Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’ın idamları üzerinden 50 yıl geçti. 1972’den günümüze uzanan bu acı, vakit zaman büyük bir hüzün yaratırken, vakit zaman da ihtilal ve sosyalizm inancının bir meşalesine dönüşerek yeni jenerasyonların gayretine ışık tutuyor. Burhan Kum, işte bu serüveni ‘1972 – Meşaleyi Yakanların Öyküsü’ isimli bir çizgi romanla anlattı.
1962 doğumlu olan Kum, yurt haricinde fotoğraf okuduktan daha sonra bir hayli yerde şahsi stantlar açtı, Akdeniz Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi’nde fotoğraf dersleri verdi. Şimdilerdeyse atölyesinde sanatsal çalışmalarına devam ediyor. 2019’da yayınladığı birinci çizgi romanı ‘Gentile Bellini’nin Fotoğraflı Konstantiniyye Günlüğü’nden daha sonra, geçtiğimiz günlerde raflara giren Detay Yayınları etiketine sahip olan ‘1972 – Meşaleyi Yakanların Hikayesi’nin geçmiş ile bugünü buluşturma yolunda atılan kıymetli bir adım olduğu kuşkusuz.
Biz de bu vesileyle Burhan Kum’la 68 Hareketi’ni, öğrenci önderlerini ve günümüz uğraşını konuştuk.
’68 BİR HALK AYAKLANMASIDIR’
Türkiye 68 Hareketi’ne yönelik onlarca belgesel çekildi, yüzlerce yazı yazıldı fakat bildiğimiz kadarıyla hiç çizgi roman yapılmadı. Sizi bu kitabı hazırlamaya iten şey neydi?
Bu çizgi romanın başlangıç hikayesi birkaç yıl öncesine dayanır. Bir tanıdığımın kütüphanesini karıştırırken elime Fransız basımı ‘Dünyada 68’ isimli bir pek kalın bir kitap geçti. Heyecanla sayfaların ortasında dolaşmaya başladım. Fransa’daki aksiyonlarla başlayan kitap (yarısı Fransa’ya ayrılmıştı), Amerika’daki Vietnam Savaşı tersi hareketler, Kara Panter Partisi, Küba Devrimi’nin Güney Amerika’daki yansımaları, İngiltere’de hippiler, Almanya’da Baader Meinhof, İtalya’da Kızıl Tugaylar, Japon Yeni Sol Hareketi ile devam edip Hollanda’daki Provo Hareketi’nin barış için “bisikletleri beyaza boyama eylemi” ile son buluyordu. Evet, son! Kitapta Türkiye’ye dair tek söz yoktu. “Nasıl olur ya?” diyerek kitabı bir kenara fırlattığımı hatırlıyorum.
Geçen yıl çocuklarım ve arkadaşları ile gençlik yıllarım üzerine konuşurken Türkiye 68 Hareketi hakkında neredeyse hiç bir şey bilmediklerini fark ettim. Birkaçı Deniz Gezmiş’in ismini duymuştu ancak ortalarında Uzman Çayan’ı tanıyan yoktu. Ya 6. Filo’nun denize dökülmesi, toprak işgalleri, 15-16 Haziran, 12 Mart, Nurhak, Kızıldere? Ülkenin ortasında bulunduğu şartlardan rahatsız olan ve kendilerini muhalif olarak tanımlayan ergenlerden hiç biri bunları duymamıştı. Farklı bir ortamda karşılaştığım gençler ise 68’i maceracı birkaç gencin kıssası zannediyorlardı. halbuki biliyoruz ki 68, dünyada ve Türkiye’de büyük bir halk ayaklanmasıdır. Devrimci gençler, ağaların topraklarını işgal eden, sendika hakkı için sokaklara dökülen yüz binlerin peşinden gidiyorlardı. Günümüz gençlerine yalnızca ismini bildikleri Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının sorununu anlatmak, ülke tarihinin kıymetli bir kesitinde yaşananların manasını aktararak tarihi kopukluğu gidermek için bir şeyler yapmam gerektiğini düşündüm.
Bu hususta yazılmış hayli kitap var lakin kendi çocuklarıma bakarak, görsel dünyaya doğmuş bu gençlerin tarih okuma konusunda pek de istekli olmadıklarını biliyorum. Gençlere ulaşmak için bir çizgi roman yapsam güzel olur da, pekala hikayeyi nasıl kurgulamalıyım diye düşünürken birden bir daha sonraki yılın 2022 olduğunu fark ettim: Denizlerin idamının 50. yılı. Çizgi romanımın başlangıç noktası için bundan daha uygun bir fırsat olamazdı. Üstelik bu mevzuda daha evvel hiç çizgi roman yapılmamış olması da beni ekstra ateşledi. Bir yıl ortasında tamamlamam gerektiği için dört elle işe koyuldum.
Kitabın sonunda geniş de bir kaynakça mevcut. Yazım-çizim öncesi yaptığınız araştırma sürecinden bahsedelim mi biraz?
Dönem epey hassas ve şahitlerin birçoğu hâlâ hayatta. Bir işi yapanın az, eleştirenin ise fazlaca olduğu ülkemizde en ufak bir yanlışa müsamaha gösterilmeyeceğini bildiğim için işe evvel periyoda ilişkin bulabildiğim (birçoğunu aslına bakarsan daha evvel okuduğum) tüm kitapları okuyarak başladım. Bahisle ilgili sinemaları ve belgeselleri izledim. Devrin yaşayan şahitleri Aydın Çubukçu, Mustafa Yalçıner ile daha evvel yüz yüze konuşmuştum. Nurhak gazileri Tuncer Sümer, Hasan Kırteke ve Hacı Tonak’la da telefonda görüştüm. Akabinde araştırma yapmak ve fotoğraflar çekmek için Nurhak’a gittim. İnekli’de elli yıl evvel yaşananların şahitlerini dinledim. Oradan ODTÜ’ye ve İstanbul’a gittim. Çizgi romanımda kullandığım her fotoğrafın kendime ilişkin olmasını istediğimden her kare için abartısız onlarca fotoğraf çektim.
Senaryo yazım sürecinde, tarihî gerçekliğe zıt düşmemek telaşıyla ‘Bizim 68’in muharriri Aydın Çubukçu hocam ile daima yazıştım. aslına bakarsan tarihî gerçeklik ve 68 Türkiyesi’nin manasını yanlışsız aktarabilmek açısından en çok da Aydın hocanın yapıtından yararlandım. her insanın oy birliği ile onaylamadığı hiç bir olayı kitabıma dâhil etmedim. Lakin görsel evrak bulma konusunda çok zorlandım. İnternette Deniz Gezmiş’in onlarca fotoğrafı var fakat Kadir Manga’nın, Alpaslan Özdoğan’ın lakin ikişer (onlar da son derece bulanık) fotoğrafı bulunabiliyor. Görsel eksikliği noktasında mecburen hayal gücüme yaslandım.
1972 – Meşaleyi Yakanların Hikayesi, Burhan Kum, 28 syf., Detay Yayınları, 2022.
‘GÜNÜMÜZÜN ZAVALLILIĞI BİREYCİLİKTEN KAYNAKLANIYOR’
‘1972 – Meşaleyi Yakanların Öyküsü’ yalnızca devrimci başkanları mevzu edinmiyor, bugünden geçmişe bakıp hafızasını yitiren bir toplumu da tenkide tabi tutuyor. Hatırlamak sorumluluğu birlikteinde getirir derler. Bu bahiste neler söylemek istersiniz?
Bir hafıza oluşturmak tezinde değilim, haddim değil. 68’li olabilmek için en az on beş yıl geç doğmuşum. her neyse ki vakit ortasında periyodu yaşayan şahıslar tarafınca aslına bakarsanız pek geniş yazılı bir külliyat oluşturuldu. Kayıt altına alınmış hafıza orada duruyor lakin gördüm ki günümüz gençlerinin bu hafızayla bağı benim dilek ettiğim seviyede değil. Arka arda yaşanan darbeler, dayatılan neo-liberal, bireyci ömür üslubu politize olan gençleri bile şahsi kurtuluş yolları aramaya itiyor. En bilineni, garsonluk kıymetine da olsa bir an evvel Avrupa’ya kapak atmak isteyen mühendisler, doktorlar! 68 jenerasyonunun devrimci başkanlarının problemini günümüz gençlerine aktarırken ortalarındaki benzerlikler (sisteme itiraz) kadar farklılıkları (68’liler kurtuluşu toplumsal tahlilde görürken günümüz gençleri ferdi kurtuluş peşinde) da vurgulamak istedim.
Umudum, gençleri geçmişte yaşananların ışığında kaçmaya değil de ülkeyi topyekûn bir kurtuluşa götürecek sorumluluğu üstlenmeye sevk edebilmek. Biliyorum, bir çizgi romanla gerçekleşme ihtimali epeyce zayıf bir hayal üzere görünüyor fakat olsun, o kadar hoş bir hayal ki.
Peki, sizce devrimci başkanları hatırlamak niye bu kadar değerli?
Kendi kendime 68’li devrimci başkanları nasıl tanımlayabilirsin diye sorduğumda aklıma gelenler; dürüstlük, fedakârlık, tutkulu inanç, yürek, direniş, dayanışma, paylaşımcılık ve edebiyat sevgisi oluyor. Günümüzde yüceltilen bireycilik penceresinden bakıldığında ne kadar naiflermiş, değil mi? halbuki günümüzün zavallılığı tam da bu bireycilikten kaynaklanıyor. Yürek, fedakârlık ve dayanışma Kızıldere’yi en güzel tanımlayan sözler olabilir ancak bu sözlerin bile orada yaşananları anlatmada yetersiz kaldığından eminim. Şayet devrimcilik bir din olsaydı Kızıldere’de Denizleri kurtarmak için hayatlarını feda eden on devrimci birer aziz mertebesine yükselirlerdi (ki bence öyledirler). Sağcılara bakın, tarihlerinde bu biçimde bir aksiyon yoktur. Paylaşacakları yal bittiğinde birbirlerini derhâl satarlar. halbuki 68’in devrimci başkanları toplumun tamamının kurtuluşuna dair ülküleri uğruna kendilerini feda ettikleri üzere halkın bir kuruşuna da el atmadılar.
Banka soygununda el koydukları parayı halkın parası olarak gördüğü için o parayla hasta çocuğuna bir kutu ilaç bile alamayan Sinan Cemgil’i hatırlamalıyız. Araştırma için gittiğim Nurhak, İnekli köyünde konuştuğum “Sipil” lakaplı çoban Ömer amca, 1971 Nisan’ında gördüğü Sinan Cemgil için, “İki kez karşılaştım. Çok dürüst ve alçakgönüllüydü. İkinci karşılaşmamızda yanıma oturdu. O denli ayakta durup da doruktan bakmadı. Ona cebimdeki kuru üzümden biraz vermek istedim, parasını vermeden kesinlikle almadı. ömrümde o denli uygun bir insan görmedim. Öldüğünü duyduğumda o kadar üzüldüm ki bir yıl daha sonra doğan oğluma Cemgil ismini verdim,” dedi. Üstelik yalnızca o değil, öteki birkaç köylü de birebirini yapmış. Sinanları, devlet köye çeşme yapacak vaadine kanarak ihbar edip onlara kurşun sıkan bir köyde oluyor bu! Demek ki en olumsuz şartlarda bile halka dokunabilirsek gönüllerini kazanabiliriz. Şayet günümüzde toplum, sağ siyasetin güdümünde ve ülke bu yüzden batakta ise sıkıntımızı halka anlatmanın bir yolunu bulamadığımızdandır. Onun için elli yıl öncesinde bu yolu bulmaya çalışanları hatırlamak gerek diyorum.
‘YOKSULLUK VE ADALETSİZLİK BİR ÜLKENİN DEĞİŞMEYEN BAHTI Mİ?’
Çizgi romanın kurgusunda geçmişle günümüz içinde sık gelgitler mevcut. Birinin sorusu, başkasında yanıt buluyor, boşluklar bu sayede dolup öykü iki ana aks üzerinden akıyor. bu biçimde bir kıssa kurgusuna nasıl karar verdiniz?
Dediğim üzere, çizgi romandaki hedefim 68 nesli devrimcilerinin sıkıntısını bugünün gençlerine aktarmaktı. bu biçimde geçmişle günümüzü birbirine bağlamanın bir yolunu bulmalıydım. Artık bir çizgi romancı için talih mı dersiniz yoksa ülke için talihsizlik mi bilmem fakat Türkiye’de temel problemlerin gerçekten elli yıldır değişmemiş olması anakronik çapraz kurgu yapmamı kolaylaştırdı. Savunmalarında Hüseyin İnan’ın okuduğu kısma bakın, değişen tek sayı elli yılda iki katına çıkmış nüfus: Kürt sorunu çözümsüzlüğünü koruyor, cemaat yurtlarında hala çocuklara cinsel istismar ediliyor, cehalet kutsanmaya devam ediliyor; yolsuzluk, talan, işsizlik ve üretimsizlik motamot sürüyor ve gençler geleceklerini yurt haricinde arıyor, vesaire vesaire. ötürüsıyla bugünü geçmişe bağlarken düğüm noktaları bulmakta hiç zorlanmadım. Asıl soru, biz hâlâ elli yıl evvel sorulmuş soruların yanıtlarını arıyorsak bu işte bir zıtlık yok mu? Derin yoksulluk ve adaletsizlik bir ülkenin değişmeyen mukadderatı mi?
Renk kullanmasına gelirsek… Siyah-beyazla renkli paneller vakit zaman birbirlerinden yıl farkıyla ayrılıyor, vakit zaman da tıpkı yılda, hatta birebir panel içerisinde kimi renk farklılıkları göze çarpıyor. Renk kullanmasının his üstündeki tesirleri nelerdir?
Desen çizmeyi de yağlı boyayı da fazlaca seviyorum. Fotoğraf çalışmalarımda her iki tekniği de eşit derecede kullanırım. Başlangıçta niyetim hikayemi, çocukluğumdan hatırladığım “fumetti”lere benzesin diye çini mürekkebi ile lekesel çizmekti. Lakin hikaye ilerledikçe bunun gerek geçmişle günümüz içindeki vakit farkını ortaya koymada, gerekse günümüz gençlerindeki değişimi yansıtmada yetersiz kaldığını fark ettim. Birinci çizdiğim sekiz sayfayı çöpe atarak sıfırdan başladım.
Öykü, (zengin üzere görünse de aslında tekdüze olan günümüz ömrünü simgeleyen) çizgisel bir desenle siyah-beyaz başlıyor. Geçmişe yanlışsız gidildiğinde anlatımı, eski fotoğrafların rengi olan sepya devralıyor. Gençler de buldukları fotoğraflar aracılığıyla geçmiş hakkında bilgi sahibi olmaya başladıklarında onlar da tedricen sepyalaşıyor. Ve nihayet 68 jenerasyonu devrimcilerinin problemleri anlaşılmaya başlamasıyla, hikaye de gençler de renkleniyor. Ayrıyeten, gençlerin geçmişe seyahatinin başladığı karanlık oda için kırmızı, hayal kısmın anlatmak için ise mavi monokrom sayfalar kullanarak da his katmanlarındaki farklılığı vurgulamayı hedefledim. Bu ortada, çizgi romanın tamamını kâğıt üzerine çizip boyadığımı belirtmek isterim. Birfazlaca kere, tek bir kareyi değiştirmek için sayfayı bir daha boyadım. Bana “Tablet ya da Cintiq kullansan bu biçimde sıkıntıların olmazdı” diyen gençlere de kelamım şu: Teknolojiye karşı değilim, tasarım etabında bilgisayar kullanıyorum lakin şayet (hayalimdir) bir gün yüz yirmi sayfalık bu çizgi romanın tamamını bir yerde sergileyebilirsem, yaptığım işin dijital üretimden farkını daha yeterli ortaya koymuş olacağım.
‘ÇİZECEKLERİM ŞİMDİ BİTMEDİ’
Kitabın sonunda “Sürecek” ibaresini görüyoruz. Bu bir devam öyküsü mi olacak, yoksa farklı devrimcilerin serüvenlerini mi okuyacağız?
“Sürecek” ibaresinin iki manası var. Bir, yüzsenelerdır süren ve Türkiye’de 68 devrimcilerinin de büyük katkısı olan sınıf çabası sürecek. Kaç kez yenilmiş olsak da, kayyumlara direnen Kürtlerden tutun da, bayan hareketine yahut gayret ederek haklarını söke söke alan motokuryelere bakınca meşalenin hâlâ yandığını görüyoruz. İkinci olarak, yaklaşık beş yıl süren 68 hareketi göz kamaştırıcı hoşlukta hikayeler içermektedir. O denli yüz yirmi sayfalık tek bir çizgi romana sığdırılamaz. Örneğin Kızıldere, başlı başına bir çizgi romanda ele alınmayı hak ediyor. Keza İbrahim Kaypakkaya da o denli. Kendisine üzülerek bu kitapta yer veremedim lakin değersiz bir kişi olduğu için değil. Bu kitap Denizlerin hikayesini anlatıyor. Kaypakkaya’yı Denizlerin yaşadığı mühlet ortasında onlara bağlayacak, kurguya eklemleyecek bir ipucu bulamadım. Deniz Gezmiş’le İbrahim Kaypakkaya’nın yollarının Sağmalcılar Cezaevi’nde kesiştiği, ihtilali nasıl yapacağız konusunda konuştukları, tartıştıkları haricinde bir bağ görmedim. İbrahim’in Denizlerin idamını engellemek için yaptığı bir aksiyonla karşılaşmadım, var ise da kitaplarda bu biçimde bir olay okumadım. Örneğin Beceriklilerin Kızıldere üzere bir aksiyonu yok İbrahim Kaypakkaya’nın. Bunu katiyen İbrahim Kaypakkaya’yı suçlamak için söylemiyorum, haddim değildir. O da büyük bir devrimci ve kendine bakılırsa bir yol çiziyor, hürmetim sonsuzdur. 1973’te Sinanları ihbar eden İnekli köyü muhtarını öldürdüğü söyleniyor, inanırım. Fakat benim öyküm 6 Mayıs 1972’de bittiği için Kaypakkaya’nın bu hareketini kitaba yerleştiremedim.
Bir çizgi roman da sonuçta kurmacadır. Katiyetle tarih birebir bu biçimde yaşandı ve burada yer almayan kimse kıymetli değildir diyemeyiz. Keşke daha uzun vaktim olsaydı Taylan’ı da, Ulaş’ı da, Cevahir’in edebiyatçılığını da uzun uzun anlatabilseydim. Parlak ve yürekli koca bir jenerasyon yalnızca benim elimden anlatılabilir mi? Umarım bu kitap genç çizerleri eksik kalan hikayeleri anlatma konusunda cesaretlendirir. Üstelik benim çizeceklerim de çabucak hemen bitmedi. Hala yazmakla uğraştığım bir daha sonraki çizgi romanımın senaryosu da 68 gençliği ile irtibatlı. Lakin şimdilik bu kadar söyleyeyim.
Bize tavsiye edeceğiz çizgi romanlar var mı? Burhan Kum’un başucu kitapları neler?
Çocukluk senelerımda sinema salonlarını önünde sergilenen, eğlenmek için okuduğum çizgi romanın bir sanat olduğunu Hollanda’da görsel bağlantı okurken fark ettim. Beni Sergio Toppi ve Moebius’la tanıştıran hocama minnettarım. Bu ustaları elimden düşürmem. Günümüz çizerlerinden Gipi’yi fazlaca beğenirim. Uyduruk tipler üzerinden zehirli propaganda saçan, birbirinin sığ kopyası Amerikan DC ve Marvel Comics stilinden ise nefret ederim. Ancak bu iş yalnızca çizgi roman okumakla olmuyor. Özgün ve esnek bir çizim lisanı inşa edebilmek için sağlam bir desen altyapısına sahip olmalısınız. Bunun için gençlere Rembrandt’ın desenlerini incelemelerini, Türkiye’den de Mehmet Güleryüz’ü takip etmelerini tavsiye ederim. Ayrıyeten çizgi roman sanatının yaslandığı başka iki ayak olan edebiyat ve sinemayı da ihmal etmemeleri gerek.
Okumaya devam et...
1962 doğumlu olan Kum, yurt haricinde fotoğraf okuduktan daha sonra bir hayli yerde şahsi stantlar açtı, Akdeniz Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi’nde fotoğraf dersleri verdi. Şimdilerdeyse atölyesinde sanatsal çalışmalarına devam ediyor. 2019’da yayınladığı birinci çizgi romanı ‘Gentile Bellini’nin Fotoğraflı Konstantiniyye Günlüğü’nden daha sonra, geçtiğimiz günlerde raflara giren Detay Yayınları etiketine sahip olan ‘1972 – Meşaleyi Yakanların Hikayesi’nin geçmiş ile bugünü buluşturma yolunda atılan kıymetli bir adım olduğu kuşkusuz.
Biz de bu vesileyle Burhan Kum’la 68 Hareketi’ni, öğrenci önderlerini ve günümüz uğraşını konuştuk.
’68 BİR HALK AYAKLANMASIDIR’
Türkiye 68 Hareketi’ne yönelik onlarca belgesel çekildi, yüzlerce yazı yazıldı fakat bildiğimiz kadarıyla hiç çizgi roman yapılmadı. Sizi bu kitabı hazırlamaya iten şey neydi?
Bu çizgi romanın başlangıç hikayesi birkaç yıl öncesine dayanır. Bir tanıdığımın kütüphanesini karıştırırken elime Fransız basımı ‘Dünyada 68’ isimli bir pek kalın bir kitap geçti. Heyecanla sayfaların ortasında dolaşmaya başladım. Fransa’daki aksiyonlarla başlayan kitap (yarısı Fransa’ya ayrılmıştı), Amerika’daki Vietnam Savaşı tersi hareketler, Kara Panter Partisi, Küba Devrimi’nin Güney Amerika’daki yansımaları, İngiltere’de hippiler, Almanya’da Baader Meinhof, İtalya’da Kızıl Tugaylar, Japon Yeni Sol Hareketi ile devam edip Hollanda’daki Provo Hareketi’nin barış için “bisikletleri beyaza boyama eylemi” ile son buluyordu. Evet, son! Kitapta Türkiye’ye dair tek söz yoktu. “Nasıl olur ya?” diyerek kitabı bir kenara fırlattığımı hatırlıyorum.
Geçen yıl çocuklarım ve arkadaşları ile gençlik yıllarım üzerine konuşurken Türkiye 68 Hareketi hakkında neredeyse hiç bir şey bilmediklerini fark ettim. Birkaçı Deniz Gezmiş’in ismini duymuştu ancak ortalarında Uzman Çayan’ı tanıyan yoktu. Ya 6. Filo’nun denize dökülmesi, toprak işgalleri, 15-16 Haziran, 12 Mart, Nurhak, Kızıldere? Ülkenin ortasında bulunduğu şartlardan rahatsız olan ve kendilerini muhalif olarak tanımlayan ergenlerden hiç biri bunları duymamıştı. Farklı bir ortamda karşılaştığım gençler ise 68’i maceracı birkaç gencin kıssası zannediyorlardı. halbuki biliyoruz ki 68, dünyada ve Türkiye’de büyük bir halk ayaklanmasıdır. Devrimci gençler, ağaların topraklarını işgal eden, sendika hakkı için sokaklara dökülen yüz binlerin peşinden gidiyorlardı. Günümüz gençlerine yalnızca ismini bildikleri Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının sorununu anlatmak, ülke tarihinin kıymetli bir kesitinde yaşananların manasını aktararak tarihi kopukluğu gidermek için bir şeyler yapmam gerektiğini düşündüm.
Bu hususta yazılmış hayli kitap var lakin kendi çocuklarıma bakarak, görsel dünyaya doğmuş bu gençlerin tarih okuma konusunda pek de istekli olmadıklarını biliyorum. Gençlere ulaşmak için bir çizgi roman yapsam güzel olur da, pekala hikayeyi nasıl kurgulamalıyım diye düşünürken birden bir daha sonraki yılın 2022 olduğunu fark ettim: Denizlerin idamının 50. yılı. Çizgi romanımın başlangıç noktası için bundan daha uygun bir fırsat olamazdı. Üstelik bu mevzuda daha evvel hiç çizgi roman yapılmamış olması da beni ekstra ateşledi. Bir yıl ortasında tamamlamam gerektiği için dört elle işe koyuldum.
Kitabın sonunda geniş de bir kaynakça mevcut. Yazım-çizim öncesi yaptığınız araştırma sürecinden bahsedelim mi biraz?
Dönem epey hassas ve şahitlerin birçoğu hâlâ hayatta. Bir işi yapanın az, eleştirenin ise fazlaca olduğu ülkemizde en ufak bir yanlışa müsamaha gösterilmeyeceğini bildiğim için işe evvel periyoda ilişkin bulabildiğim (birçoğunu aslına bakarsan daha evvel okuduğum) tüm kitapları okuyarak başladım. Bahisle ilgili sinemaları ve belgeselleri izledim. Devrin yaşayan şahitleri Aydın Çubukçu, Mustafa Yalçıner ile daha evvel yüz yüze konuşmuştum. Nurhak gazileri Tuncer Sümer, Hasan Kırteke ve Hacı Tonak’la da telefonda görüştüm. Akabinde araştırma yapmak ve fotoğraflar çekmek için Nurhak’a gittim. İnekli’de elli yıl evvel yaşananların şahitlerini dinledim. Oradan ODTÜ’ye ve İstanbul’a gittim. Çizgi romanımda kullandığım her fotoğrafın kendime ilişkin olmasını istediğimden her kare için abartısız onlarca fotoğraf çektim.
Senaryo yazım sürecinde, tarihî gerçekliğe zıt düşmemek telaşıyla ‘Bizim 68’in muharriri Aydın Çubukçu hocam ile daima yazıştım. aslına bakarsan tarihî gerçeklik ve 68 Türkiyesi’nin manasını yanlışsız aktarabilmek açısından en çok da Aydın hocanın yapıtından yararlandım. her insanın oy birliği ile onaylamadığı hiç bir olayı kitabıma dâhil etmedim. Lakin görsel evrak bulma konusunda çok zorlandım. İnternette Deniz Gezmiş’in onlarca fotoğrafı var fakat Kadir Manga’nın, Alpaslan Özdoğan’ın lakin ikişer (onlar da son derece bulanık) fotoğrafı bulunabiliyor. Görsel eksikliği noktasında mecburen hayal gücüme yaslandım.
1972 – Meşaleyi Yakanların Hikayesi, Burhan Kum, 28 syf., Detay Yayınları, 2022.
‘GÜNÜMÜZÜN ZAVALLILIĞI BİREYCİLİKTEN KAYNAKLANIYOR’
‘1972 – Meşaleyi Yakanların Öyküsü’ yalnızca devrimci başkanları mevzu edinmiyor, bugünden geçmişe bakıp hafızasını yitiren bir toplumu da tenkide tabi tutuyor. Hatırlamak sorumluluğu birlikteinde getirir derler. Bu bahiste neler söylemek istersiniz?
Bir hafıza oluşturmak tezinde değilim, haddim değil. 68’li olabilmek için en az on beş yıl geç doğmuşum. her neyse ki vakit ortasında periyodu yaşayan şahıslar tarafınca aslına bakarsanız pek geniş yazılı bir külliyat oluşturuldu. Kayıt altına alınmış hafıza orada duruyor lakin gördüm ki günümüz gençlerinin bu hafızayla bağı benim dilek ettiğim seviyede değil. Arka arda yaşanan darbeler, dayatılan neo-liberal, bireyci ömür üslubu politize olan gençleri bile şahsi kurtuluş yolları aramaya itiyor. En bilineni, garsonluk kıymetine da olsa bir an evvel Avrupa’ya kapak atmak isteyen mühendisler, doktorlar! 68 jenerasyonunun devrimci başkanlarının problemini günümüz gençlerine aktarırken ortalarındaki benzerlikler (sisteme itiraz) kadar farklılıkları (68’liler kurtuluşu toplumsal tahlilde görürken günümüz gençleri ferdi kurtuluş peşinde) da vurgulamak istedim.
Umudum, gençleri geçmişte yaşananların ışığında kaçmaya değil de ülkeyi topyekûn bir kurtuluşa götürecek sorumluluğu üstlenmeye sevk edebilmek. Biliyorum, bir çizgi romanla gerçekleşme ihtimali epeyce zayıf bir hayal üzere görünüyor fakat olsun, o kadar hoş bir hayal ki.
Peki, sizce devrimci başkanları hatırlamak niye bu kadar değerli?
Kendi kendime 68’li devrimci başkanları nasıl tanımlayabilirsin diye sorduğumda aklıma gelenler; dürüstlük, fedakârlık, tutkulu inanç, yürek, direniş, dayanışma, paylaşımcılık ve edebiyat sevgisi oluyor. Günümüzde yüceltilen bireycilik penceresinden bakıldığında ne kadar naiflermiş, değil mi? halbuki günümüzün zavallılığı tam da bu bireycilikten kaynaklanıyor. Yürek, fedakârlık ve dayanışma Kızıldere’yi en güzel tanımlayan sözler olabilir ancak bu sözlerin bile orada yaşananları anlatmada yetersiz kaldığından eminim. Şayet devrimcilik bir din olsaydı Kızıldere’de Denizleri kurtarmak için hayatlarını feda eden on devrimci birer aziz mertebesine yükselirlerdi (ki bence öyledirler). Sağcılara bakın, tarihlerinde bu biçimde bir aksiyon yoktur. Paylaşacakları yal bittiğinde birbirlerini derhâl satarlar. halbuki 68’in devrimci başkanları toplumun tamamının kurtuluşuna dair ülküleri uğruna kendilerini feda ettikleri üzere halkın bir kuruşuna da el atmadılar.
Banka soygununda el koydukları parayı halkın parası olarak gördüğü için o parayla hasta çocuğuna bir kutu ilaç bile alamayan Sinan Cemgil’i hatırlamalıyız. Araştırma için gittiğim Nurhak, İnekli köyünde konuştuğum “Sipil” lakaplı çoban Ömer amca, 1971 Nisan’ında gördüğü Sinan Cemgil için, “İki kez karşılaştım. Çok dürüst ve alçakgönüllüydü. İkinci karşılaşmamızda yanıma oturdu. O denli ayakta durup da doruktan bakmadı. Ona cebimdeki kuru üzümden biraz vermek istedim, parasını vermeden kesinlikle almadı. ömrümde o denli uygun bir insan görmedim. Öldüğünü duyduğumda o kadar üzüldüm ki bir yıl daha sonra doğan oğluma Cemgil ismini verdim,” dedi. Üstelik yalnızca o değil, öteki birkaç köylü de birebirini yapmış. Sinanları, devlet köye çeşme yapacak vaadine kanarak ihbar edip onlara kurşun sıkan bir köyde oluyor bu! Demek ki en olumsuz şartlarda bile halka dokunabilirsek gönüllerini kazanabiliriz. Şayet günümüzde toplum, sağ siyasetin güdümünde ve ülke bu yüzden batakta ise sıkıntımızı halka anlatmanın bir yolunu bulamadığımızdandır. Onun için elli yıl öncesinde bu yolu bulmaya çalışanları hatırlamak gerek diyorum.
‘YOKSULLUK VE ADALETSİZLİK BİR ÜLKENİN DEĞİŞMEYEN BAHTI Mİ?’
Çizgi romanın kurgusunda geçmişle günümüz içinde sık gelgitler mevcut. Birinin sorusu, başkasında yanıt buluyor, boşluklar bu sayede dolup öykü iki ana aks üzerinden akıyor. bu biçimde bir kıssa kurgusuna nasıl karar verdiniz?
Dediğim üzere, çizgi romandaki hedefim 68 nesli devrimcilerinin sıkıntısını bugünün gençlerine aktarmaktı. bu biçimde geçmişle günümüzü birbirine bağlamanın bir yolunu bulmalıydım. Artık bir çizgi romancı için talih mı dersiniz yoksa ülke için talihsizlik mi bilmem fakat Türkiye’de temel problemlerin gerçekten elli yıldır değişmemiş olması anakronik çapraz kurgu yapmamı kolaylaştırdı. Savunmalarında Hüseyin İnan’ın okuduğu kısma bakın, değişen tek sayı elli yılda iki katına çıkmış nüfus: Kürt sorunu çözümsüzlüğünü koruyor, cemaat yurtlarında hala çocuklara cinsel istismar ediliyor, cehalet kutsanmaya devam ediliyor; yolsuzluk, talan, işsizlik ve üretimsizlik motamot sürüyor ve gençler geleceklerini yurt haricinde arıyor, vesaire vesaire. ötürüsıyla bugünü geçmişe bağlarken düğüm noktaları bulmakta hiç zorlanmadım. Asıl soru, biz hâlâ elli yıl evvel sorulmuş soruların yanıtlarını arıyorsak bu işte bir zıtlık yok mu? Derin yoksulluk ve adaletsizlik bir ülkenin değişmeyen mukadderatı mi?
Renk kullanmasına gelirsek… Siyah-beyazla renkli paneller vakit zaman birbirlerinden yıl farkıyla ayrılıyor, vakit zaman da tıpkı yılda, hatta birebir panel içerisinde kimi renk farklılıkları göze çarpıyor. Renk kullanmasının his üstündeki tesirleri nelerdir?
Desen çizmeyi de yağlı boyayı da fazlaca seviyorum. Fotoğraf çalışmalarımda her iki tekniği de eşit derecede kullanırım. Başlangıçta niyetim hikayemi, çocukluğumdan hatırladığım “fumetti”lere benzesin diye çini mürekkebi ile lekesel çizmekti. Lakin hikaye ilerledikçe bunun gerek geçmişle günümüz içindeki vakit farkını ortaya koymada, gerekse günümüz gençlerindeki değişimi yansıtmada yetersiz kaldığını fark ettim. Birinci çizdiğim sekiz sayfayı çöpe atarak sıfırdan başladım.
Öykü, (zengin üzere görünse de aslında tekdüze olan günümüz ömrünü simgeleyen) çizgisel bir desenle siyah-beyaz başlıyor. Geçmişe yanlışsız gidildiğinde anlatımı, eski fotoğrafların rengi olan sepya devralıyor. Gençler de buldukları fotoğraflar aracılığıyla geçmiş hakkında bilgi sahibi olmaya başladıklarında onlar da tedricen sepyalaşıyor. Ve nihayet 68 jenerasyonu devrimcilerinin problemleri anlaşılmaya başlamasıyla, hikaye de gençler de renkleniyor. Ayrıyeten, gençlerin geçmişe seyahatinin başladığı karanlık oda için kırmızı, hayal kısmın anlatmak için ise mavi monokrom sayfalar kullanarak da his katmanlarındaki farklılığı vurgulamayı hedefledim. Bu ortada, çizgi romanın tamamını kâğıt üzerine çizip boyadığımı belirtmek isterim. Birfazlaca kere, tek bir kareyi değiştirmek için sayfayı bir daha boyadım. Bana “Tablet ya da Cintiq kullansan bu biçimde sıkıntıların olmazdı” diyen gençlere de kelamım şu: Teknolojiye karşı değilim, tasarım etabında bilgisayar kullanıyorum lakin şayet (hayalimdir) bir gün yüz yirmi sayfalık bu çizgi romanın tamamını bir yerde sergileyebilirsem, yaptığım işin dijital üretimden farkını daha yeterli ortaya koymuş olacağım.
‘ÇİZECEKLERİM ŞİMDİ BİTMEDİ’
Kitabın sonunda “Sürecek” ibaresini görüyoruz. Bu bir devam öyküsü mi olacak, yoksa farklı devrimcilerin serüvenlerini mi okuyacağız?
“Sürecek” ibaresinin iki manası var. Bir, yüzsenelerdır süren ve Türkiye’de 68 devrimcilerinin de büyük katkısı olan sınıf çabası sürecek. Kaç kez yenilmiş olsak da, kayyumlara direnen Kürtlerden tutun da, bayan hareketine yahut gayret ederek haklarını söke söke alan motokuryelere bakınca meşalenin hâlâ yandığını görüyoruz. İkinci olarak, yaklaşık beş yıl süren 68 hareketi göz kamaştırıcı hoşlukta hikayeler içermektedir. O denli yüz yirmi sayfalık tek bir çizgi romana sığdırılamaz. Örneğin Kızıldere, başlı başına bir çizgi romanda ele alınmayı hak ediyor. Keza İbrahim Kaypakkaya da o denli. Kendisine üzülerek bu kitapta yer veremedim lakin değersiz bir kişi olduğu için değil. Bu kitap Denizlerin hikayesini anlatıyor. Kaypakkaya’yı Denizlerin yaşadığı mühlet ortasında onlara bağlayacak, kurguya eklemleyecek bir ipucu bulamadım. Deniz Gezmiş’le İbrahim Kaypakkaya’nın yollarının Sağmalcılar Cezaevi’nde kesiştiği, ihtilali nasıl yapacağız konusunda konuştukları, tartıştıkları haricinde bir bağ görmedim. İbrahim’in Denizlerin idamını engellemek için yaptığı bir aksiyonla karşılaşmadım, var ise da kitaplarda bu biçimde bir olay okumadım. Örneğin Beceriklilerin Kızıldere üzere bir aksiyonu yok İbrahim Kaypakkaya’nın. Bunu katiyen İbrahim Kaypakkaya’yı suçlamak için söylemiyorum, haddim değildir. O da büyük bir devrimci ve kendine bakılırsa bir yol çiziyor, hürmetim sonsuzdur. 1973’te Sinanları ihbar eden İnekli köyü muhtarını öldürdüğü söyleniyor, inanırım. Fakat benim öyküm 6 Mayıs 1972’de bittiği için Kaypakkaya’nın bu hareketini kitaba yerleştiremedim.
Bir çizgi roman da sonuçta kurmacadır. Katiyetle tarih birebir bu biçimde yaşandı ve burada yer almayan kimse kıymetli değildir diyemeyiz. Keşke daha uzun vaktim olsaydı Taylan’ı da, Ulaş’ı da, Cevahir’in edebiyatçılığını da uzun uzun anlatabilseydim. Parlak ve yürekli koca bir jenerasyon yalnızca benim elimden anlatılabilir mi? Umarım bu kitap genç çizerleri eksik kalan hikayeleri anlatma konusunda cesaretlendirir. Üstelik benim çizeceklerim de çabucak hemen bitmedi. Hala yazmakla uğraştığım bir daha sonraki çizgi romanımın senaryosu da 68 gençliği ile irtibatlı. Lakin şimdilik bu kadar söyleyeyim.
Bize tavsiye edeceğiz çizgi romanlar var mı? Burhan Kum’un başucu kitapları neler?
Çocukluk senelerımda sinema salonlarını önünde sergilenen, eğlenmek için okuduğum çizgi romanın bir sanat olduğunu Hollanda’da görsel bağlantı okurken fark ettim. Beni Sergio Toppi ve Moebius’la tanıştıran hocama minnettarım. Bu ustaları elimden düşürmem. Günümüz çizerlerinden Gipi’yi fazlaca beğenirim. Uyduruk tipler üzerinden zehirli propaganda saçan, birbirinin sığ kopyası Amerikan DC ve Marvel Comics stilinden ise nefret ederim. Ancak bu iş yalnızca çizgi roman okumakla olmuyor. Özgün ve esnek bir çizim lisanı inşa edebilmek için sağlam bir desen altyapısına sahip olmalısınız. Bunun için gençlere Rembrandt’ın desenlerini incelemelerini, Türkiye’den de Mehmet Güleryüz’ü takip etmelerini tavsiye ederim. Ayrıyeten çizgi roman sanatının yaslandığı başka iki ayak olan edebiyat ve sinemayı da ihmal etmemeleri gerek.
Okumaya devam et...