Tuğba Sivri
Jeanette Winterson, fazlaca özel bir müellif. Ne demek ‘özel’? Şöyle açıklayayım: Çağdaşı yazarlarla tıpkı kulvarda, birebir problemlerle cebelleşirken bunu apayrı bir sanatsallıkla, üzerine düşünülmüş ve gayret sarf edilmiş bir sanatkârlıkla kurabilmeyi başaran seçkin bir muharrir kendisi. 1995’te yayımlanan ve Türkçeye 2018’de Zeynep Baransel tarafınca kazandırılan ‘Sanat Başkaldırır: Coşku ve Cüretkârlık Üzerine’ (Sel Yayınları) isimli kitabında, bu özel ve özgün sanat anlayışına dair çeşitli deneme yazılarını okuyoruz.
Winterson, otobiyografik materyallerden çokça yararlanan, dindar ve baskıcı bir ailede büyümenin nasıl bir tecrübe olduğunu kurgu ve kurgu dışı metinlerinde sıkça anlatan, bu biçimde bakınca da çok riskli bir işe girişen bir sanatçı. Her ne kadar müellifler kurgularında ister istemez kendi hayatlarından çeşitli modülleri kullansa ve hatta bundan kaçmak tam manasıyla mümkün olmasa dahi özyaşam hikayesine gereğinden hayli yer veren yazarlarda bir kısırlık, kendini tekrar tehlikesi nispeten daha fazladır. Bunun dozunu tutturmak, sanattan feragat etmeden kendini kurguya taşımak büyük maharet istiyor. Kanımca Winterson, bunu en âlâ başaran müelliflerden biri. Birinci romanı ‘Tek Meyve Portakal Değildir’den itibaren ‘Vişnenin Cinsiyeti’ isimli romanı ve ‘Normal Olmak Varken niye Keyifli Olasın?’ isimli anı kitabında, muhafazakâr bir ailede lezbiyen bir bayan olmanın ne demek olduğunu asla yenidena düşmeden değişik kurgularla lisana getiriyor.
‘Sanat Başkaldırır’, muharririn “coşkulu ve cüretkâr” sanatını dayandırdığı düşünsel arkaplanı anlatırken lisan, kurgu, hakikat ve bunların toplumsallıkla bağı üzerine dürüst bir sorgulamaya çağırıyor. Winterson’ın lisanı, ne insanı niyetinin objesine yabancılaştıracak derecede kapalı ne de gerçek bir manaya uğraşına yetmeyecek kadar sığdır. Bu yüzden en şiddetli, en karmaşık problemleri gündelik tartışma ritmimize uygun biçimde gündemimize sokarken bir yandan da alışkanlıkla edindiğimiz refleksif niyetlerimizi sarsarak, beynimizin kullanmayı unuttuğumuz eleştirel kaslarını biz farkına varmadan çalıştırır. 1995’te derlenmesine karşın bu yazıları 2022’de taptaze kılan da bu silkeleyici üslubudur sanıyorum.
Sanat Başkaldırır, Jeanette Winterson, Mütercim: Zeynep Baransel, Sel Yayıncılık, 2018.
Kitap üç kısımdan oluşuyor: ‘Sanat Başkaldırır’, ‘Dönüşüm’, ‘Esriklik ve Enerji’. Üç kısımda de fotoğraf, roman, şiir üzere öbür başka sanat kısımlarına ve büyük harfle Sanat’a dair ideolojisini temellendiriyor müellif. Bunu da kendini okura sevdirmek, okuru incitmemek üzere korkulara hiç yanaşmadan yapıyor. “Sanatın ağır varlığı bizim temelli bir emek harcamamızı koşul koşar; tanınan kültürün nefret ettiği cinsten bir emektir bu,” derken okura/seyirciye düşen hissesi görmezden gelmiyor. Bir resmi nitekim nazaranbilmek için bakmaktan öte bir uğraş harcamak, imgelerin peşine düşmek gerektiğini, her gün milyonlarca imaja maruz kalırken görmeyi unutan bizlere bir daha hatırlatıyor.
Winterson’da en sevdiğim şey, kendini hiç bir “mahalleye” sevdirme, beğendirme, kabul ettirme üzere bir kaygı taşımadan yazabilmesi, sanatı sanat olarak ele alırken ne ideolojisinden ne de sanatsallığından ödün vermesi. Bu, bilhassa yeni kuşak aktivizmle iç içe geçmiş bir edebiyat ortamında bence fazlaca değerli bir duruş. Çünkü sanatsallığın aktivizme kurban edildiği, süreksiz ve gündelik politikayı kurguya sıkıştırmakla politik sanat yapmanın birbirine karıştırıldığı bir vakitte yaşadığımızı düşünüyorum. Aşikâr fikirlerin yankılandığı fakat kendi dünyasını kuramamış edebiyat eseri yığınları karşısında “zihinlerimizin sonlarında faaliyet göster(en) ve hâlihazırda var olanları başkalaştır(an)” (s. 36) kuvvetli metinlere bir daha ulaşabilmek için bu çuvaldızın batırılması gerektiği kanaatindeyim. Kitaptaki şu örnek, ne demek istediğimi açıklayacaktır: Winterson, kendisine sorulan “Kitabınız neyle ilgili?” sorusunun aklını karıştırdığını söylüyor ve diyor ki; “Kitap kendiyle ilgilidir. Onu diğer sözcüklerle özetleyebilecek olsaydım, kitabı yazarken kullandığım sözcükleri seçmek için o kadar itina göstermesem de olurdu.” (s. 167). İşte benim kast ettiğim de, “x’le ilgili/x için” yaratılan kurgularda lisana ihtimam ve ehemmiyet verilmeyişi, artık bu sanatsal eforun ehemmiyetsiz oluşu. halbuki sanat, tam da biçimiyle, kendiliğiyle başkaldırır; Winterson bunu hatırlatıyor.
‘Cinsiyetin Semiyotiği’ başlıklı metinde, sanat ve cinsiyet/cinsel yönelim bağlantısına değinirken bunu bir daha eleştirel lezbiyen bir perspektiften gerçekleştiriyor. “Sanat ve sanatkarla ilgili bütün tartışmalarda heteroseksüellik art plana atılırken eşcinsellik ön plana çıkarılır,” diyen Winterson, “Ben tesadüfen bayanlara âşık olan bir müellifim. Tesadüfen muharrir olmuş bir lezbiyen değilim,” (s. 108) kelamlarıyla, sanat alanında lezbiyen bir bayan olarak cinsel yöneliminden ibaret üzere algılanmasına karşı çıkıyor. Hatta -ki günümüzün aktivizmle iç içe geçen edebiyatıyla ilgili görüşüm de bu yönde- eşcinsel edebiyatın büyük çoğunluğunun terapi ve iç dökme olduğunu, sanat olmadığını, ele aldıkları konulardan ibaret olduklarını söyleyerek bir daha cüretkâr bir çıkış yapıyor. Bu pozisyonlanma, yalnızca sanatın değil, kanımca eşcinsel aktivizmin de prestijini korumak/kurtarmak manasına geliyor. “Sanat farklılıktır, lakin illa cinsel farklılık değildir. Dayatılmış ana akım seçimin haricinde durmak insanı muhtemelen daha şuurlu yapsa da, otomatikman sanatkara dönüştürmez,” diyerek sanatın kimlik altında silinmesini eleştiriyor. “Farklılığın özyaşam hikayesini yazmayı” kâfi bulmuyor. Müellifin bu tavrı tartışmalı bulunabilir, gerçekten “Eşcinsel/lezbiyen yazarlar/sanatçılar bu alana ne kadar dâhil olabiliyor?” sorusu geçerliliğini yitirmiş değil. Fakat bilhassa sanatın belirli formlarında, belirli sanat etraflarında sırf cinsel kimliğiyle var olan isimlerin, hakikaten sanatta eşcinsel/lezbiyen tecrübesini, varoluşunu yansıtıp yansıtamadığı da bir o kadar gerçek bir soru olarak karşımızda duruyor.
“Yazarın ufkunu okurlarının önyargılarına bakılırsa belirlemeye” (s. 59) karşı çıkan ve sanatın toplumsallığını, başkaldırıcı yanını tam da kendiliğinde, sanatsallığında bulan Winterson, provokatif ve tartışmalı bir müellif olarak görülebilir. Sanatının başkaldıran, coşkulu ve cüretkâr tarafı burada gizli bence. “niçin Winterson okumalıyız?” sorusunun karşılığı da…
Okumaya devam et...
Jeanette Winterson, fazlaca özel bir müellif. Ne demek ‘özel’? Şöyle açıklayayım: Çağdaşı yazarlarla tıpkı kulvarda, birebir problemlerle cebelleşirken bunu apayrı bir sanatsallıkla, üzerine düşünülmüş ve gayret sarf edilmiş bir sanatkârlıkla kurabilmeyi başaran seçkin bir muharrir kendisi. 1995’te yayımlanan ve Türkçeye 2018’de Zeynep Baransel tarafınca kazandırılan ‘Sanat Başkaldırır: Coşku ve Cüretkârlık Üzerine’ (Sel Yayınları) isimli kitabında, bu özel ve özgün sanat anlayışına dair çeşitli deneme yazılarını okuyoruz.
Winterson, otobiyografik materyallerden çokça yararlanan, dindar ve baskıcı bir ailede büyümenin nasıl bir tecrübe olduğunu kurgu ve kurgu dışı metinlerinde sıkça anlatan, bu biçimde bakınca da çok riskli bir işe girişen bir sanatçı. Her ne kadar müellifler kurgularında ister istemez kendi hayatlarından çeşitli modülleri kullansa ve hatta bundan kaçmak tam manasıyla mümkün olmasa dahi özyaşam hikayesine gereğinden hayli yer veren yazarlarda bir kısırlık, kendini tekrar tehlikesi nispeten daha fazladır. Bunun dozunu tutturmak, sanattan feragat etmeden kendini kurguya taşımak büyük maharet istiyor. Kanımca Winterson, bunu en âlâ başaran müelliflerden biri. Birinci romanı ‘Tek Meyve Portakal Değildir’den itibaren ‘Vişnenin Cinsiyeti’ isimli romanı ve ‘Normal Olmak Varken niye Keyifli Olasın?’ isimli anı kitabında, muhafazakâr bir ailede lezbiyen bir bayan olmanın ne demek olduğunu asla yenidena düşmeden değişik kurgularla lisana getiriyor.
‘Sanat Başkaldırır’, muharririn “coşkulu ve cüretkâr” sanatını dayandırdığı düşünsel arkaplanı anlatırken lisan, kurgu, hakikat ve bunların toplumsallıkla bağı üzerine dürüst bir sorgulamaya çağırıyor. Winterson’ın lisanı, ne insanı niyetinin objesine yabancılaştıracak derecede kapalı ne de gerçek bir manaya uğraşına yetmeyecek kadar sığdır. Bu yüzden en şiddetli, en karmaşık problemleri gündelik tartışma ritmimize uygun biçimde gündemimize sokarken bir yandan da alışkanlıkla edindiğimiz refleksif niyetlerimizi sarsarak, beynimizin kullanmayı unuttuğumuz eleştirel kaslarını biz farkına varmadan çalıştırır. 1995’te derlenmesine karşın bu yazıları 2022’de taptaze kılan da bu silkeleyici üslubudur sanıyorum.
Sanat Başkaldırır, Jeanette Winterson, Mütercim: Zeynep Baransel, Sel Yayıncılık, 2018.
Kitap üç kısımdan oluşuyor: ‘Sanat Başkaldırır’, ‘Dönüşüm’, ‘Esriklik ve Enerji’. Üç kısımda de fotoğraf, roman, şiir üzere öbür başka sanat kısımlarına ve büyük harfle Sanat’a dair ideolojisini temellendiriyor müellif. Bunu da kendini okura sevdirmek, okuru incitmemek üzere korkulara hiç yanaşmadan yapıyor. “Sanatın ağır varlığı bizim temelli bir emek harcamamızı koşul koşar; tanınan kültürün nefret ettiği cinsten bir emektir bu,” derken okura/seyirciye düşen hissesi görmezden gelmiyor. Bir resmi nitekim nazaranbilmek için bakmaktan öte bir uğraş harcamak, imgelerin peşine düşmek gerektiğini, her gün milyonlarca imaja maruz kalırken görmeyi unutan bizlere bir daha hatırlatıyor.
Winterson’da en sevdiğim şey, kendini hiç bir “mahalleye” sevdirme, beğendirme, kabul ettirme üzere bir kaygı taşımadan yazabilmesi, sanatı sanat olarak ele alırken ne ideolojisinden ne de sanatsallığından ödün vermesi. Bu, bilhassa yeni kuşak aktivizmle iç içe geçmiş bir edebiyat ortamında bence fazlaca değerli bir duruş. Çünkü sanatsallığın aktivizme kurban edildiği, süreksiz ve gündelik politikayı kurguya sıkıştırmakla politik sanat yapmanın birbirine karıştırıldığı bir vakitte yaşadığımızı düşünüyorum. Aşikâr fikirlerin yankılandığı fakat kendi dünyasını kuramamış edebiyat eseri yığınları karşısında “zihinlerimizin sonlarında faaliyet göster(en) ve hâlihazırda var olanları başkalaştır(an)” (s. 36) kuvvetli metinlere bir daha ulaşabilmek için bu çuvaldızın batırılması gerektiği kanaatindeyim. Kitaptaki şu örnek, ne demek istediğimi açıklayacaktır: Winterson, kendisine sorulan “Kitabınız neyle ilgili?” sorusunun aklını karıştırdığını söylüyor ve diyor ki; “Kitap kendiyle ilgilidir. Onu diğer sözcüklerle özetleyebilecek olsaydım, kitabı yazarken kullandığım sözcükleri seçmek için o kadar itina göstermesem de olurdu.” (s. 167). İşte benim kast ettiğim de, “x’le ilgili/x için” yaratılan kurgularda lisana ihtimam ve ehemmiyet verilmeyişi, artık bu sanatsal eforun ehemmiyetsiz oluşu. halbuki sanat, tam da biçimiyle, kendiliğiyle başkaldırır; Winterson bunu hatırlatıyor.
‘Cinsiyetin Semiyotiği’ başlıklı metinde, sanat ve cinsiyet/cinsel yönelim bağlantısına değinirken bunu bir daha eleştirel lezbiyen bir perspektiften gerçekleştiriyor. “Sanat ve sanatkarla ilgili bütün tartışmalarda heteroseksüellik art plana atılırken eşcinsellik ön plana çıkarılır,” diyen Winterson, “Ben tesadüfen bayanlara âşık olan bir müellifim. Tesadüfen muharrir olmuş bir lezbiyen değilim,” (s. 108) kelamlarıyla, sanat alanında lezbiyen bir bayan olarak cinsel yöneliminden ibaret üzere algılanmasına karşı çıkıyor. Hatta -ki günümüzün aktivizmle iç içe geçen edebiyatıyla ilgili görüşüm de bu yönde- eşcinsel edebiyatın büyük çoğunluğunun terapi ve iç dökme olduğunu, sanat olmadığını, ele aldıkları konulardan ibaret olduklarını söyleyerek bir daha cüretkâr bir çıkış yapıyor. Bu pozisyonlanma, yalnızca sanatın değil, kanımca eşcinsel aktivizmin de prestijini korumak/kurtarmak manasına geliyor. “Sanat farklılıktır, lakin illa cinsel farklılık değildir. Dayatılmış ana akım seçimin haricinde durmak insanı muhtemelen daha şuurlu yapsa da, otomatikman sanatkara dönüştürmez,” diyerek sanatın kimlik altında silinmesini eleştiriyor. “Farklılığın özyaşam hikayesini yazmayı” kâfi bulmuyor. Müellifin bu tavrı tartışmalı bulunabilir, gerçekten “Eşcinsel/lezbiyen yazarlar/sanatçılar bu alana ne kadar dâhil olabiliyor?” sorusu geçerliliğini yitirmiş değil. Fakat bilhassa sanatın belirli formlarında, belirli sanat etraflarında sırf cinsel kimliğiyle var olan isimlerin, hakikaten sanatta eşcinsel/lezbiyen tecrübesini, varoluşunu yansıtıp yansıtamadığı da bir o kadar gerçek bir soru olarak karşımızda duruyor.
“Yazarın ufkunu okurlarının önyargılarına bakılırsa belirlemeye” (s. 59) karşı çıkan ve sanatın toplumsallığını, başkaldırıcı yanını tam da kendiliğinde, sanatsallığında bulan Winterson, provokatif ve tartışmalı bir müellif olarak görülebilir. Sanatının başkaldıran, coşkulu ve cüretkâr tarafı burada gizli bence. “niçin Winterson okumalıyız?” sorusunun karşılığı da…
Okumaya devam et...