ nasıl ortaya çıktı? bu biçimde bir kitabı yazmaya nasıl karar verdiniz?
Kitabın öyküsü aslında oldukça eskiye dayanıyor. 2007’de Boğaziçi Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı kısmında yüksek lisansa başladığımda aldığım derslerden birinde Kurtuluş Savaşı yıllarını ele alan metinleri okuyor ve hem içerik birebir vakitte tipleri açısından muharrir ve yapıtlarını yorumlamaya çalışıyorduk. Erol Köroğlu’nun verdiği bu ders için periyot sonunda bir ödev hazırlamamız gerekiyordu. Ben de birinci bu biçimde daha evvel farklı niçinlerle tekraren okuduğum ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı ele almayı düşündüm.
‘Kuvâyi Milliye’nin büyük bir kısmının ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nda da yer aldığını biliyordum olağan olarak lakin bu transferin manası, biçimi ya da sonuçları üzerine hiç etraflıca düşünmemiştim. Kitapların tarihine, Nâzım Hikmet’in hayatına ve metnin her iki versiyonuna mukayeseli olarak bakmaya başlayınca, evvelce sezgiyle kurcaladığım bahsin aslında edebiyat tarihimizin en farklı dönüşümlerinden birini örneklediğini gördüm. Sonunda ödevi teslim etmiştim fakat daha anlatılabilecek, anlatmak istediğim epeyce şey vardı. Sonraki yıl tez etabına geçene dek problem etrafındaki araştırmalarım sürdü. Nihayetinde tezimi de bu iki büyük metnin üzerine kurma sonucunı aldım. Tez danışmanım Nüket Esen’le bugün memnunlukla hatırladığım uzun aylar boyunca araştırmayı derinleştirdim. Tez de bu biçimdece tamamlanmıştı.
2009’da talihli ve beni epeyce sevindirecek biçimde yazdıklarından fazlaca şey öğrendiğim Memet Fuat ismine düzenlenen eleştiri-inceleme mükafatına tezim layık görüldü. Akabinde kitaplaşma süreci başladı ve 2011’de Bağlantı Yayınları’ndan birinci baskısı yayımlandı. O kitap da -bir daha- tezimde yararlandığım Cevdet Kudret ismine düzenlenen bir diğer mükafata paha bulundu. birebir vakitte yıllar ortasında hem Nâzım Hikmet’le ilgili yeni çalışmalar hem benim şahsi görüşlerimdeki değişimler tıpkı vakitte birinci baskıda bugün bana acemice gelen kimi kısımları değiştirmek üzere kitabın üzerinde bir daha çalışmaya başladım. Son noktada güncellediğim yeni hali de Eylül 2022’de bu defa Yapı Kredi Yayınları aracılığıyla yayımlandı ve daima olduğu üzere okurlara emanet edildi.
‘TÜRKİYE’DE NÂZIM HİKMET, YALNIZCA BİR MUHARRİR DEĞİLDİR, BİRDEN FAZLA VAKİT BİR MİTTİR’
Kitabınızda Nâzım Hikmet’in ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ isimli iki kitabını ele alıyor, incelemeye girişmedilk evvelce de bu kitapların yazılış ve yayımlanış süreçlerini detaylı olarak anlatıyorsunuz. Yaptığınız araştırmalarda sizi şaşırtan, enteresan bulduğunuz bir durum/olay var mı?
Kuşkusuz tarihî bir araştırma yapan herkes üzere benim de arşivlerde, kütüphanelerde ya da kitapların kuytu köşelerinde karşılaştığım tuhaflıklar oldu. Lakin benim için en değişik ve inanılmaz olanı bu biçimde bir çalışmayı birinci sefer benim yapıyor olmamdı. Şöyle ki, hakkında yazdığım kişi Türkçe edebiyatın hem bizde tıpkı vakitte dünyanın geri kalanında en çok bilinen şairiydi, ele aldığım metinler de okura sunuldukları andan, hatta sunulmadan evvel bile merak uyandırmış, onlarca baskı yapmış kitaplardı. Kabul edelim, Türkiye’de Nâzım Hikmet yalnızca bir muharrir değildir, tahminen de birden fazla vakit bir muharrir değil, bir figür, bir mittir. Ve Nâzım Hikmet etrafında gün geçtikçe büyüyen bu devasa mitolojik külliyatın hâlâ ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı mukayeseli bir okumaya tabi tutmamış olması bana fazlaca değişik geliyor, beni şaşırtıyordu. Bu kitaplarla ilgili hangi makaleyi, tezi vb. elime alsam, “mutlaka benim anlatacaklarıma da değinmişlerdir,” diye düşünüyordum. Ne var ki kimsenin dikkatini çekmemişti daha evvel benim gördüklerim.
Araştırmam tamamlanıp kitap ortaya çıktığındaysa bunun bir gözden kaçırma değil, görmezden gelme uğraşının kararı olduğunu düşünmeye başladım. Zira ‘Kuvâyi Milliye’ bir bakıma Cumhuriyet’in manifestosuydu, dahası Nâzım Hikmet’in rejimle kurması istenilen bağı temsil ediyordu. Haksız yere itham edildiği “vatan haini” suçlamasına karşı çıkarken de sevenlerinin birinci başvurduğu kaynak hep ‘Kuvâyi Milliye’ydi. Kitap okullarda okutuluyor, merasimlerde sahneleniyor, 30 Ağustoslarda, 29 Ekimlerde daima tıpkı dizelerle Nâzım Hikmet’le Cumhuriyet’in ya da Atatürk’ün birebir davaya inandıklarını göstermek için kullanılıyordu. Metnin oluşum tarihine ya da ‘Manzaralar’daki dönüşümüne yakından bakıldığındaysa bu dekorun çökmesi kaçınılmazdı. Bu niçinle yok sayılıyordu, hâlâ da pek fazla şeyin değiştiğini sanmıyorum. Görmek istediklerimiz, gördüklerimizi perdelemeyi sürdürüyor. Sanırım şaşırmaktan vakit içinde vazgeçsem de en şaşırtan bulduğum bu körleşme olmuştu.
‘KUVÂYİ ULUSALA DEVLETÇİ BİR METİNDİR’
‘Kuvâyi Milliye’nin “devlet destekli” bir biçimde, Sovyetlerin sosyalist gerçekçilik anlayışıyla, ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nınsa toplumcu gerçekçi bir anlayışla yazıldığını belirtiyorsunuz. Bunu biraz açmamız mümkün mü?
Kitapta Nâzım Hikmet’in bu iki büyük yapıtının doğuşuna yol açan gelişmeleri elimden geldiğince farklı taraflarıyla aktarmaya çalıştığım için bütün kıssanın üzerinden bir daha geçip vaktinizi almak istemem. Lakin elimizdeki evraklara, tanıklıklara, mektuplara ve şahsen metinlerin yıllar ortasında geçirdiği dönüşümlere bakıldığında, ‘Kuvâyi Milliye’nin şayet “devlet destekli” kulağa güzel gelmiyorsa “devlet teşvikli” bir biçimde yazıldığını söylemek mümkün. Kuramsal tartışmalara burada boğulmayalım lakin evet Sovyetler’in birinci defa 1934’te gerçekleştirdiği müellifler kongresiyle birlikte sosyalist edebiyatın nasıl çerçevelenmesi gerektiği kararlaştırılmış ve siyaset-edebiyat, devrim-edebiyat, devlet-edebiyat, personel sınıfı-edebiyat vb. bağlantıların metinlerde nasıl ele alınması gerektiği karara bağlanmıştı. İlerleyen senelerda bu çerçevenin hem hudutları giderek daraldı tıpkı vakitte müellifler için dışına çıkılması imkânsız bir hapishaneye dönüştü.
Erkan Irmak
Kuşkusuz Türkiye’de sosyalist gerçekçiliğin büyük bir aktiflik alanı olduğunu tez edemeyiz. Öte yandan devletçilik prensibini benimseyen muharrirlerin da Cumhuriyet’le birlikte eserler vermeye başladıkları ve yazdıklarının devlet tarafınca maddi-manevi desteklendiği de sır değil. Nâzım Hikmet ve ‘Kuvâyi Milliye’nin durumu bu noktada farklılaşıyor. Çünkü şairimiz kendisinin de sıkça yineladığı üzere cumhuriyetçi değil komünisttir ve rejimi, sosyalizme ulaşamamış, yarıda kalmış bir halk hareketi olarak yorumlar. Fakat kendisi idam istemiyle yargılanıp 28 yıl mahpusa mahkûm edildiğinde işlemediği cürümlerin cezasından kurtulmak için çeşitli teşebbüslerde bulunmuş, sesini elinden geldiğince yetkililere duyurmaya çalışmıştır. Daha 1937’de emniyetin en üst ünitesinden aldığı “tavsiye” bir Anadolu destanı yazması istikametindedir. Başta bu isteğe kulak asmamışsa da mahkûm edildikten daha sonra (elbet kendi hüneri ve bakış açısıyla) bu işe girişir ve vakit ortasında değişikliklere uğrasa da kabaca 1938-41 içinde yazıldığını bildiğimiz ‘Kuvâyi Milliye’ ortaya çıkar.
Metnin içeriği, övdüğü zümreler, genel ideolojik pozisyonu vb. düşünüldüğünde Sovyetler’deki ham hali olmasa da, evet, devletçi bir metin olduğu açıktır. halbuki ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’, demir parmaklıkların gerisinde yazılsa da özgürce, inandığı bedellere, ideolojiye, sınıfa yakınlaşarak tamamlanmıştır. ‘Kuvâyi Milliye’ de bundan daha sonra ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nın ortasında müellifinin hak ettiğini düşündüğü yeni formu ve yeri alır. Bu da ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı daha yakından bildiğimiz toplumcu gerçekçilik bağlamında değerlendirmemize imkan sağlar.
Araştırmanıza göre, Nâzım ‘Kuvâyi Milliye’yi pek de içine sinmeden yazmış, yayınlatmamak için elinden geleni yapmış, en sonunda da çeşitli ekonomik niçinler yüzünden üzerinde oldukçaça değişiklik yaparak mecburen bastırmıştır. Bu minvalde Nâzım’ın ‘Kuvâyi Milliye’yi “kendinin” saymadığını çıkarabilir miyiz? Koşullar olağan seyretse tahminen de bu kitap asla basılmazdı.
Sorunuzun son kısmına katılıyorum. Gerçi Türkiye’de kuralların “normal” seyrettiğine ben hiç denk gelmedim lakin ütopik bir geçmişte olaylar farklı gelişseydi Nâzım Hikmet’in ‘Kuvâyi Milliye’yi yayımlatmayacağını, hatta muhtemelen daha en başından yazmayacağını argüman edebiliriz. Öte yandan “kendinin” saymadığı çıkarımı bence yanlışlı olur. Zira 1941 daha sonrasında dileseydi metni tümüyle ortadan da kaldırabilirdi. halbuki hapisteyken aldığı pek cazip tekliflere rağmen onu ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nın ortasında bir daha konumlandırmayı, ona yeni bir bağlam kazandırmayı tercih etmiş ki bence bu fazlaca değerli ve yazdıklarını dönüştürme konusunda ne derece hünerli olduğunun da delili. Zira Nâzım Hikmet Kuvâyi Ulusala hareketinin arkasındaki halk takviyesini ve inancı hiç reddetmemiştir. Kurtuluş Savaşı’nın emperyalist ülkelere karşı girişilen büyük bir gayret olduğunu da kabul eder. Onun kederi bu hareketin asıl taşıyıcıları, kahramanları olan kolay insanların savaş bitip cumhuriyet ilan edildikten daha sonra baş başa kaldıkları haksızlıklar, görmezden gelmeler, aşağılanmalar, unutuluşlardır.
Kayıp Destan’ın İzinde: Nazım Hikmet İdeoloji ve bir daha Yazmak, Erkan Irmak, Yapı Kredi Yayınları, 2022.
Bu yüzden ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nda ‘Kuvâyi Milliye’yi savaş daha sonrası zenginlerine, hain generallere, üçkâğıtçı siyasetçilere, yozlaşmış yöneticilere hizmet etmekte olan yemekli vagondaki namuslu, vatansever, fedakâr personeller, garsonlar okur. Ve bir daha ‘‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ndaki işçi-kahramanlardan bir olan Mahmut Aşer’in ‘Kuvâyi Milliye’ okunup bittikten daha sonra vagondaki arkadaşlarına söylemiş olduği üzere düşünür Nâzım Hikmet de bu hareket için: “Yani, destan bitmesine bitti, / biraz acı bitti lakin. / Yüreğim üzüldü sıradan. / Şöyle ferah, şu biçimde yiğitçe koşarken / kapana tutulmuş üzere oluyor insanın ayağı.” Buradaki kapan kuşkusuz sosyalizmin sonlarına bu kadar yakınken cumhuriyet rejimiyle yetinilmesi ve halkın hak ettiği mutluluğun kıyısından geri çekilmiş olmasıdır.
Ancak 1950’lere gelindiğinde Nâzım Hikmet afla mahpustan çıkar ve ekonomik olarak önemli bir kahır çekmeye başlar. Öbür kitaplarını kimse basmak istemeyince ‘Kuvâyi Milliye’nin üzerinde bir defa daha çalışıp yayınevine teslim eder. Ne var ki bu sefer de Sovyetler Birliği’ne kaçışı ve vatandaşlıktan çıkarılışı niçiniyle kitabın yayımlanması gecikir ve fakat 1960’ların ikinci yarısında, yani Nâzım Hikmet ömrünü kaybettikten daha sonra metin bugünkü haliyle okurla buluşur. Bu açıdan tahminen de Nâzım Hikmet’in yaşarken ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nın değerli bir kısmının kitaplaştığına şahit olsa da ‘Kuvâyi Milliye’ninkine tanıklık etmemesi, hayatı zorluklarla geçen şair için küçük bir teselli de sayılabilir.
Gerek ‘Kayıp Destan’ın İzinde’, gerek ‘Eski Köye Yeni Roman’ edebiyat tarihçiliğinin değerli örnekleri içinde yer almaktadır. Yazım öncesi nasıl bir araştırma süreci yaşadığınızı ve elde ettiğiniz ayrıntıları nasıl bir süzgeçten geçirerek yazıya aktardığınızı anlatır mısınız?
Öncelikle teşekkür ederek başlayayım. söylemiş olduğiniz üzere edebiyat tarihine az epeyce bir katkım olduysa ne keyifli bana. Edebiyat eleştirisi her ne kadar geçtiğimiz yüzyıl boyunca mesaisinin önemli bir kısmını kendi özerkliğini kanıtlamaya adadıysa da günümüzde toplumsal ve beşeri bilimlerde ortaya konan ufuk açıcı tartışmaların sıklıkla öbür alanlarla birlikte çalışılarak gerçekleştiğini görürüz. Bu açıdan ben de en azından bir “komşu” disiplinle dirsek temasını kaybetmeden, farklı bakış açılarını görüp tartarak yol almanın daha yararlı olduğuna inanıyorum. Bu yüzden edebiyatı kimi bazı ideoloji, kimi birtakım psikoloji ya da siyaset, sosyoloji, tarih üzere bir fazlaca açıdan edebiyatla kesişme noktaları olan disiplinlerle bir arada düşünmek gerekiyor. şahsi eğilimlerimin de tesiriyle, çalışırken çoklukla benim aklımın bir köşesi hep siyaset ve tarihle diyalog halinde oluyor. Araştırmalarımın da bu eksende şekillendiğini söyleyebilirim.
Neyi araştıracağımın ilhamıysa farklı biçimlerde ortaya çıkabiliyor. Örneğin Nâzım Hikmet üzerine çalışırken husus bir bakıma kucağıma düşmüştü. Ben bir ödev yazmak üzere yola çıkmıştım yalnızca fakat okudukça, araştırdıkça, arşive, anılara, mektuplara, periyodun tarihi olaylarına daldıkça elimdeki materyalin bir ödevin kapsamının epey ötesini talep ettiğini anladım ve sonunda ortaya ‘Kayıp Destan’ın İzinde’ çıktı. ‘Eski Köye Yeni Roman’daysa ne yazacağımı bilmeden, sırf köy romanlarıyla ilgili bir şeyler yapma dileğiyle yola çıkmıştım. Zira edebiyat tarihlerinde anlatılan köy edebiyatının tanımlanışında yanlışlı bir şeyler olduğunu seziyor fakat bunun sebebini yorumlayamıyordum. Hiç bilmediğim bir araziyi adım adım ilerleyerek tanımaya, aşina olmaya başladıkça beni rahatsız edenin ne olduğu da belirginleşmeye başladı. Bu birinci ve biraz da sezgisel araştırma sürecinin akabinde evvel yalnızca bir fikir olarak ortaya çıkan fikrin bir argümana, teze dönüştürülmesi süreci devreye girer. Kuramsal okumalar, çapraz okumalar, karşılaştırmalar vs. Bu da işin emek-yoğun lakin eğlenceli kısmıdır denebilir.
Sonunda yazma ânı gelir. Yazmanın tek bir yolu yok: Bazıları küçük küçük, aklına gelen her şeyi bir tasnife tabi tutmadan yazıp daha sonra yavaş yavaş filtreler, benim üzere bazıları de başında her şeyi derleyip toparladığını hissettikten daha sonra yazmaya başlar. Lakin ne kadar emin olsanız da yazarken niyetin ilerleyişi her vakit kendi kurallarını dayatır ve başlangıçtaki fikirleriniz giderek çeşitlenir, dönüşür, somutlaşır. bir daha de benzeri yollardan geçmeye çalışanlar için daima söylemiş olduğim üzere, ne araştırmanın ne de yazmanın sonu vardır. Harikaya ulaşma isteği de genelde sonu hüsrana çıkan bir yoldur. O yüzden bir noktada masanın başına geçip yazmaya başlamak ve bir daha bir noktada yazmayı sonlandırmak gerekir. Nihayetinde yapmaya çalıştığımız ya da yapabileceğimiz lakin duvara bir tuğla daha koymaktan ibarettir. Lakin ne hoş ki bilim dediğimiz o harika yapı bu küçük katkıların toplamından diğeri da değildir.
‘ELEŞTİREL OKUMA VE YAZMA HERKES İÇİN ELZEM’
Yazarlığın yanı sıra Sabancı Üniversitesi’nde “Eleştirel Okuma ve Yazma” dersleri veriyorsunuz. Biraz da bundan bahsedelim mi? Eleştirel okuma ve yazmaya dair neler söylemek istersiniz?
Eleştirel okuma ve yazma aslında hayli temel ve herkes için elzem olan bir düşünme eğitimi. Ne yazık ki ülkemizdeki birinci, orta ve lise seviyesindeki epeyce değerli yıllar boyunca eğitim sistemimiz öğrencilere bu temel ve bütün hayatlarını etkileyecek altyapıyı vermekte isteksiz ve yetersiz. Eleştirel okuma ve yazma dediğimiz şey aslında birinci anda aklımızda belirdiği formuyla bir edebiyat metnini sistemli halde manaya ve yorumlamadan fazlaca daha fazlası. Bir öteki deyişle edebiyat bu sürecin faal bir modülü olsa da hedef yaşarken karşılaşılabilecek rastgele bir sorunun ya da karmaşık bir yapının tabiatını çözümleme marifetini edinebilmek. Bu yüzden her vakit derslerime bunun bir “edebiyat” dersi olmadığını söyleyerek başlarım.
Bildiğiniz üzere Sabancı Üniversitesi’nde birinci yıl bütün öğrenciler, girdikleri fakültelere bakılmaksızın birebir dersleri takip eder, iki yılın sonundaysa kendilerine en uygun olacağını düşündükleri programa geçerler. Bizim derslerimiz de bu emelle oluşturuldu. İmtihana hazırlandıkları uzun yıllar boyunca lakin kesimlerden ibaret kalan metin ve tarih ayrıntılarını daha kapsamlı, süreklilik ortasında ve mukayeseli olarak geliştirmeye, akabinde edindikleri “okuma” marifetini yazılı ve kelamlı biçimde tabir edebilmelerine yardımcı olmaya çalışıyoruz. Kendini yanlışsız biçimde açıklayabilmek, bir fikri argümana dönüştürmek ya da tam aykırısı bir argümanı kesimlerine ayırıp tahlil edebilmek ileride ne yaparsanız yapın, hem toplumsal birebir vakitte iş hayatınızda size bir epey açıdan yardımcı olur. Bu niçinle -umarım- yalnızca yüksek tahsil kurumlarımızda değil, okul evvelden itibaren analitik, eleştirel fikir ve okuryazarlığın ehemmiyetini kavrayarak bir müfredat oluşturmanın yollarını en kısa müddette buluruz.
Son vakit içinderda neler yapıyorsunuz? Masanızda bizim için neler var?
Tahmin edileceği üzere mesaimin değerli bir kısmını üniversitedeki derslerime ve öğrencilerime harcıyorum ve bundan epey da mutluyum. Bunun haricinde olağan olarak akademik çalışmalar ve makaleler, sempozyumlar, paneller de bir yandan devam ediyor. Geçtiğimiz yaz Tahsin Yücel, Dostoyevski ve Sait Faik hakkında birer makale tamamlamayı becerebildim, sanıyorum üçü de önümüzdeki aylarda yayımlanmış olacak.
Daha evvel Orhan Pamuk’un ‘Benim Adım Kırmızı’sı için hazırladığım yarı-akademik diyebileceğim derlemenin bir benzerini, bu defa ‘Kara Kitap Üzerine Yazılar’ başlığıyla umarım 2023 ortasında okura sunabileceğiz. Çeşitli dönemlerde ve ilgimi çeken yayınlar denk geldikçe editörlük işlerine girişmekten de hoşlanıyorum, ancak bunlar için giderek daha az vakit bulabildiğimi gördükçe üzülüyorum da.
Son senelerda daha evvel denemediğim Osmanlıca çeviriler yapmaya da başladım. Hem özgün tıpkı vakitte günümüz Türkçesine uyarlanmış halleriyle Can Yayınları’nın ‘Miras’ dizisinden çıkan bu kitaplara yakında ‘Felatun Beyefendi ile Rakım Efendi’ eklenecek. Lakin önümüzdeki senelerda yazma uğraşımı giderek tenkitten kurmacaya kaydırmak üzere bir niyetim de var. Şu an söyleşinin bu kısmını okuyan birçok arkadaşımı şaşırtacak olsa da 2023’te bir şiir kitabım yayımlanacak. Bu şiir belgesi haricinde bir de başına oturabilirsem tamamlamak istediğim bir roman yazıyorum. Sanırım şimdilik masamın üzerinde duranlar bunlar.
Okumaya devam et...