Tuğba Sivri
Okuyan Hoş Kitap Kulübü vasıtasıyla tanıştığım Macar müellif, filoloji hekimi ve Macar Dijital Edebiyat Akademisi’nin (Digitális Irodalmi Akadémia) kurucusu Magda Szabó’nun ‘Kapı’ isimli romanından bahsetmek istiyorum. Yapı Kredi Yayınları, 1987 yılında yazılan bu romanı birinci sefer 2007’de, Hilmi Ortaç’ın Macarca özgününden yaptığı çevirisiyle yayınlamış ve 2021’de kitap yedinci baskısını yapmış. Muharrire 2003 yılında Fransa’nın Femina Ödülü’nü kazandıran bu roman, özel bir ilgiyi hak ediyor.
Dünya edebiyatına damga vurmuş erkek karakterler vardır: Yabancılar, yeraltı adamları, Oblomovlar… Yerli edebiyatımız da bu bahiste çok zengindir; aylak adamlardan tutunamayanlara, pek incelikle kurulmuş erkek karakterlere aşinayız. Birebir derinlikte kurgulansalar da bayan karakterlerin bu derece güçlü izleri olabiliyor mu, tartışılır. Tahminen feminist hareketin şimdiki global tesiri, bu rüzgârın tarafını bayanların lehine çevirmeye başladı diyebiliriz. Bayanların ne yaşadıkları, ortak kadınlık durumları hem edebiyat özelinde birebir vakitte farklı kurgusal tiplerde tiplerden uzak, epey taraflı biçimde ele alınıyor artık. Olağan eski metinler de bu gözle bir daha okunmaya, bir daha yorumlanmaya açık hâle geliyor. ‘Kapı’, dünya edebiyatına bu biçimde kuvvetli bir bayan karakter armağan ediyor.
HUYSUZ, YAŞLI, ‘DEĞİŞİK’ BİR BAYAN
Bir muharririn, meskeninin paklığı ve yemek, ütü üzere işleri için bir yardımcıya muhtaçlık duymasıyla başlıyor öykü. Emerenc, yaşlı ancak kuvvetli vücuduyla bu işi hakkıyla yapan bir konut çalışanı. Çalışacağı insanları, çalışma kaidelerini, hatta yapacağı işleri kendisi seçen; beşerlerle ilgisini kendi adalet anlayışına nazaran düzenleyen, hudut tanımazlığıyla vakit zaman okuru rahatsız eden, ayrıksı bir kişiliği var Emerenc’in. Müellifle ilgisi, daima gergin bir ip üzerinde ilerliyor. Meskeninin içine kimseyi kabul etmeyen, konuklarını kapısının önündeki avluda ağırlayan Emerenc, diğerlerinin -özellikle de çalıştığı konutların sakinlerinin- hudutlarına pek de hürmet duymuyor. Otoriteyle sorunu var ancak kendi otoritesi kelam konusu olduğunda sorgu kabul etmiyor. Bu hâliyle tam bir “huysuz yaşlı kadın” Emerenc, ihtiyarlığın hakkını veriyor.
Lakin Emerenc’i kuvvetli bir karakter kılan bu sert ve odunsuz hali değil. En azından yalnızca bu değil. Müellifle bağlantısı yıllar ortasında kuvvetlendikçe biz de Emerenc’in geçmişine dair bilgi kırıntıları edinmeye başlıyoruz. Evlatlık oluşu, kardeşlerini trajik biçimde kaybedişi, savaş sırasında ve daha sonrasında kaçakları konutunda gizleyişi, hayatında bir kez bir erkeğe nitekim güvenişi, itimadının kökünden sarsılışı, şefkatli bir bağ kurmayı hiç bir vakit beceremeyecek oluşu… Emerenc, yaşadıklarını bir mağduriyet anlatısı olarak kurgulamıyor, yalnızca hayatın bu biçimde bir şey olduğunu düşünüp bu dünyada işe fayda ne yapılabilirse onu yapması gerektiğine inanıyor. Bu inancı o denli mukadderatçı bir duruş da değil bilakis, Emerenc’in yazgıyla ve dinle uzlaşmaya hiç niyeti yok. Dinle alakası, bir kilise bağışı sırasında kendisine en makus kıyafetlerin kalması kararı büsbütün kopuyor. Muharrir, yani roman karakteri olan muharrir, sistemli kiliseye giden biri olarak bu derece sıradan bir niçinle Allah’a gerisini dönen Emerenc’i asla anlayamıyor, ondan daha “sofistike” bir niye bekliyor. Lakin yok. Emerenc, her türlü iktidarı olduğu üzere din iktidarını da yok sayıyor fakat bunu ezilenler, adaletsizlik, kilisenin yolsuzlukları üzere politik bir niçinle değil, büsbütün şahsi ve tekil bir tecrübeye dayanarak, hiç yasallaştırma gereği duymadan yapıyor.
Kapı, Magda Szabo, Tercüman: Hilmi Ortaç, 260 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2016.
VÜCUT, ZİHİN VE İKTİDAR İLGİSİ
Emerenc için her türlü iktidar yozdur, zorbadır. Hangi siyasi ajandaya göre hareket ediyorsa etsin, iktidar sahibiyse nazaranv buyurur ve başkalarına ne yapacağını söyler. Bir mesken çalışanının bunları söylemesi, bilhassa bedensel emeğin hor ya da yok görüldüğü bir global kapitalist kültürde çok çelişkili görünebilir lakin Szabo, Emerenc’i o denli bir iç tutarlılıkla kurgulamış ki çalıştığı meskenlerde patronlarla alakaları, Emerenc’e bu türlü bir iktidar eleştirisi sunabilme gücü veriyor. Emerenc “gorev tanımını” kendi belirliyor, maaşını ve çalışacağı saatleri kendi belirliyor, hangi işi nasıl yapacağını kendi belirliyor ve bir konut çalışanıyla mesken sahibinin olağan kabul edilen bağından hayli farklı olarak buyurgan ve kendisinden çekinilen taraf, Emerenc oluyor. Pekala, yaşlı bir bayanı, hele hele meskenlerin paklığını yapan yaşlı bir bayanı bu derece nüfuzlu kılan şey ne? Aslında Emerenc, kendi dünya görüşünü bir biçimde etrafındaki insanlara dayatmayı ya da en azından kabul ettirmeyi başardığı için bir üstünlük kuruyor. Onun hayat görüşüne göre, “iki cins insan vardı(r): süpüren ve süpürmeyen”. Bedensel işleri zihinsel işlerden üstün tutan, kendi yemeğini yapıp kendi meskenini temizlemeyen insanları eksik nazarann, müelliflik üzere yaratıcı ancak somut biçimde dünyada bir değişiklik yaptığına inanmadığı işleri tali ve hatta gereksiz bulan bu bayan, kuvvetli vücuduyla kendinden gençlerin erişemeyeceği bir çeviklikte oluşuyla gurur duyuyor. Bu kendinden eminlik ve tahminen de küstahlık, beşerlerle bağlantısında ona duygusal bir üstünlük sağlıyor. Gerçekten müellif, sık sık kendini onun karşısında hatalı, eksik ya da yanlış bir pozisyonda bulup yanılgılarını düzeltmeye çalışıyor.
Doğal Emerenc’in zayıflıkları da var, her uygun kurgulanmış karakter üzere. Asla açmadığı kapısının öte tarafında ne olduğuna dair onu tanıyan etrafta binlerce senaryo ortaya atılırken ne kendini açıklama ne de “ayıp olur” tasasıyla hudutlarından taviz verme niyetinde olan Emerenc, kimselerle kurmadığı uzun soluklu yakın ilgiyi müellifle kurarak bu mahremiyeti tehlikeye attığını da seziyor. Gerçekten muharrir, her ne kadar buna tüm gücüyle karşı durmaya çalışsa da, Emerenc’in senelerca muhafazayı başardığı bu mahremiyetin ihlâlinin niçini oluyor. Emerenc, kendi kurallarıyla, kendi hudutlarıyla, kendi olarak beşerlerle münasebet kurma konusunda senelerca büyük bir yetenek geliştirmiş olsa da insanın öngörülemezliği; insan vücudunun ne kadar kuvvetli olursa olsun zayıf, fani, ziyan verilebilir oluşu ve tahminen de her şeyden hayli mahremiyet hakkının yaşlandıkça insanın elinden kayıp gidişi karşısında çaresiz kalıyor.
Kitabın bir yerine geldiğimde, bunun bir kurgu değil anı kitabı olup olmadığını denetim etme gereği duymuştum. Zira muharrir -sanıyorum bu çevirmenin de başarısı- güya başından geçenleri bir arkadaşına anlatır üzere yazarken öteki yandan o denli kuvvetli bir dünya kuruyor ki bu derece fütursuz, norm dışı, sıra dışı bir yaşlı bayanın hakikaten bir yerde yaşadığından emin oluyorsunuz. Hakikaten Emerenc’e ilham veren bir çalışanının olduğunu söylüyor müellif, büsbütün kurgu da değil aslında Emerenc.
Roman, birbirinden büsbütün farklı iki bayanı merkeze alırken en çok da insanların hayatla, yaşlanmakla ve başka beşerlerle yüzleşmek zorunda kaldıklarında ne kadar kırılgan olabileceğini ince ince işliyor. Kitabı bitirirken aklıma, Sezen Aksu’nun sesiyle, şu dizeler düşüyor:
“Lakin
Hayat fışkırır damarlarımızdan
Onca şeye karşın
Doyasıya, ölesiye
Ve biz bir yandan yüzü kızaran insan
Hayvan üzere atlarız avımızın üstüne
Hem katil
Hem kurban”
Okumaya devam et...
Okuyan Hoş Kitap Kulübü vasıtasıyla tanıştığım Macar müellif, filoloji hekimi ve Macar Dijital Edebiyat Akademisi’nin (Digitális Irodalmi Akadémia) kurucusu Magda Szabó’nun ‘Kapı’ isimli romanından bahsetmek istiyorum. Yapı Kredi Yayınları, 1987 yılında yazılan bu romanı birinci sefer 2007’de, Hilmi Ortaç’ın Macarca özgününden yaptığı çevirisiyle yayınlamış ve 2021’de kitap yedinci baskısını yapmış. Muharrire 2003 yılında Fransa’nın Femina Ödülü’nü kazandıran bu roman, özel bir ilgiyi hak ediyor.
Dünya edebiyatına damga vurmuş erkek karakterler vardır: Yabancılar, yeraltı adamları, Oblomovlar… Yerli edebiyatımız da bu bahiste çok zengindir; aylak adamlardan tutunamayanlara, pek incelikle kurulmuş erkek karakterlere aşinayız. Birebir derinlikte kurgulansalar da bayan karakterlerin bu derece güçlü izleri olabiliyor mu, tartışılır. Tahminen feminist hareketin şimdiki global tesiri, bu rüzgârın tarafını bayanların lehine çevirmeye başladı diyebiliriz. Bayanların ne yaşadıkları, ortak kadınlık durumları hem edebiyat özelinde birebir vakitte farklı kurgusal tiplerde tiplerden uzak, epey taraflı biçimde ele alınıyor artık. Olağan eski metinler de bu gözle bir daha okunmaya, bir daha yorumlanmaya açık hâle geliyor. ‘Kapı’, dünya edebiyatına bu biçimde kuvvetli bir bayan karakter armağan ediyor.
HUYSUZ, YAŞLI, ‘DEĞİŞİK’ BİR BAYAN
Bir muharririn, meskeninin paklığı ve yemek, ütü üzere işleri için bir yardımcıya muhtaçlık duymasıyla başlıyor öykü. Emerenc, yaşlı ancak kuvvetli vücuduyla bu işi hakkıyla yapan bir konut çalışanı. Çalışacağı insanları, çalışma kaidelerini, hatta yapacağı işleri kendisi seçen; beşerlerle ilgisini kendi adalet anlayışına nazaran düzenleyen, hudut tanımazlığıyla vakit zaman okuru rahatsız eden, ayrıksı bir kişiliği var Emerenc’in. Müellifle ilgisi, daima gergin bir ip üzerinde ilerliyor. Meskeninin içine kimseyi kabul etmeyen, konuklarını kapısının önündeki avluda ağırlayan Emerenc, diğerlerinin -özellikle de çalıştığı konutların sakinlerinin- hudutlarına pek de hürmet duymuyor. Otoriteyle sorunu var ancak kendi otoritesi kelam konusu olduğunda sorgu kabul etmiyor. Bu hâliyle tam bir “huysuz yaşlı kadın” Emerenc, ihtiyarlığın hakkını veriyor.
Lakin Emerenc’i kuvvetli bir karakter kılan bu sert ve odunsuz hali değil. En azından yalnızca bu değil. Müellifle bağlantısı yıllar ortasında kuvvetlendikçe biz de Emerenc’in geçmişine dair bilgi kırıntıları edinmeye başlıyoruz. Evlatlık oluşu, kardeşlerini trajik biçimde kaybedişi, savaş sırasında ve daha sonrasında kaçakları konutunda gizleyişi, hayatında bir kez bir erkeğe nitekim güvenişi, itimadının kökünden sarsılışı, şefkatli bir bağ kurmayı hiç bir vakit beceremeyecek oluşu… Emerenc, yaşadıklarını bir mağduriyet anlatısı olarak kurgulamıyor, yalnızca hayatın bu biçimde bir şey olduğunu düşünüp bu dünyada işe fayda ne yapılabilirse onu yapması gerektiğine inanıyor. Bu inancı o denli mukadderatçı bir duruş da değil bilakis, Emerenc’in yazgıyla ve dinle uzlaşmaya hiç niyeti yok. Dinle alakası, bir kilise bağışı sırasında kendisine en makus kıyafetlerin kalması kararı büsbütün kopuyor. Muharrir, yani roman karakteri olan muharrir, sistemli kiliseye giden biri olarak bu derece sıradan bir niçinle Allah’a gerisini dönen Emerenc’i asla anlayamıyor, ondan daha “sofistike” bir niye bekliyor. Lakin yok. Emerenc, her türlü iktidarı olduğu üzere din iktidarını da yok sayıyor fakat bunu ezilenler, adaletsizlik, kilisenin yolsuzlukları üzere politik bir niçinle değil, büsbütün şahsi ve tekil bir tecrübeye dayanarak, hiç yasallaştırma gereği duymadan yapıyor.
Kapı, Magda Szabo, Tercüman: Hilmi Ortaç, 260 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2016.
VÜCUT, ZİHİN VE İKTİDAR İLGİSİ
Emerenc için her türlü iktidar yozdur, zorbadır. Hangi siyasi ajandaya göre hareket ediyorsa etsin, iktidar sahibiyse nazaranv buyurur ve başkalarına ne yapacağını söyler. Bir mesken çalışanının bunları söylemesi, bilhassa bedensel emeğin hor ya da yok görüldüğü bir global kapitalist kültürde çok çelişkili görünebilir lakin Szabo, Emerenc’i o denli bir iç tutarlılıkla kurgulamış ki çalıştığı meskenlerde patronlarla alakaları, Emerenc’e bu türlü bir iktidar eleştirisi sunabilme gücü veriyor. Emerenc “gorev tanımını” kendi belirliyor, maaşını ve çalışacağı saatleri kendi belirliyor, hangi işi nasıl yapacağını kendi belirliyor ve bir konut çalışanıyla mesken sahibinin olağan kabul edilen bağından hayli farklı olarak buyurgan ve kendisinden çekinilen taraf, Emerenc oluyor. Pekala, yaşlı bir bayanı, hele hele meskenlerin paklığını yapan yaşlı bir bayanı bu derece nüfuzlu kılan şey ne? Aslında Emerenc, kendi dünya görüşünü bir biçimde etrafındaki insanlara dayatmayı ya da en azından kabul ettirmeyi başardığı için bir üstünlük kuruyor. Onun hayat görüşüne göre, “iki cins insan vardı(r): süpüren ve süpürmeyen”. Bedensel işleri zihinsel işlerden üstün tutan, kendi yemeğini yapıp kendi meskenini temizlemeyen insanları eksik nazarann, müelliflik üzere yaratıcı ancak somut biçimde dünyada bir değişiklik yaptığına inanmadığı işleri tali ve hatta gereksiz bulan bu bayan, kuvvetli vücuduyla kendinden gençlerin erişemeyeceği bir çeviklikte oluşuyla gurur duyuyor. Bu kendinden eminlik ve tahminen de küstahlık, beşerlerle bağlantısında ona duygusal bir üstünlük sağlıyor. Gerçekten müellif, sık sık kendini onun karşısında hatalı, eksik ya da yanlış bir pozisyonda bulup yanılgılarını düzeltmeye çalışıyor.
Doğal Emerenc’in zayıflıkları da var, her uygun kurgulanmış karakter üzere. Asla açmadığı kapısının öte tarafında ne olduğuna dair onu tanıyan etrafta binlerce senaryo ortaya atılırken ne kendini açıklama ne de “ayıp olur” tasasıyla hudutlarından taviz verme niyetinde olan Emerenc, kimselerle kurmadığı uzun soluklu yakın ilgiyi müellifle kurarak bu mahremiyeti tehlikeye attığını da seziyor. Gerçekten muharrir, her ne kadar buna tüm gücüyle karşı durmaya çalışsa da, Emerenc’in senelerca muhafazayı başardığı bu mahremiyetin ihlâlinin niçini oluyor. Emerenc, kendi kurallarıyla, kendi hudutlarıyla, kendi olarak beşerlerle münasebet kurma konusunda senelerca büyük bir yetenek geliştirmiş olsa da insanın öngörülemezliği; insan vücudunun ne kadar kuvvetli olursa olsun zayıf, fani, ziyan verilebilir oluşu ve tahminen de her şeyden hayli mahremiyet hakkının yaşlandıkça insanın elinden kayıp gidişi karşısında çaresiz kalıyor.
Kitabın bir yerine geldiğimde, bunun bir kurgu değil anı kitabı olup olmadığını denetim etme gereği duymuştum. Zira muharrir -sanıyorum bu çevirmenin de başarısı- güya başından geçenleri bir arkadaşına anlatır üzere yazarken öteki yandan o denli kuvvetli bir dünya kuruyor ki bu derece fütursuz, norm dışı, sıra dışı bir yaşlı bayanın hakikaten bir yerde yaşadığından emin oluyorsunuz. Hakikaten Emerenc’e ilham veren bir çalışanının olduğunu söylüyor müellif, büsbütün kurgu da değil aslında Emerenc.
Roman, birbirinden büsbütün farklı iki bayanı merkeze alırken en çok da insanların hayatla, yaşlanmakla ve başka beşerlerle yüzleşmek zorunda kaldıklarında ne kadar kırılgan olabileceğini ince ince işliyor. Kitabı bitirirken aklıma, Sezen Aksu’nun sesiyle, şu dizeler düşüyor:
“Lakin
Hayat fışkırır damarlarımızdan
Onca şeye karşın
Doyasıya, ölesiye
Ve biz bir yandan yüzü kızaran insan
Hayvan üzere atlarız avımızın üstüne
Hem katil
Hem kurban”
Okumaya devam et...