İnsanlık tarihinde kölelik, savaşlar ve devletin ortaya çıkışı kadar eski bir olgu. Lakin epeyce yakın vakitte hayatış büyükannemizin, dedemizin bir beyaz köle olduğunu düşünebilir miyiz?
Elbruz Aksoy, İrtibat Yayınları’ndan çıkan ‘Beyaz Köleler, Son Sesler’ isimli kitabında Osmanlı’nın son periyodundan Cumhuriyetin birinci senelerına kadar devam eden, bu topraklarda yaşanan köle ticaretini ele aldı. Aksoy’la yakın tarihimizin hiç tartışılmayan, görmezden gelinen kölelik problemini konuştuk.
Elbruz Aksoy
Osmanlı’da köleliği inceliyorsunuz. Her ne kadar Rus ve Çerkes kölelik sistemi detaylı yer alsa da kitabınızda 19.yüzyıldan başlayarak köleliği araştırmışsınız. Bu epeyce bilinen bir olgu değil. niçini nedir?
Geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet periyodunda kölelik aslında aktüel bir bahisti. Ancak birfazlaca sıkıntıyı görmediğimiz üzere, bunu da görmemezlikten geldik. Bu coğrafyanın insanları olarak geçmişimizdeki köleliği görmemizi engelleyen niçinlerden biri de beyaz kölelerin üzerindeki bir mahrem kılıftı. O da bu kölelerin aslında saraylı bir Çerkes, bir Gürcü babaanne, anneanne olarak hayatlarımızdan geçmiş olmalarıydı. Hatta köleliği o kadar görmedik ki, onlar aile geçmişimizde gurur duyduğumuz asaletimizi, Avrupai manzaramızı, uzun uzunluk, renkli göz ve beyaz cildimizi dayandırdığımız beşerler olarak ömrümüzde yer aldılar. Ancak biz hiçbir vakit onların bir beyaz köle olabileceğini aklımıza getirmedik. Nasıl oluyordu da büyük dedemiz, halamız yahut teyzemiz saraydan, hanedan haremlerinden ya da bir paşa konağından gelmişti, bu sorular aklımıza bile gelmedi.
Biz bunu sorgulamadığımız üzere kendileri de bunu hiç gündeme getirmediler. Zira devrin toplumsal algıları ortasında en makbul olan ve en makbul olmayan birbirine fazlaca yakın bir yerde duruyordu. 19. yy Osmanlı kent toplumunda bilhassa Çerkes olmak, Çerkes olarak bilinmek hürmet duyulan, hürmet edilen ve özenilen bir olguydu. En makbul olmayan kölelik ise onun tam dibindeydi ve ortalarında şeffaf bir perde vardı. Osmanlı kent toplumunda en makbul olmayan ‘kölelikten’ en makbul olan ‘Çerkesliğe’ geçiş, iddia ettiğimizden de fazlaca rastlanan bir durumdu. Osmanlı üst sınıf haneleri bu geçişlerin yaşandığı ana merkezlerdi ve kimin beyaz köle, kimin aslında Çerkes olduğu da birbirine karışmıştı. Hem bu haneler tıpkı vakitte Osmanlı devlet adamları artık bu sıkıntıyı ‘bizim mahrem meselemiz’ olarak kabul ediyor ve müdahaleye müsaade etmiyorlardı. halbuki siyahlara ait bu biçimde bir aile içi mahrem sıkıntı yoktu.
‘KÖLE DOĞDUN, KÖLE OLARAK ÖLÜYORSUN’
Beyaz köleler nereden geliyor?
Son periyotta, yani 19. yy ’da yüklü olarak Doğu Avrupa yani Ukrayna, Rusya ve Kafkasya’dan geliyorlar. Az bilinmekle bir arada Rusya’nın kendi kölelik sistemleri ve ‘serf’ denen köleleri var. Sayıları on milyonları bulan fazlaca kalabalık bir sınıf olarak 1861’e kadar serflik sistemi ortasında yaşadılar. Kafkasya’daki sistemden çok da farklı olmayan bir kölelik sistemleri var aslında. Rus serfliği deyip mevzuyu hafifçeletemiyoruz, bu da bir kölelik sistemi. 25 yıllık bir askerlik hizmetine tabiler. Toprağı onlar işliyorlar, tarlaları ile bir arada alınıp satılıyorlar; topraklarını terk etmelerinin yasak olduğu bir ‘kapalı kölelik’ sistemi bu. Köle doğdun, köle olarak ölüyorsun!
Bu serfler için Rusya’da köle olarak ölmektense, Çerkesya’daki Kuban Irmağı’nı geçip kendini Çerkes beyefendilere teslim ederek, Osmanlı kentlerine bir köle olarak belirli bir süre hizmet edip sonunda hürleşmek bir kurtuluş olabiliyor. Bu Rusya’dan kaçış ve istekli olarak Osmanlı kölelik sistemine dahil olma süreci iddia edebileceğimizden epey daha fazla sayıda Rus kölesinin Osmanlı topraklarına gelmesine sebep oldu. Rusya’dan Osmanlı kentlerine akan bu insan seli o periyodun beyaz köleler denen büyük kitlesini oluşturdu. Bu süreçte her yıl on binlerce Rus, Ukraynalı ve Kozak serf, köylü, göçer ya da asker kaçağı sonu geçip kendilerini Çerkes beyefendilere teslim ederek, Kafkasya’daki 60 civarındaki liman ve koylardan Osmanlı kentlerine gönderiliyorlardı.
Çerkez bayanlarını kaçıran Kürdistanlı haydutlar, 1827.
Osmanlının seferlerde elde ettiği köleler var mı?
Var natürel fakat bu daha fazlaca 14. ve 18. yy’lar içinde var. Hem Balkanlar’da birebir vakitte Doğu Avrupa’da yüklü olarak Kırım Tatarları üzerinden işleyen bir köle ticareti var. Yapılan seferler ve akınlara bağlı olmakla birlikte kimi vakit yüz bin beyaz köle, Osmanlı topraklarına geliyordu. 18. yy’ın birinci yarısına kadar inanılmaz bir beyaz köle girişi var. Lakin Osmanlı’nın gerileyişi ve 1783’te Kırım’ın Ruslar tarafınca işgal edilmesi ile bu kapı kapanmış oldu. O kitaba husus olan 19. yy’daki köle ticareti yüklü olarak Kafkasya’dan yapılıyor. Yani bizim son periyot konuştuğumuz ve etnik olarak Rus, Kozak, Ukraynalı, Çerkes, Gürcü ve Abaza olan kölelerin çıkış yeri Kafkasya’dır.
Etnik olarak ne olduklarının aslında epeyce da bir ehemmiyeti yok, bunlar Rus, Kozak, Çerkes olsun, Gürcü olsun büyük küçük bütün beyaz köle ticaretinin çıkış yeri Kafkasya’daki altmış civarındaki koy ve limanlardı. Batum, Sohumkale ve Anapa, bilinen en büyük 3 limandı.
‘DAHA ÇOK PARA EDECEK KÖLELER İSTANBUL’A GÖNDERİLİYORDU’
İstanbul’da bir esirciler pazarı olduğunu biliyoruz. Pekala bu köleler limanlardan nereye gönderiliyor?
O devir Kafkasya’da tek bir siyasi ve askeri otorite yok, haliyle Avrupa’daki üzere tertipli bir gümrük mevzuatı, liman işletmesi ve köleler ile ilgili bir denizcilik hukuku da yok. Yüklü olarak Osmanlı coğrafyasından gelen her milletten insan kaçakçıları, çeteler, tüccarlar bu limanları kullanıyor. kimi vakit kereste almaya geliyor tüccarlar lakin dönerken geminin yarısı kereste, yarısı beyaz köle ile doldurulmuş biçimde dönüyor. Anapa’dan Batum’a kadar bugün isimlerini bilemeyeceğimiz, biroldukca koydan köle çıkışı var. Bunların bir kısmı evvel büyük limanlar olan Anapa, Sohum ya da Batum’da toplanıyor. Oradan daha büyük gemiler ile Trabzon’a, Samsun’a Sinop’a gdolayılüyor. Bu seyahatler bir bakıma kölenin bedeline bakılırsa değişiyor. Daha ucuza satılacak köleler Trabzon, Samsun ve Sinop’a gönderilip oradan Anadolu içlerine yollanırken, daha hayli para edecekler İstanbul’a gönderiliyordu.
Mekkeli tüccar ve Çerkes kölesi.
Bu işi yapanlar, köle ticaretinin uzmanları olmuş, yüzsenelerdır köle ticareti yapan ailelerden ve bir kadim gelenekten geliyorlar. Bir bayan ya da çocuğa bakarken onun nereye hangi limana gönderilmesi gerektiğini biliyorlar. İstanbul, 19. yy’ın en büyük beyaz Köle pazarı. İstanbul haricinde, Bursa, Selanik, İzmir, İskenderiye, Kahire, Cidde, Beyrut, Tunus, Trablus hatta Cezayir’e kadar beyaz köleler dağılıyor. Cezayir o periyot Osmanlı coğrafyasına dahil olmasa bile hala oraya beyaz köle akışı var. Cezayir’de üst sınıf haneler, yüz yıllardır beyaz kölelerden eş seçtikleri için bu geleneklerini devam ettirmeye çalışıyorlar. Bu köleler yüklü olarak Akdeniz’deki liman kentlerine akıyor zira liman kentleri Osmanlı üst sınıfını temsil eden ‘emperyal aile’ diyebileceğimiz epey lisanlı, fazlaca kültürlü, kalabalık ailelerin ağır olarak yaşadığı yerler.
Bu köleler nerelerde kullanılıyor?
Beyaz köleler yüklü olarak konut içi hizmetlerde kullanılıyor. Köle çocuk satın alınmasının da biroldukça niçini olabiliyor. kimi vakit çocuk sahibi olamayanlar alıyor. Ya da tek çocuğu var ise, ona arkadaş olsun diye çocuk köle alıyorlar. Hem güçlü biri olarak hayırseverlik yapmak, sevap işlemek, yoksul ve sahipsiz bir çocuğu sokaktan kurtarmak tıpkı vakitte kendi çocuğunun toplumsallaşmasını sağlamak üzere biroldukca sebep size köle almaya yönlendirebiliyor. Bu noktada iddia edeceğimizden epeyce sayıda çocuk satışı var. kimi vakit konuttaki yaşlı anne-babanın bakımı için, kimi vakit hasta bakımı için, çocuklara dadılık yapmaları için, kimi vakit paklık, kimi vakit de aşçı olarak bu üst sınıf haneler köle alabiliyordu.
Bu sebeplerin ötesinde yalnızca kendine cariye alanlar da oluyordu doğal. O devrin toplumsal bedellerinde bu şaşırılacak bir durum da değildi, konuttaki yerli hür bayan da bu durumu yadırgamıyordu. Osmanlı üst sınıfına mensup olmanın bir göstergesi adeta meskende beyaz köle sahibi olmaktan geçiyordu. Bu bahsetmiş olduğumiz üst sınıf, yer olarak konaklarda yaşıyor. Yirmi odalı, kırk odalı epey büyük yerler. O periyot Osmanlı toplumunda bir Müslüman hanımın kendi konutundan çıkıp bir öbür konutta hizmet etmesi üzere bir durum da kelam konusu değil. Sizin bu büyük yerdeki hayatı döndürmeniz için dışardan birilerini hane ortasında istihdam etmeniz gerekiyor. Beyaz köleler de bu muhtaçlığı karşılamak üzere ulaşabileceğiniz neredeyse tek kaynak.
Osmanlı’da üretimde köle kullanmasının hayli ağır olmadığını biliyoruz. Gerçek mu?
19. yüzyılda bildiğim kadarıyla yok. Lakin örneğin 15. ve 16. yüzyılda Bursa’nın dokuma tezgahlarında köle bayanların çalıştırıldığını biliyoruz. Bursa’da, Adana’da, Antep’te, İzmir’de pamuk ekimi başladığında Mısır üzerinden siyah köle getiriliyor. Buralarda büyük çiftlikler kurulmaya çalışılıyor ancak bahsetmiş olduğumiz beyaz köleler bu manada kullanılmıyor.
‘BEYAZ KÖLELİK, TARIM KÖLELİĞİ DEĞİL’
Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın bu biçimde büyük çiftlikler kurmaya çalıştığını ve buralara Afrikalı köleler getirdiğini okumuştum.
Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Afrika’dan, bilhassa Sudan ve Habeşistan’dan Mısıra getirttiği köleler var. Hatta bunların kimileri sefalet ve açlıktan kendileri kaçıp Mısır’a geliyor ve köle olarak satılıyorlar. Bunların bir kısmı da Adana, İzmir ve Aydın’a da gdolayılüp tarım yapacak köyler kurulup çalıştırılıyor. Zira pamuk ekimi onlar bilir, Türk köylüsü pamuğu o periyot bilmiyor. Fakat beyaz kölelik, tarım köleliği değil. beyaz köle yüklü olarak konut içine yönelik cariyelik, annelik, bakıcılık, ahretlik, beslemelik ve evlatlık üzere alanlarda istihdam oluyor. Beyaz erkek köleler ortasında uygun ve şanslı olanlar da devlet adamı ve asker olmak üzere seçilip bu alanlarda istihdam edildiler.
Beyaz Köleler – Son Sesler, Elbruz Aksoy, 320 syf., Bağlantı Yayıncılık, 2022.
Beyaz köleler ziraî üretim için büyük topluluklar halinde kullanılmasalar da nüfusları iddiamızdan daha yüksek.
Evet yüksek… kimi vakit yalnızca saray ve harem için beyaz köle getirildiği üzere bir algı var. Saray ne kadar köle alabilir ki? Sarayın en çok köle istihdam ettiği periyotlarda dokuz yüze yakın köle ve cariye var. Ancak harem haricinde onlarca farklı kentteki binlerce Osmanlı üst sınıf hanesinde konut içi emek kölelerden karşılanıyor. Sırf üst yönetici sınıf değil, tüccarlar da köle istihdam ediyor. Sadece İstanbul değil, Bursa, İzmir, Selanik, İskenderiye, Kahire bunlar o periyodun büyük kentleri. Anadolu kırsalında köle istihdamı daha az. Anadolu’da bir beyaz kölenin izini sürmek, Mısır’da sürmekten daha sıkıntı.
Kürdistan ve Bağdat vilayetlerinde ise durum biraz daha farklı, Gürcistan’a yakın olmaları sebebiyle kara yolu ile gelen köle ticareti doğu vilayetlerinde, Bitlis başta olmak üzere, binlerce beyaz kölenin satılmasına sebep oldu. Osmanlı üst sınıfı için yıllık on bin civarında beyaz köle girişi şaşılacak bir sayı değil.
‘OSMANLI’DA AÇIK KÖLELİK DENEN BİR SİSTEM VAR’
Hukukî olarak köleliğin yasaklanması ne vakit gerçekleşiyor?
Bizim bahsetmiş olduğumiz Rus ve Kafkasya’daki kölelik uygulamaları, Amerika’daki Atlantik köleliğine daha epey benziyor. Yani köle doğdunuz köle ölüyorsunuz ve sizden doğanlar da köle kabul ediliyor. Alışılmış bir azat sistemi var lakin hem güç tıpkı vakitte köle geçmişiniz sizin peşinizi bırakmıyor. Lakin Osmanlı’da bu biçimde bir kölelik yok. Açık kölelik denen bir sistem var ve azatlık düzeneği üzerine kurulmuş. Belirli bir süre çalıştıktan daha sonra kölelikten kurtulabiliyorsunuz, hür bir vatandaş olduktan daha sonra yükselmenizin de önünde bir mani yok. Osmanlı tarihinde epeyce sayıda paşa ve üst seviye devlet memurunun hayata köle olarak başlayıp süratle meslek basamaklarını çıktığı örnekler var.
Kitabınızda da işleniyor, Çerkes Beyefendiler daha evvel köle olarak sattıkları bireyleri sonrasındasında Osmanlı paşası olarak Kafkasya’ya geldiklerinde muhatap almıyorlar.
Evet, bunun örneklerini kitapta etraflıca anlatmaya çalıştım. Eski kölelerini muhatap almadıkları üzere onlarla tıpkı yerde bulunmayı da reddediyorlar. Bu olay 1853-56 Kırım Harbi’nde yaşandı. Osmanlı paşaları Çerkeslerden savaşa katılmalarını istedi. Çerkesler, gelen paşaların eski köleleri olduğunu öğrenince onlarla buluşmayı bile reddetti. Bir iştirak sağlamadılar. Yalnızca orada da değil, 1876 Bulgar İsyanları ve 93 Rus Harbi’nde de bu yaşandı. Osmanlı ordusu, savaşla uğraşırken bir yandan da Paşa ve Beyefendiler içindeki sınıfsal sorunlar ile de uğraştı.
Daha yakın vakitte, 1919 sürecinde de benzeri şeyler yaşandı. Çerkes Ethem probleminde de oldu. Adapazarı- Düzce isyanlarında Teşkilatı Mahsusa’nın başı Kuşcubaşı Eşref bir Çerkes olarak gidip beyefendilere ‘bu isyanı bitirin’ diyor. Beyefendiler de ‘Kim bu Eşref?’ diyorlar. ‘Saraydan çıkma!’ deniyor, Kuşçubaşı Eşref için. ‘Ha tamam bu köle’ diyorlar. söylemiş olduklerini ciddiye almıyorlar. Zira şöyleki bir algı var; her saraydan çıkma köle kökenli üzere düşünülüyor. Yalnızca babasının sarayda çalışmış olmasından dolayı onun köle olduğunu düşünüyorlar, aslında Eşref, köle kökenli de değil. Fakat beyefendiler buluşmayı reddedip, isyana da devam ediyorlar.
.
Köle tüccarları da, müşteriler de Çerkes köle istiyor. Hatta Çerkes olmayanların dahi, yüksek fiyattan satılabilmek için Çerkes olduğu teziyle satıldığını kitapta söylüyorsunuz. Nedir bunun niçini?
Mısır Memluk devletinin iki hanedanı var. Birinci hanedan Türk, ikincisi Çerkes. Bilhassa ikinci devir için epeyce olumlu bir ‘altın çağ’ anlatısı bölgeye yerleşmiş. Ortadoğu’da görülmeyen bir barış, refah ve imar periyodu yaşanıyor. Yalnızca Mısır değil, Filistin, Suriye Hicaz’a kadar olan o bölgede bu biçimde bir parlak devir yaşanıyor. Arap toplumunda da beyaz ciltli, kuvvetli, savaşçı, adil ve düzgün yönetimci Çerkes erkek ile onun yanındaki şık, hoş, sadık Çerkes bayanına olan hürmet, vakit içinde hayranlığa ve sonunda bir kent efsanesine dönüşecek. Zira çabucak sonrasında bu biçimde bir periyot yaşamadıkları için bunu Çerkes yönetimci sınıftan bilecekler.
Bu yüzden köle tüccarları aslında Rus, Kozak ve Ukraynalı olan beyaz köleleri 3 liraya satacakları yerde, onları Çerkes ‘etiketiyle’ 15 liraya satabileceğini keşfettiğinde köle pazarları ‘Çerkes köle’ (!) olduğu savıyla satılmaya çalışılan düzmece Çerkesler ile dolup taşacaktı. Süreçte tüm bu öteki kimlikler birbirine karışacak, satılan köleler de satıldıkları yeni ülkelerde daha konforlu hayatlara kavuşabilmek için Çerkesliği tüm bu sahtekarlığı kapatan bir örtü üzere kullanarak, bir Çerkes üzere yaşayarak hayat süreceklerdi.
‘KÖLELİK HİÇBİR VAKİT YASAKLANMADI, YALNIZCA KÖLE PAZARI KAPATILDI’
Kölelik resmi olarak tam ne vakit yasaklanıyor?
1846 yılında İstanbul’daki köle pazarı kapatılıyor. Yani Tanzimat sürecinde padişah, ‘şehrin göbeğinde bu iş artık bu biçimde alenen olmaz’ diyerek kapatıyor. Ancak yalnızca köle pazarı kapatılıyor, kölelik hiç bir vakit yasaklamadı. Kölelik, Şer-i bir kurum olduğu için dinin alanına müdahale etmediler. 1854 yılında Gürcülerin alınıp satılmasını yasakladı zira Gürcüler yüklü Hristiyan bir topluluktu. Batı, Hristiyan köle ticaretine sıcak bakmıyordu. Batı ile münasebetler açısından sakıncalı görüldü. Kırım Harbi’nde İngiliz ve Fransızların takviyesine gereksinim vardı. Onlara beğenilen görünmek için Gürcü ticaretini yasakladılar.
bir daha o senelerda siyah köle ticaretini yasakladılar. Resmen yasaklandı lakin el altından bu ticaret doğal ki devam etti. Ama o periyotta bile Çerkes olduğu argümanıyla satılan kölelere asla dokundurtmadılar. İngiliz sefiri ile paşaların konuşmaları var, bu bizim ailevi sorunumuzdur buna müdahale ettirmeyiz diyorlar. İngiliz sefirinin raporu var; ‘Bu sorunda alan, satan, satın alınan mutlu. Burada bizim anlamadığımız farklı bir iş var!’ diyorlar. Hakikaten farklı pek fazlaca iş var, sonuçta beyaz köleler ortasında yer alan, Çerkeslere ilişkin kölelerin alım satımı da resmi olarak 1909-1911 içindeki süreçte yasaklandı.
Yasaklanmanın İttihat Terakki’nin aktif olması ile ilgisi var mı?
1909 yılında başladı tartışmalar, 1911’de büsbütün yasaklandı. II. Meşrutiyet periyodunda kurulmuş olan Çerkes Teavün Cemiyeti’nin kölelik tersi faaliyetleri var. Bu periyodun Çerkes aydın, asker ve bürokratları Osmanlı aydınlanmasının da bir modülü. Batılı eğitim kurumlarında okumuş, birkaç lisan bilen beşerler ve kölelik ile Çerkesliğin bir tutulmasından rahatsızlık duyuyorlar, bunu kabul etmiyorlar. Yani klâsik Çerkes feodal yapısına karşı da bir tavır var olağan.
Çerkes Teavün Cemiyeti’ni kuranlar o devrin aydınları. Kimi sarayda yetişmiş olsa da, çoğunluğu bu işin büsbütün ortadan kaldırılmasından yana. Sırf sarayda değil, konaklarda da bu ticaretin devam ediyor olmasından fazlaca rahatsız oluyorlar. Türk, Arnavut ve Kürtlerin bile Çerkes köle diye alınıp satıldığını, bu sahtekârlık yüzünden farklı birfazlaca halkın da acı çektiğini bakanlıklara yolladıkları dilekçelerde açıkça yazıyorlar. Tüm toplumu ilgilendiren bu duruma son verilmesi için de Osmanlı’daki kölelik tersi birinci sivil hareketi başlatmış oluyorlar.
‘300 BİN CİVARINDA BEYAZ KÖLE 19. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA BU COĞRAFYA’DA YAŞIYORDU’
Köleler ile köle sahipleri içinde çatışmalar var mı?
Her devir var lakin bilhassa 1864’te Çerkeslerin sürgününden daha sonra bu sorun belirginleşiyor. 1856-1864 sürecinde 150 bin civarında beyaz köle ile giriş yaptıklarına dair kaynaklar var. Karpat, 1.2 milyon Çerkesin sürgün ile Osmanlı topraklarına geldiğini bildiriyor, bu biçimdeın nüfusunu düşündüğünüzde 150 bin büyük bir sayı. Bir o kadar beyaz kölenin de daha öncesinde bu topraklara getirildiğini var iseyarsak 300 bin civarında beyaz köle 19. yy’ın ikinci yarısında bu coğrafyada yaşıyordu diyebiliriz. Bu köleler Kafkasya’daki kapalı kölelik sistemi ortasında, köle doğdun köle ölürsün algısıyla buraya geliyorlar ancak buradaki açık köle sistemi ile karşılaşınca Osmanlı kölelik sistemine dahil olmak için sahiplerinden kaçıyorlar. Üç, beş, en çok yedi yıl ortasında özgürlüğünü kazanabileceği inancı on binlerce beyaz köleyi cesaretlendirmiş, bu süreçte çatışma, şiddet ve hür olabilme uğruna kaçmalar artmıştı.
Osmanlı köle sisteminde köleden doğan, köle mi oluyor?
Hayır. Osmanlı Şer-i sisteminde hür erkekten doğan çocuk, köle bir bayan tarafınca doğurulmuş olsa da, hür oluyor. Köle bayan da bu doğurduğu çocuk ile birlikte artık hür bir bayan haline geliyordu. Rus ve Kafkas tipi kölelikte ise çocuğun babası hür bir erkek de olsa, anne köle olduğu için doğan çocuklar da köle olarak kabul ediliyordu. Bu temel farklılık yüzünden beyaz köleler adeta Osmanlı kölelik sistemine dahil olmak için eski sahiplerinin elinden kaçıyordu.
Azatlık parası ödendiğinde köle hür oluyor mu?
Evet. Yani diyelim köle sahibi bir büyük günah işledi, o günahının bağışlanması için kefaret olarak bir köleyi azat eder. Bu İslam dininin azatlığı temel alan bir köleliği tanıyor olmasıyla ilgilidir. Osmanlı kölecilik sistemi de bu azat etme, hürleştirme üzerine heyetidir. Köle sahibi ile anlaşıp bir yerde çalışarak da kendi hürlüğünü satın alabiliyordu, bu da Osmanlı’da pek yaygındı.
Kölelik kültürü Cumhuriyet periyodunda de sürüyor mu? Kitabınızda 1987 yılında geçen bir kız isteme olayını anlatıyorsunuz. Kız istemeye gelenler eski köle ailesi. Bu yüzden kız tarafındaki solcu yada muhafazakar herkes, kızın verilmesine karşı çıkıyorlar.
Köle sülalesi deyip kızı vermiyorlar. Bu benim şahsen yaşadığım bir olaydı. Sosyalisti, dindarı, milliyetçisi ‘olur mu o denli şey!’ diyerek karşı çıktı. Bu algıyı kapalı toplumlarda değiştirmeniz epey sıkıntı. 1987’de Samsun üzere aydın bir liman kentinde bu hala bir sıkıntıydı. Alışılmış ki kölelik eski klasik sistemi ile olmasa da, bu bir leke olarak varlığını sürdürüyordu. Bu ‘leke’ anlatısı Osmanlı kölelik sisteminde ve toplumunda da yok. Siz üç yıl evvel köle olarak girdiğiniz bir haniçin onların damadı yahut gelini olarak çıkabilirsiniz. Benim bahsetmiş olduğum Rus ve Kafkas tipi kölelikte feodallerin köleler ile evlilik ilgileri kurması kelam konusu olamaz.
En son köle satışı ne vakit, Cumhuriyet devrinde de köle satışı var mı?
Tabi, Cumhuriyet devrinde de var, kitapta 1923 daha sonrası periyoda dair topladığım biroldukca anıya yer verdim. Kentlerde istihdam edilenlerin birçok Kafkasyalı bile olmayan ancak Çerkes olarak satılan beyaz kölelerdi. Dış görünüşleri ile de yaşantıları ile de Avrupalılara benzeyen bu küme, kentlerdeki büyük ailelerin konaklarında bir Çerkes olarak bilinerek, hürmet görüp hürmet edilerek yaşayıp gittiler. Türkleşerek yada Mısır meselade Araplaşarak vakit içinde tarih sahnesinden silindiler. 1940’lı senelera gelindiğinde kırsalda beyaz köleler yaşamaya devam ediyordu. Bunlar da yüklü olarak Çerkeslerin, Gürcülerin ve Abazaların köylerinin etrafında yaşadılar ve onlara karıştılar. Bugüne kadar gelen beyaz köle mirasının son temsilcileri bu kırsalda kalanlardır. Kitabın son kısmında onların hürleşme tecrübeleri ve 1923 daha sonrasına dair tanıklıklarına yer vermeye çalıştım.
Kölelik geçmişte kalan bir sistem midir? Son olarak Suriye savaşında Ezidilerin köle olarak satışına tanıklık ettik.
Evvelce kölelik, savaşlardan ve bilhassa soykırımlardan arta kalan mağdurların dahil olmak ya da ölmek içinde seçim yaptıkları durumlarda ortaya çıkıyordu. 1567-1864 ortası devirde Kafkasya’da yaşana Rus işgali, savaşlar ve soykırım sonucunda yüz binlerce insan köleliğe dahil olmak zorunda kalmıştı. 1864 Çerkes Soykırımı’nı tüm bu siyasi ve toplumsal taraflarıyla de anlamaya çalışmalıyız. Etnik paklığa maruz kalmış bir halktan arta kalan savaş mağdurlarının köleleşmek durumunda kalması Çarlık Rusya’nın emperyal siyasetinin ve işgallerinin bir sonucudur. Tüm bu süreci, art planını ve doğurduğu sonuçları kitapta ayrıntılı biçimde ortaya koymaya çalıştım.
Bugün Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinde yaşananlar başta Çerkesler ve Çeçenler olmak üzere tüm Kafkasyalı halklara da fazlaca tanıdık geliyor. Bugün koşullar 150 yıl öncesine göre epey düzgünleşmiş olmakla birlikte, Rus işgallerinden kaçan savaş mağdurları gittikleri ülkelerde neyle karşılaşacak, nasıl bir travma yaşayacaklar? adamların savaşa katıldığı bayanların ve çocukların öteki ülkelere kaçtığı durumlarda konutundan koparılan, ailesini yitiren mağdurlar kim bilir ne acılar yaşayacak.
Suriye sorununda de birebir acılar yaşandı. Sırf Ezidiler değil, Lübnan’da sahipsiz kalmış Suriyeli çocuklar da 3 bin-4 bin dolar köle pazarlarını hatırlatacak biçimde satıldı. Evvelce olduğu üzere Suriyeli çocuklar ortasından de beyaz derili, renkli gözlü ve sağlıklı görünenler daha yüksek fiyatlara alıcı buldu, bulmaya da devam ediyor…
Okumaya devam et...
Elbruz Aksoy, İrtibat Yayınları’ndan çıkan ‘Beyaz Köleler, Son Sesler’ isimli kitabında Osmanlı’nın son periyodundan Cumhuriyetin birinci senelerına kadar devam eden, bu topraklarda yaşanan köle ticaretini ele aldı. Aksoy’la yakın tarihimizin hiç tartışılmayan, görmezden gelinen kölelik problemini konuştuk.
Elbruz Aksoy
Osmanlı’da köleliği inceliyorsunuz. Her ne kadar Rus ve Çerkes kölelik sistemi detaylı yer alsa da kitabınızda 19.yüzyıldan başlayarak köleliği araştırmışsınız. Bu epeyce bilinen bir olgu değil. niçini nedir?
Geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet periyodunda kölelik aslında aktüel bir bahisti. Ancak birfazlaca sıkıntıyı görmediğimiz üzere, bunu da görmemezlikten geldik. Bu coğrafyanın insanları olarak geçmişimizdeki köleliği görmemizi engelleyen niçinlerden biri de beyaz kölelerin üzerindeki bir mahrem kılıftı. O da bu kölelerin aslında saraylı bir Çerkes, bir Gürcü babaanne, anneanne olarak hayatlarımızdan geçmiş olmalarıydı. Hatta köleliği o kadar görmedik ki, onlar aile geçmişimizde gurur duyduğumuz asaletimizi, Avrupai manzaramızı, uzun uzunluk, renkli göz ve beyaz cildimizi dayandırdığımız beşerler olarak ömrümüzde yer aldılar. Ancak biz hiçbir vakit onların bir beyaz köle olabileceğini aklımıza getirmedik. Nasıl oluyordu da büyük dedemiz, halamız yahut teyzemiz saraydan, hanedan haremlerinden ya da bir paşa konağından gelmişti, bu sorular aklımıza bile gelmedi.
Biz bunu sorgulamadığımız üzere kendileri de bunu hiç gündeme getirmediler. Zira devrin toplumsal algıları ortasında en makbul olan ve en makbul olmayan birbirine fazlaca yakın bir yerde duruyordu. 19. yy Osmanlı kent toplumunda bilhassa Çerkes olmak, Çerkes olarak bilinmek hürmet duyulan, hürmet edilen ve özenilen bir olguydu. En makbul olmayan kölelik ise onun tam dibindeydi ve ortalarında şeffaf bir perde vardı. Osmanlı kent toplumunda en makbul olmayan ‘kölelikten’ en makbul olan ‘Çerkesliğe’ geçiş, iddia ettiğimizden de fazlaca rastlanan bir durumdu. Osmanlı üst sınıf haneleri bu geçişlerin yaşandığı ana merkezlerdi ve kimin beyaz köle, kimin aslında Çerkes olduğu da birbirine karışmıştı. Hem bu haneler tıpkı vakitte Osmanlı devlet adamları artık bu sıkıntıyı ‘bizim mahrem meselemiz’ olarak kabul ediyor ve müdahaleye müsaade etmiyorlardı. halbuki siyahlara ait bu biçimde bir aile içi mahrem sıkıntı yoktu.
‘KÖLE DOĞDUN, KÖLE OLARAK ÖLÜYORSUN’
Beyaz köleler nereden geliyor?
Son periyotta, yani 19. yy ’da yüklü olarak Doğu Avrupa yani Ukrayna, Rusya ve Kafkasya’dan geliyorlar. Az bilinmekle bir arada Rusya’nın kendi kölelik sistemleri ve ‘serf’ denen köleleri var. Sayıları on milyonları bulan fazlaca kalabalık bir sınıf olarak 1861’e kadar serflik sistemi ortasında yaşadılar. Kafkasya’daki sistemden çok da farklı olmayan bir kölelik sistemleri var aslında. Rus serfliği deyip mevzuyu hafifçeletemiyoruz, bu da bir kölelik sistemi. 25 yıllık bir askerlik hizmetine tabiler. Toprağı onlar işliyorlar, tarlaları ile bir arada alınıp satılıyorlar; topraklarını terk etmelerinin yasak olduğu bir ‘kapalı kölelik’ sistemi bu. Köle doğdun, köle olarak ölüyorsun!
Bu serfler için Rusya’da köle olarak ölmektense, Çerkesya’daki Kuban Irmağı’nı geçip kendini Çerkes beyefendilere teslim ederek, Osmanlı kentlerine bir köle olarak belirli bir süre hizmet edip sonunda hürleşmek bir kurtuluş olabiliyor. Bu Rusya’dan kaçış ve istekli olarak Osmanlı kölelik sistemine dahil olma süreci iddia edebileceğimizden epey daha fazla sayıda Rus kölesinin Osmanlı topraklarına gelmesine sebep oldu. Rusya’dan Osmanlı kentlerine akan bu insan seli o periyodun beyaz köleler denen büyük kitlesini oluşturdu. Bu süreçte her yıl on binlerce Rus, Ukraynalı ve Kozak serf, köylü, göçer ya da asker kaçağı sonu geçip kendilerini Çerkes beyefendilere teslim ederek, Kafkasya’daki 60 civarındaki liman ve koylardan Osmanlı kentlerine gönderiliyorlardı.
Çerkez bayanlarını kaçıran Kürdistanlı haydutlar, 1827.
Osmanlının seferlerde elde ettiği köleler var mı?
Var natürel fakat bu daha fazlaca 14. ve 18. yy’lar içinde var. Hem Balkanlar’da birebir vakitte Doğu Avrupa’da yüklü olarak Kırım Tatarları üzerinden işleyen bir köle ticareti var. Yapılan seferler ve akınlara bağlı olmakla birlikte kimi vakit yüz bin beyaz köle, Osmanlı topraklarına geliyordu. 18. yy’ın birinci yarısına kadar inanılmaz bir beyaz köle girişi var. Lakin Osmanlı’nın gerileyişi ve 1783’te Kırım’ın Ruslar tarafınca işgal edilmesi ile bu kapı kapanmış oldu. O kitaba husus olan 19. yy’daki köle ticareti yüklü olarak Kafkasya’dan yapılıyor. Yani bizim son periyot konuştuğumuz ve etnik olarak Rus, Kozak, Ukraynalı, Çerkes, Gürcü ve Abaza olan kölelerin çıkış yeri Kafkasya’dır.
Etnik olarak ne olduklarının aslında epeyce da bir ehemmiyeti yok, bunlar Rus, Kozak, Çerkes olsun, Gürcü olsun büyük küçük bütün beyaz köle ticaretinin çıkış yeri Kafkasya’daki altmış civarındaki koy ve limanlardı. Batum, Sohumkale ve Anapa, bilinen en büyük 3 limandı.
‘DAHA ÇOK PARA EDECEK KÖLELER İSTANBUL’A GÖNDERİLİYORDU’
İstanbul’da bir esirciler pazarı olduğunu biliyoruz. Pekala bu köleler limanlardan nereye gönderiliyor?
O devir Kafkasya’da tek bir siyasi ve askeri otorite yok, haliyle Avrupa’daki üzere tertipli bir gümrük mevzuatı, liman işletmesi ve köleler ile ilgili bir denizcilik hukuku da yok. Yüklü olarak Osmanlı coğrafyasından gelen her milletten insan kaçakçıları, çeteler, tüccarlar bu limanları kullanıyor. kimi vakit kereste almaya geliyor tüccarlar lakin dönerken geminin yarısı kereste, yarısı beyaz köle ile doldurulmuş biçimde dönüyor. Anapa’dan Batum’a kadar bugün isimlerini bilemeyeceğimiz, biroldukca koydan köle çıkışı var. Bunların bir kısmı evvel büyük limanlar olan Anapa, Sohum ya da Batum’da toplanıyor. Oradan daha büyük gemiler ile Trabzon’a, Samsun’a Sinop’a gdolayılüyor. Bu seyahatler bir bakıma kölenin bedeline bakılırsa değişiyor. Daha ucuza satılacak köleler Trabzon, Samsun ve Sinop’a gönderilip oradan Anadolu içlerine yollanırken, daha hayli para edecekler İstanbul’a gönderiliyordu.
Mekkeli tüccar ve Çerkes kölesi.
Bu işi yapanlar, köle ticaretinin uzmanları olmuş, yüzsenelerdır köle ticareti yapan ailelerden ve bir kadim gelenekten geliyorlar. Bir bayan ya da çocuğa bakarken onun nereye hangi limana gönderilmesi gerektiğini biliyorlar. İstanbul, 19. yy’ın en büyük beyaz Köle pazarı. İstanbul haricinde, Bursa, Selanik, İzmir, İskenderiye, Kahire, Cidde, Beyrut, Tunus, Trablus hatta Cezayir’e kadar beyaz köleler dağılıyor. Cezayir o periyot Osmanlı coğrafyasına dahil olmasa bile hala oraya beyaz köle akışı var. Cezayir’de üst sınıf haneler, yüz yıllardır beyaz kölelerden eş seçtikleri için bu geleneklerini devam ettirmeye çalışıyorlar. Bu köleler yüklü olarak Akdeniz’deki liman kentlerine akıyor zira liman kentleri Osmanlı üst sınıfını temsil eden ‘emperyal aile’ diyebileceğimiz epey lisanlı, fazlaca kültürlü, kalabalık ailelerin ağır olarak yaşadığı yerler.
Bu köleler nerelerde kullanılıyor?
Beyaz köleler yüklü olarak konut içi hizmetlerde kullanılıyor. Köle çocuk satın alınmasının da biroldukça niçini olabiliyor. kimi vakit çocuk sahibi olamayanlar alıyor. Ya da tek çocuğu var ise, ona arkadaş olsun diye çocuk köle alıyorlar. Hem güçlü biri olarak hayırseverlik yapmak, sevap işlemek, yoksul ve sahipsiz bir çocuğu sokaktan kurtarmak tıpkı vakitte kendi çocuğunun toplumsallaşmasını sağlamak üzere biroldukca sebep size köle almaya yönlendirebiliyor. Bu noktada iddia edeceğimizden epeyce sayıda çocuk satışı var. kimi vakit konuttaki yaşlı anne-babanın bakımı için, kimi vakit hasta bakımı için, çocuklara dadılık yapmaları için, kimi vakit paklık, kimi vakit de aşçı olarak bu üst sınıf haneler köle alabiliyordu.
Bu sebeplerin ötesinde yalnızca kendine cariye alanlar da oluyordu doğal. O devrin toplumsal bedellerinde bu şaşırılacak bir durum da değildi, konuttaki yerli hür bayan da bu durumu yadırgamıyordu. Osmanlı üst sınıfına mensup olmanın bir göstergesi adeta meskende beyaz köle sahibi olmaktan geçiyordu. Bu bahsetmiş olduğumiz üst sınıf, yer olarak konaklarda yaşıyor. Yirmi odalı, kırk odalı epey büyük yerler. O periyot Osmanlı toplumunda bir Müslüman hanımın kendi konutundan çıkıp bir öbür konutta hizmet etmesi üzere bir durum da kelam konusu değil. Sizin bu büyük yerdeki hayatı döndürmeniz için dışardan birilerini hane ortasında istihdam etmeniz gerekiyor. Beyaz köleler de bu muhtaçlığı karşılamak üzere ulaşabileceğiniz neredeyse tek kaynak.
Osmanlı’da üretimde köle kullanmasının hayli ağır olmadığını biliyoruz. Gerçek mu?
19. yüzyılda bildiğim kadarıyla yok. Lakin örneğin 15. ve 16. yüzyılda Bursa’nın dokuma tezgahlarında köle bayanların çalıştırıldığını biliyoruz. Bursa’da, Adana’da, Antep’te, İzmir’de pamuk ekimi başladığında Mısır üzerinden siyah köle getiriliyor. Buralarda büyük çiftlikler kurulmaya çalışılıyor ancak bahsetmiş olduğumiz beyaz köleler bu manada kullanılmıyor.
‘BEYAZ KÖLELİK, TARIM KÖLELİĞİ DEĞİL’
Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın bu biçimde büyük çiftlikler kurmaya çalıştığını ve buralara Afrikalı köleler getirdiğini okumuştum.
Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Afrika’dan, bilhassa Sudan ve Habeşistan’dan Mısıra getirttiği köleler var. Hatta bunların kimileri sefalet ve açlıktan kendileri kaçıp Mısır’a geliyor ve köle olarak satılıyorlar. Bunların bir kısmı da Adana, İzmir ve Aydın’a da gdolayılüp tarım yapacak köyler kurulup çalıştırılıyor. Zira pamuk ekimi onlar bilir, Türk köylüsü pamuğu o periyot bilmiyor. Fakat beyaz kölelik, tarım köleliği değil. beyaz köle yüklü olarak konut içine yönelik cariyelik, annelik, bakıcılık, ahretlik, beslemelik ve evlatlık üzere alanlarda istihdam oluyor. Beyaz erkek köleler ortasında uygun ve şanslı olanlar da devlet adamı ve asker olmak üzere seçilip bu alanlarda istihdam edildiler.
Beyaz Köleler – Son Sesler, Elbruz Aksoy, 320 syf., Bağlantı Yayıncılık, 2022.
Beyaz köleler ziraî üretim için büyük topluluklar halinde kullanılmasalar da nüfusları iddiamızdan daha yüksek.
Evet yüksek… kimi vakit yalnızca saray ve harem için beyaz köle getirildiği üzere bir algı var. Saray ne kadar köle alabilir ki? Sarayın en çok köle istihdam ettiği periyotlarda dokuz yüze yakın köle ve cariye var. Ancak harem haricinde onlarca farklı kentteki binlerce Osmanlı üst sınıf hanesinde konut içi emek kölelerden karşılanıyor. Sırf üst yönetici sınıf değil, tüccarlar da köle istihdam ediyor. Sadece İstanbul değil, Bursa, İzmir, Selanik, İskenderiye, Kahire bunlar o periyodun büyük kentleri. Anadolu kırsalında köle istihdamı daha az. Anadolu’da bir beyaz kölenin izini sürmek, Mısır’da sürmekten daha sıkıntı.
Kürdistan ve Bağdat vilayetlerinde ise durum biraz daha farklı, Gürcistan’a yakın olmaları sebebiyle kara yolu ile gelen köle ticareti doğu vilayetlerinde, Bitlis başta olmak üzere, binlerce beyaz kölenin satılmasına sebep oldu. Osmanlı üst sınıfı için yıllık on bin civarında beyaz köle girişi şaşılacak bir sayı değil.
‘OSMANLI’DA AÇIK KÖLELİK DENEN BİR SİSTEM VAR’
Hukukî olarak köleliğin yasaklanması ne vakit gerçekleşiyor?
Bizim bahsetmiş olduğumiz Rus ve Kafkasya’daki kölelik uygulamaları, Amerika’daki Atlantik köleliğine daha epey benziyor. Yani köle doğdunuz köle ölüyorsunuz ve sizden doğanlar da köle kabul ediliyor. Alışılmış bir azat sistemi var lakin hem güç tıpkı vakitte köle geçmişiniz sizin peşinizi bırakmıyor. Lakin Osmanlı’da bu biçimde bir kölelik yok. Açık kölelik denen bir sistem var ve azatlık düzeneği üzerine kurulmuş. Belirli bir süre çalıştıktan daha sonra kölelikten kurtulabiliyorsunuz, hür bir vatandaş olduktan daha sonra yükselmenizin de önünde bir mani yok. Osmanlı tarihinde epeyce sayıda paşa ve üst seviye devlet memurunun hayata köle olarak başlayıp süratle meslek basamaklarını çıktığı örnekler var.
Kitabınızda da işleniyor, Çerkes Beyefendiler daha evvel köle olarak sattıkları bireyleri sonrasındasında Osmanlı paşası olarak Kafkasya’ya geldiklerinde muhatap almıyorlar.
Evet, bunun örneklerini kitapta etraflıca anlatmaya çalıştım. Eski kölelerini muhatap almadıkları üzere onlarla tıpkı yerde bulunmayı da reddediyorlar. Bu olay 1853-56 Kırım Harbi’nde yaşandı. Osmanlı paşaları Çerkeslerden savaşa katılmalarını istedi. Çerkesler, gelen paşaların eski köleleri olduğunu öğrenince onlarla buluşmayı bile reddetti. Bir iştirak sağlamadılar. Yalnızca orada da değil, 1876 Bulgar İsyanları ve 93 Rus Harbi’nde de bu yaşandı. Osmanlı ordusu, savaşla uğraşırken bir yandan da Paşa ve Beyefendiler içindeki sınıfsal sorunlar ile de uğraştı.
Daha yakın vakitte, 1919 sürecinde de benzeri şeyler yaşandı. Çerkes Ethem probleminde de oldu. Adapazarı- Düzce isyanlarında Teşkilatı Mahsusa’nın başı Kuşcubaşı Eşref bir Çerkes olarak gidip beyefendilere ‘bu isyanı bitirin’ diyor. Beyefendiler de ‘Kim bu Eşref?’ diyorlar. ‘Saraydan çıkma!’ deniyor, Kuşçubaşı Eşref için. ‘Ha tamam bu köle’ diyorlar. söylemiş olduklerini ciddiye almıyorlar. Zira şöyleki bir algı var; her saraydan çıkma köle kökenli üzere düşünülüyor. Yalnızca babasının sarayda çalışmış olmasından dolayı onun köle olduğunu düşünüyorlar, aslında Eşref, köle kökenli de değil. Fakat beyefendiler buluşmayı reddedip, isyana da devam ediyorlar.
.
Köle tüccarları da, müşteriler de Çerkes köle istiyor. Hatta Çerkes olmayanların dahi, yüksek fiyattan satılabilmek için Çerkes olduğu teziyle satıldığını kitapta söylüyorsunuz. Nedir bunun niçini?
Mısır Memluk devletinin iki hanedanı var. Birinci hanedan Türk, ikincisi Çerkes. Bilhassa ikinci devir için epeyce olumlu bir ‘altın çağ’ anlatısı bölgeye yerleşmiş. Ortadoğu’da görülmeyen bir barış, refah ve imar periyodu yaşanıyor. Yalnızca Mısır değil, Filistin, Suriye Hicaz’a kadar olan o bölgede bu biçimde bir parlak devir yaşanıyor. Arap toplumunda da beyaz ciltli, kuvvetli, savaşçı, adil ve düzgün yönetimci Çerkes erkek ile onun yanındaki şık, hoş, sadık Çerkes bayanına olan hürmet, vakit içinde hayranlığa ve sonunda bir kent efsanesine dönüşecek. Zira çabucak sonrasında bu biçimde bir periyot yaşamadıkları için bunu Çerkes yönetimci sınıftan bilecekler.
Bu yüzden köle tüccarları aslında Rus, Kozak ve Ukraynalı olan beyaz köleleri 3 liraya satacakları yerde, onları Çerkes ‘etiketiyle’ 15 liraya satabileceğini keşfettiğinde köle pazarları ‘Çerkes köle’ (!) olduğu savıyla satılmaya çalışılan düzmece Çerkesler ile dolup taşacaktı. Süreçte tüm bu öteki kimlikler birbirine karışacak, satılan köleler de satıldıkları yeni ülkelerde daha konforlu hayatlara kavuşabilmek için Çerkesliği tüm bu sahtekarlığı kapatan bir örtü üzere kullanarak, bir Çerkes üzere yaşayarak hayat süreceklerdi.
‘KÖLELİK HİÇBİR VAKİT YASAKLANMADI, YALNIZCA KÖLE PAZARI KAPATILDI’
Kölelik resmi olarak tam ne vakit yasaklanıyor?
1846 yılında İstanbul’daki köle pazarı kapatılıyor. Yani Tanzimat sürecinde padişah, ‘şehrin göbeğinde bu iş artık bu biçimde alenen olmaz’ diyerek kapatıyor. Ancak yalnızca köle pazarı kapatılıyor, kölelik hiç bir vakit yasaklamadı. Kölelik, Şer-i bir kurum olduğu için dinin alanına müdahale etmediler. 1854 yılında Gürcülerin alınıp satılmasını yasakladı zira Gürcüler yüklü Hristiyan bir topluluktu. Batı, Hristiyan köle ticaretine sıcak bakmıyordu. Batı ile münasebetler açısından sakıncalı görüldü. Kırım Harbi’nde İngiliz ve Fransızların takviyesine gereksinim vardı. Onlara beğenilen görünmek için Gürcü ticaretini yasakladılar.
bir daha o senelerda siyah köle ticaretini yasakladılar. Resmen yasaklandı lakin el altından bu ticaret doğal ki devam etti. Ama o periyotta bile Çerkes olduğu argümanıyla satılan kölelere asla dokundurtmadılar. İngiliz sefiri ile paşaların konuşmaları var, bu bizim ailevi sorunumuzdur buna müdahale ettirmeyiz diyorlar. İngiliz sefirinin raporu var; ‘Bu sorunda alan, satan, satın alınan mutlu. Burada bizim anlamadığımız farklı bir iş var!’ diyorlar. Hakikaten farklı pek fazlaca iş var, sonuçta beyaz köleler ortasında yer alan, Çerkeslere ilişkin kölelerin alım satımı da resmi olarak 1909-1911 içindeki süreçte yasaklandı.
Yasaklanmanın İttihat Terakki’nin aktif olması ile ilgisi var mı?
1909 yılında başladı tartışmalar, 1911’de büsbütün yasaklandı. II. Meşrutiyet periyodunda kurulmuş olan Çerkes Teavün Cemiyeti’nin kölelik tersi faaliyetleri var. Bu periyodun Çerkes aydın, asker ve bürokratları Osmanlı aydınlanmasının da bir modülü. Batılı eğitim kurumlarında okumuş, birkaç lisan bilen beşerler ve kölelik ile Çerkesliğin bir tutulmasından rahatsızlık duyuyorlar, bunu kabul etmiyorlar. Yani klâsik Çerkes feodal yapısına karşı da bir tavır var olağan.
Çerkes Teavün Cemiyeti’ni kuranlar o devrin aydınları. Kimi sarayda yetişmiş olsa da, çoğunluğu bu işin büsbütün ortadan kaldırılmasından yana. Sırf sarayda değil, konaklarda da bu ticaretin devam ediyor olmasından fazlaca rahatsız oluyorlar. Türk, Arnavut ve Kürtlerin bile Çerkes köle diye alınıp satıldığını, bu sahtekârlık yüzünden farklı birfazlaca halkın da acı çektiğini bakanlıklara yolladıkları dilekçelerde açıkça yazıyorlar. Tüm toplumu ilgilendiren bu duruma son verilmesi için de Osmanlı’daki kölelik tersi birinci sivil hareketi başlatmış oluyorlar.
‘300 BİN CİVARINDA BEYAZ KÖLE 19. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA BU COĞRAFYA’DA YAŞIYORDU’
Köleler ile köle sahipleri içinde çatışmalar var mı?
Her devir var lakin bilhassa 1864’te Çerkeslerin sürgününden daha sonra bu sorun belirginleşiyor. 1856-1864 sürecinde 150 bin civarında beyaz köle ile giriş yaptıklarına dair kaynaklar var. Karpat, 1.2 milyon Çerkesin sürgün ile Osmanlı topraklarına geldiğini bildiriyor, bu biçimdeın nüfusunu düşündüğünüzde 150 bin büyük bir sayı. Bir o kadar beyaz kölenin de daha öncesinde bu topraklara getirildiğini var iseyarsak 300 bin civarında beyaz köle 19. yy’ın ikinci yarısında bu coğrafyada yaşıyordu diyebiliriz. Bu köleler Kafkasya’daki kapalı kölelik sistemi ortasında, köle doğdun köle ölürsün algısıyla buraya geliyorlar ancak buradaki açık köle sistemi ile karşılaşınca Osmanlı kölelik sistemine dahil olmak için sahiplerinden kaçıyorlar. Üç, beş, en çok yedi yıl ortasında özgürlüğünü kazanabileceği inancı on binlerce beyaz köleyi cesaretlendirmiş, bu süreçte çatışma, şiddet ve hür olabilme uğruna kaçmalar artmıştı.
Osmanlı köle sisteminde köleden doğan, köle mi oluyor?
Hayır. Osmanlı Şer-i sisteminde hür erkekten doğan çocuk, köle bir bayan tarafınca doğurulmuş olsa da, hür oluyor. Köle bayan da bu doğurduğu çocuk ile birlikte artık hür bir bayan haline geliyordu. Rus ve Kafkas tipi kölelikte ise çocuğun babası hür bir erkek de olsa, anne köle olduğu için doğan çocuklar da köle olarak kabul ediliyordu. Bu temel farklılık yüzünden beyaz köleler adeta Osmanlı kölelik sistemine dahil olmak için eski sahiplerinin elinden kaçıyordu.
Azatlık parası ödendiğinde köle hür oluyor mu?
Evet. Yani diyelim köle sahibi bir büyük günah işledi, o günahının bağışlanması için kefaret olarak bir köleyi azat eder. Bu İslam dininin azatlığı temel alan bir köleliği tanıyor olmasıyla ilgilidir. Osmanlı kölecilik sistemi de bu azat etme, hürleştirme üzerine heyetidir. Köle sahibi ile anlaşıp bir yerde çalışarak da kendi hürlüğünü satın alabiliyordu, bu da Osmanlı’da pek yaygındı.
Kölelik kültürü Cumhuriyet periyodunda de sürüyor mu? Kitabınızda 1987 yılında geçen bir kız isteme olayını anlatıyorsunuz. Kız istemeye gelenler eski köle ailesi. Bu yüzden kız tarafındaki solcu yada muhafazakar herkes, kızın verilmesine karşı çıkıyorlar.
Köle sülalesi deyip kızı vermiyorlar. Bu benim şahsen yaşadığım bir olaydı. Sosyalisti, dindarı, milliyetçisi ‘olur mu o denli şey!’ diyerek karşı çıktı. Bu algıyı kapalı toplumlarda değiştirmeniz epey sıkıntı. 1987’de Samsun üzere aydın bir liman kentinde bu hala bir sıkıntıydı. Alışılmış ki kölelik eski klasik sistemi ile olmasa da, bu bir leke olarak varlığını sürdürüyordu. Bu ‘leke’ anlatısı Osmanlı kölelik sisteminde ve toplumunda da yok. Siz üç yıl evvel köle olarak girdiğiniz bir haniçin onların damadı yahut gelini olarak çıkabilirsiniz. Benim bahsetmiş olduğum Rus ve Kafkas tipi kölelikte feodallerin köleler ile evlilik ilgileri kurması kelam konusu olamaz.
En son köle satışı ne vakit, Cumhuriyet devrinde de köle satışı var mı?
Tabi, Cumhuriyet devrinde de var, kitapta 1923 daha sonrası periyoda dair topladığım biroldukca anıya yer verdim. Kentlerde istihdam edilenlerin birçok Kafkasyalı bile olmayan ancak Çerkes olarak satılan beyaz kölelerdi. Dış görünüşleri ile de yaşantıları ile de Avrupalılara benzeyen bu küme, kentlerdeki büyük ailelerin konaklarında bir Çerkes olarak bilinerek, hürmet görüp hürmet edilerek yaşayıp gittiler. Türkleşerek yada Mısır meselade Araplaşarak vakit içinde tarih sahnesinden silindiler. 1940’lı senelera gelindiğinde kırsalda beyaz köleler yaşamaya devam ediyordu. Bunlar da yüklü olarak Çerkeslerin, Gürcülerin ve Abazaların köylerinin etrafında yaşadılar ve onlara karıştılar. Bugüne kadar gelen beyaz köle mirasının son temsilcileri bu kırsalda kalanlardır. Kitabın son kısmında onların hürleşme tecrübeleri ve 1923 daha sonrasına dair tanıklıklarına yer vermeye çalıştım.
Kölelik geçmişte kalan bir sistem midir? Son olarak Suriye savaşında Ezidilerin köle olarak satışına tanıklık ettik.
Evvelce kölelik, savaşlardan ve bilhassa soykırımlardan arta kalan mağdurların dahil olmak ya da ölmek içinde seçim yaptıkları durumlarda ortaya çıkıyordu. 1567-1864 ortası devirde Kafkasya’da yaşana Rus işgali, savaşlar ve soykırım sonucunda yüz binlerce insan köleliğe dahil olmak zorunda kalmıştı. 1864 Çerkes Soykırımı’nı tüm bu siyasi ve toplumsal taraflarıyla de anlamaya çalışmalıyız. Etnik paklığa maruz kalmış bir halktan arta kalan savaş mağdurlarının köleleşmek durumunda kalması Çarlık Rusya’nın emperyal siyasetinin ve işgallerinin bir sonucudur. Tüm bu süreci, art planını ve doğurduğu sonuçları kitapta ayrıntılı biçimde ortaya koymaya çalıştım.
Bugün Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinde yaşananlar başta Çerkesler ve Çeçenler olmak üzere tüm Kafkasyalı halklara da fazlaca tanıdık geliyor. Bugün koşullar 150 yıl öncesine göre epey düzgünleşmiş olmakla birlikte, Rus işgallerinden kaçan savaş mağdurları gittikleri ülkelerde neyle karşılaşacak, nasıl bir travma yaşayacaklar? adamların savaşa katıldığı bayanların ve çocukların öteki ülkelere kaçtığı durumlarda konutundan koparılan, ailesini yitiren mağdurlar kim bilir ne acılar yaşayacak.
Suriye sorununda de birebir acılar yaşandı. Sırf Ezidiler değil, Lübnan’da sahipsiz kalmış Suriyeli çocuklar da 3 bin-4 bin dolar köle pazarlarını hatırlatacak biçimde satıldı. Evvelce olduğu üzere Suriyeli çocuklar ortasından de beyaz derili, renkli gözlü ve sağlıklı görünenler daha yüksek fiyatlara alıcı buldu, bulmaya da devam ediyor…
Okumaya devam et...