Cet Hacımale
Tanzimat romanları, bir jenerasyonun hayata ve edebiyata nasıl baktığını anlamak için olağanüstü kaynaklardır. Sırf edebiyatla ilgilenmeyen, bununla birlikte toplumu da değiştirip dönüştürme gayretinde olan Tanzimat aydınlarının zihin dünyası en berrak biçimde bu metinlerde karşımıza çıkar. Günümüz okurları, bu romanlar aracılığıyla kimi problemlerin geçmişten bugüne nasıl miras kaldığını şaşkınlıkla keşfederken periyodun aydınlarının taşıdıkları heyecana ortak olmaktan da kapalı bir haz alır. Yıkılmakta olan bir imparatorluğu edebiyat aracılığıyla kurtarmak üzere naif ve romantik bir gayretin peşinde olan Tanzimat müelliflerinin ortasında bulundukları tansiyonu keşfetmek ya da batıya yönelik istekle ulusal kimliği kaybetmekten duyulan kaygı içindeki zıtlıkların izini sürmek üzere sıkıntılar, devrin romanlarını okurken okuyucunun zihnine tabiatıyla üşüşür.
Tanzimat romanlarını okumak, toplumun batılılaşması için efor harcayan bu müelliflere duyulan sempatinin yanında periyodun sıkıntılarını daha güzel anlamak açısından da değerlidir. Görücü yordamı evlilik, bayanların eğitimi ya da kölelik üzere periyodun öne çıkan meseleleri bu romanlarda husus edilmiş ve edebiyat aracılığıyla bu sorunlara devalar aranmıştır. Bu yüzden “Tanzimat ruhunu” daha âlâ anlamanın ve periyot aydınlarının karşı karşıya oldukları sıkıntılara ne üzere tahliller önerdiklerini öğrenmenin en yeterli yolu dönüp bu romanlara bir daha bakmaktan geçer. Bu bağlamda tercih edilebilecek en tipik örneklerden biriyse hiç elbet Tanzimat periyodunun en kıymetli romanlarından olan ‘Sergüzeşt’tir. Bu metin, geçtiğimiz günlerde Bağlantı Yayınları tarafınca sadeleştirilmiş ve eleştirel olarak, iki farklı kitap halinde yayınlandı, metinleri hazırlayan isimse İsmail Kayapınar.
Sergüzeşt – Sadeleştirilmiş Basım, Samipaşazade Sezai, Çevrimyazı: İsmail Kayapınar, 130 syf., İrtibat Yayıncılık, 2022.
birinci vakit içinderda 1888 yılında yayınlanan ‘Sergüzeşt’, muharriri Samipaşazade Sezai’nin kölelik müessesini tartışırken devrin toplumsal hayatından görünümler sunmayı da ihmal etmediği, kıymetli bir kurucu metindir. Tevfik Fikret’in “bizde edebi hikâyenüvisliğin birinci numunesidir,” diyerek övdüğü bu metin, Osmanlı için çabucak hemen epey yeni bir edebi çeşit olan ve hâlâ romantizmin tesirinde gelişen Türkçe romanın realizmle tanışmasını sağlamış, çabucak sonrasında Recaizade Mahmut Ekrem’in ‘Araba Sevdası’yla bir arada ehil bir meselai vereceği bu akımın edebiyatımızda ortaya çıkışının yolunu hazırlamıştır. Müellif, romanın baş şahsı olan Dilber’in öyküsünü anlatırken abartıdan kaçınmaya çalışmış, karakterin portesini ortasında bulunduğu yer ve toplumsal yapıya uygun biçimde betimlemeye itina göstermiştir. Bu açıdan kendisindilk evvel yazılmış romanlardan ayrışan Sergüzeşt, ortasında barındırdığı nesil çatışmasıyla da ilgi çeker. Tanzimat aydınlarının eski nesille içindeki kopuşun bir göstergesi haline gelen bu çatışma ögesi romana kıymetli bir tarihsellik kazandırmıştır. Celâl Bey’in evlilik ve kölelik konusunda başta babası Asaf Paşa olmak üzere etrafındaki eski neslin temsilcisi olan şahıslarla aykırı düşmesi, gerçekte Samipaşazade Sezai’nin şahsen deneyim ettiği bir çatışmayı yankılamaktadır.
‘Sergüzeşt’in temel konusu, Tanzimat edebiyatının sıkça işlenen temalarından biri olan kölelik problemidir. Romanda köleliğin birlikteinde getirmiş olduğu sınıflı toplum yapısını ve bu durumun ortaya çıkardığı çarpık bağları ele alan müellif, Kafkasya’dan kaçırılıp İstanbul’daki bir esir pazarında satılığa çıkarılan genç Dilber’in acıklı hikayesi üzerinden toplumun ortasında bulunduğu ikiyüzlülüğe ayna meblağ. Samipaşazade Sezai, çağdaş bir eğitim almakla ve batılı bir ömür stilini sürdürmekle övünen kimi şahısların iş köleliğe geldiğinde takındıkları çelişkili tavrı bu romanda muvaffakiyetle ortaya koymuştur. Müellifin Dilber’e beslediği sempatiyi gizlemeye gerek görmüyor oluşu, okuyucunun da bu bahtsız genç kızla empati kurmasını kolaylaştırır. Bu sayede muharrir, okuru kendi savunduğu fikre epeyce daha kolay ikna etmeyi başarır. tıpkı vakitte Sergüzeşt’teki kölelik problemi sırf insan ticareti bağlamında ele alınmamıştır. Romanda mevzu edilen esaretin siyasi bir boyutu da vardır. Esir kızı Dilber’in kişiselyetinde Osmanlı’daki kölelik kurumunu eleştiren müellif, pazarlarda para karşılığı alınıp satılan kölelerin durumuyla Osmanlı’nın ortasında bulunduğu politik baskı ortamı içinde örtük bir paralellik kurar. Romanda açıkça yapılmış politik göndermeler olmasa da muharririn kölelik kurumunu eleştirmek emeliyle kaleme aldığı kimi satırları devrin aydınları üstündeki siyasi baskıya işaret eden dokundurmalar olarak okumak mümkündür. Romanın “Hürriyete” sözüyle bitmiş olduği göz önünde bulundurulduğunda muharririn metin içerisinde yapmış olduğu siyasi telmihlerin mahiyeti daha net bir biçimde açığa çıkar. Samipaşazade Sezai, romanında esaretin her türlüsüne karşı cephe alarak değerli bir tutum ortaya koymuş ve Tanzimat aydınlarının üstlenmiş oldukları misyona uygun bir davranışta bulunarak politik baskıya edebiyatla direnmenin yolunu aramıştır. ‘Sergüzeşt’te bir meselai gördüğümüz hürriyet yanlısı bu tavır, batıdan yeni alınmış bir kavram olan özgürlüğe kelam konusu devirde aydınlar tarafınca duyulan kuvvetli bağlılığı da gözler önüne sermektedir.
Sergüzeşt – Eleştirel Basım, Samipaşazade Sezai, Çevrimyazı: İsmail Kayapınar, 203 syf., İrtibat Yayıncılık, 2022.
İnci Enginün, Samipaşazade Sezai’nin gündelik hayattan kimi detayları yakalamakta epeyce başarılı olduğuna dikkat çekerek ‘Sergüzeşt’in bu bakımdan epey güçlü bir roman olduğuna vurgu yapar. Hakikaten de ‘Sergüzeşt’, ele aldığı hususun haricinde bayağı hayatın ortasından dikkat cazibeli detaylara verdiği kıymetle de okuması keyifli bir romandır. Romanda insan ve eşya içinde kurulan kimi benzerlikler, periyot edebiyatı için son derece yeni bir söyleyiş stilinin doğmakta olduğunun ipuçlarını verir. Örneğin Celâl Bey’in akıl dışı davranışlarını mazur gösterebilmek ismine “Yalnız saat, muhakemesi bozulmuş bir zihne benziyor!” diyerek saat ile insan zihni içinde kurduğu benzerlik, müellifin etrafına ne kadar dikkatli bir bakışla yaklaştığını gözler önüne serer. Muharririn kullanmış olduğu yavaşça lakin sıradanlıktan uzak üslubun da okura keyifli ve kolay bir okuma tecrübesi sunduğunu söylemek mümkündür. Okur, Sezai’nin anlatmaktan büyük keyif aldığı konut ve oda tasvirlerini okurken vakit zaman müellifle tıpkı edebi hazzı paylaştığını hisseder. Vakit ve yerden uzaklaşıp bir anlığına da olsa Tanzimat periyodunun konak ömrüne konuk olmak, ‘Sergüzeşt’in okurlarına sunduğu en hoş ikramlardan biridir.
‘Sergüzeşt’, roman çeşidinin Türk edebiyatındaki birinci örneklerinden biri olmanın birlikteinde getirmiş olduğu kusurları kaçınılmaz olarak bünyesinde taşır. Melodramatik yapısıyla, gri tonlara yer vermeyen karakter kurulumuyla, kolay kolay varsayım edilebilecek olay örgüsüyle bugünün okuru için yeni bir şey söylemeyen bir metin olarak gözükebileceği de doğrudur. birebir vakitte ‘Sergüzeşt’in bugünün okuyucusuna vaat ettiği ve gözlerden kaçan öbür çekicilikleri vardır. ‘Sergüzeşt’, her şeydilk evvel roman çeşidinin Türkiye’de kurulmasına öncülük eden birkaç yapıttan biri olmasıyla ilgi çeker. Bu edebi tıbbın uzun bir geçmişe sahip olduğu Kıta Avrupası’na kıyasla epey yeni ortaya çıktığı Türkiye topraklarında bu kadar kısa vakitte serpilip gelişmesinin ve sonunda Nobel’e uzanan bir geleneğe sahip olmasının ardında ‘Sergüzeşt’ üzere kurucu metinlerin büyük rolü vardır. Bu yüzden ‘Sergüzeşt’i bir daha okumak, bugün Türkiye’de kuvvetli bir geleneğe sahip olan roman çeşidinin emekleme çağlarına şahit olmak için büyük bir fırsattır.
‘Sergüzeşt’, bunun yanı sıra bugün epey gereksinim duyduğumuz lakin görmekte zorlandığımız aydın sorumluluğuna olan inancımızı yenilememize de imkân sağlar. Bugünkünden daha sıkıntı koşullar altında yaşadıkları biçimde otoriteye karşı uğraş etmekten vazgeçmeyen ve toplumu ileriye taşımak üzere ağır bir sorumluluğun altına giren Samipaşazade Sezai üzere aydınların varlığını hatırlamak, geleceğe daha umutla bakmamıza yardımcı olacaktır. Tanzimat aydınlarının gayretinden bugüne dönük dersler çıkarmak için ‘Sergüzeşt’ güzel bir başlangıçtır. Bütün bunlarla ilgisi olmayan kolay okur içinse melodramatik bir aşk kıssasını akıcı ve keyifli bir üslupla anlatan ‘Sergüzeşt’i açıp bir daha okumak, her vakit için inançlı ve yeterli bir tercihtir.
Okumaya devam et...
Tanzimat romanları, bir jenerasyonun hayata ve edebiyata nasıl baktığını anlamak için olağanüstü kaynaklardır. Sırf edebiyatla ilgilenmeyen, bununla birlikte toplumu da değiştirip dönüştürme gayretinde olan Tanzimat aydınlarının zihin dünyası en berrak biçimde bu metinlerde karşımıza çıkar. Günümüz okurları, bu romanlar aracılığıyla kimi problemlerin geçmişten bugüne nasıl miras kaldığını şaşkınlıkla keşfederken periyodun aydınlarının taşıdıkları heyecana ortak olmaktan da kapalı bir haz alır. Yıkılmakta olan bir imparatorluğu edebiyat aracılığıyla kurtarmak üzere naif ve romantik bir gayretin peşinde olan Tanzimat müelliflerinin ortasında bulundukları tansiyonu keşfetmek ya da batıya yönelik istekle ulusal kimliği kaybetmekten duyulan kaygı içindeki zıtlıkların izini sürmek üzere sıkıntılar, devrin romanlarını okurken okuyucunun zihnine tabiatıyla üşüşür.
Tanzimat romanlarını okumak, toplumun batılılaşması için efor harcayan bu müelliflere duyulan sempatinin yanında periyodun sıkıntılarını daha güzel anlamak açısından da değerlidir. Görücü yordamı evlilik, bayanların eğitimi ya da kölelik üzere periyodun öne çıkan meseleleri bu romanlarda husus edilmiş ve edebiyat aracılığıyla bu sorunlara devalar aranmıştır. Bu yüzden “Tanzimat ruhunu” daha âlâ anlamanın ve periyot aydınlarının karşı karşıya oldukları sıkıntılara ne üzere tahliller önerdiklerini öğrenmenin en yeterli yolu dönüp bu romanlara bir daha bakmaktan geçer. Bu bağlamda tercih edilebilecek en tipik örneklerden biriyse hiç elbet Tanzimat periyodunun en kıymetli romanlarından olan ‘Sergüzeşt’tir. Bu metin, geçtiğimiz günlerde Bağlantı Yayınları tarafınca sadeleştirilmiş ve eleştirel olarak, iki farklı kitap halinde yayınlandı, metinleri hazırlayan isimse İsmail Kayapınar.
Sergüzeşt – Sadeleştirilmiş Basım, Samipaşazade Sezai, Çevrimyazı: İsmail Kayapınar, 130 syf., İrtibat Yayıncılık, 2022.
birinci vakit içinderda 1888 yılında yayınlanan ‘Sergüzeşt’, muharriri Samipaşazade Sezai’nin kölelik müessesini tartışırken devrin toplumsal hayatından görünümler sunmayı da ihmal etmediği, kıymetli bir kurucu metindir. Tevfik Fikret’in “bizde edebi hikâyenüvisliğin birinci numunesidir,” diyerek övdüğü bu metin, Osmanlı için çabucak hemen epey yeni bir edebi çeşit olan ve hâlâ romantizmin tesirinde gelişen Türkçe romanın realizmle tanışmasını sağlamış, çabucak sonrasında Recaizade Mahmut Ekrem’in ‘Araba Sevdası’yla bir arada ehil bir meselai vereceği bu akımın edebiyatımızda ortaya çıkışının yolunu hazırlamıştır. Müellif, romanın baş şahsı olan Dilber’in öyküsünü anlatırken abartıdan kaçınmaya çalışmış, karakterin portesini ortasında bulunduğu yer ve toplumsal yapıya uygun biçimde betimlemeye itina göstermiştir. Bu açıdan kendisindilk evvel yazılmış romanlardan ayrışan Sergüzeşt, ortasında barındırdığı nesil çatışmasıyla da ilgi çeker. Tanzimat aydınlarının eski nesille içindeki kopuşun bir göstergesi haline gelen bu çatışma ögesi romana kıymetli bir tarihsellik kazandırmıştır. Celâl Bey’in evlilik ve kölelik konusunda başta babası Asaf Paşa olmak üzere etrafındaki eski neslin temsilcisi olan şahıslarla aykırı düşmesi, gerçekte Samipaşazade Sezai’nin şahsen deneyim ettiği bir çatışmayı yankılamaktadır.
‘Sergüzeşt’in temel konusu, Tanzimat edebiyatının sıkça işlenen temalarından biri olan kölelik problemidir. Romanda köleliğin birlikteinde getirmiş olduğu sınıflı toplum yapısını ve bu durumun ortaya çıkardığı çarpık bağları ele alan müellif, Kafkasya’dan kaçırılıp İstanbul’daki bir esir pazarında satılığa çıkarılan genç Dilber’in acıklı hikayesi üzerinden toplumun ortasında bulunduğu ikiyüzlülüğe ayna meblağ. Samipaşazade Sezai, çağdaş bir eğitim almakla ve batılı bir ömür stilini sürdürmekle övünen kimi şahısların iş köleliğe geldiğinde takındıkları çelişkili tavrı bu romanda muvaffakiyetle ortaya koymuştur. Müellifin Dilber’e beslediği sempatiyi gizlemeye gerek görmüyor oluşu, okuyucunun da bu bahtsız genç kızla empati kurmasını kolaylaştırır. Bu sayede muharrir, okuru kendi savunduğu fikre epeyce daha kolay ikna etmeyi başarır. tıpkı vakitte Sergüzeşt’teki kölelik problemi sırf insan ticareti bağlamında ele alınmamıştır. Romanda mevzu edilen esaretin siyasi bir boyutu da vardır. Esir kızı Dilber’in kişiselyetinde Osmanlı’daki kölelik kurumunu eleştiren müellif, pazarlarda para karşılığı alınıp satılan kölelerin durumuyla Osmanlı’nın ortasında bulunduğu politik baskı ortamı içinde örtük bir paralellik kurar. Romanda açıkça yapılmış politik göndermeler olmasa da muharririn kölelik kurumunu eleştirmek emeliyle kaleme aldığı kimi satırları devrin aydınları üstündeki siyasi baskıya işaret eden dokundurmalar olarak okumak mümkündür. Romanın “Hürriyete” sözüyle bitmiş olduği göz önünde bulundurulduğunda muharririn metin içerisinde yapmış olduğu siyasi telmihlerin mahiyeti daha net bir biçimde açığa çıkar. Samipaşazade Sezai, romanında esaretin her türlüsüne karşı cephe alarak değerli bir tutum ortaya koymuş ve Tanzimat aydınlarının üstlenmiş oldukları misyona uygun bir davranışta bulunarak politik baskıya edebiyatla direnmenin yolunu aramıştır. ‘Sergüzeşt’te bir meselai gördüğümüz hürriyet yanlısı bu tavır, batıdan yeni alınmış bir kavram olan özgürlüğe kelam konusu devirde aydınlar tarafınca duyulan kuvvetli bağlılığı da gözler önüne sermektedir.
Sergüzeşt – Eleştirel Basım, Samipaşazade Sezai, Çevrimyazı: İsmail Kayapınar, 203 syf., İrtibat Yayıncılık, 2022.
İnci Enginün, Samipaşazade Sezai’nin gündelik hayattan kimi detayları yakalamakta epeyce başarılı olduğuna dikkat çekerek ‘Sergüzeşt’in bu bakımdan epey güçlü bir roman olduğuna vurgu yapar. Hakikaten de ‘Sergüzeşt’, ele aldığı hususun haricinde bayağı hayatın ortasından dikkat cazibeli detaylara verdiği kıymetle de okuması keyifli bir romandır. Romanda insan ve eşya içinde kurulan kimi benzerlikler, periyot edebiyatı için son derece yeni bir söyleyiş stilinin doğmakta olduğunun ipuçlarını verir. Örneğin Celâl Bey’in akıl dışı davranışlarını mazur gösterebilmek ismine “Yalnız saat, muhakemesi bozulmuş bir zihne benziyor!” diyerek saat ile insan zihni içinde kurduğu benzerlik, müellifin etrafına ne kadar dikkatli bir bakışla yaklaştığını gözler önüne serer. Muharririn kullanmış olduğu yavaşça lakin sıradanlıktan uzak üslubun da okura keyifli ve kolay bir okuma tecrübesi sunduğunu söylemek mümkündür. Okur, Sezai’nin anlatmaktan büyük keyif aldığı konut ve oda tasvirlerini okurken vakit zaman müellifle tıpkı edebi hazzı paylaştığını hisseder. Vakit ve yerden uzaklaşıp bir anlığına da olsa Tanzimat periyodunun konak ömrüne konuk olmak, ‘Sergüzeşt’in okurlarına sunduğu en hoş ikramlardan biridir.
‘Sergüzeşt’, roman çeşidinin Türk edebiyatındaki birinci örneklerinden biri olmanın birlikteinde getirmiş olduğu kusurları kaçınılmaz olarak bünyesinde taşır. Melodramatik yapısıyla, gri tonlara yer vermeyen karakter kurulumuyla, kolay kolay varsayım edilebilecek olay örgüsüyle bugünün okuru için yeni bir şey söylemeyen bir metin olarak gözükebileceği de doğrudur. birebir vakitte ‘Sergüzeşt’in bugünün okuyucusuna vaat ettiği ve gözlerden kaçan öbür çekicilikleri vardır. ‘Sergüzeşt’, her şeydilk evvel roman çeşidinin Türkiye’de kurulmasına öncülük eden birkaç yapıttan biri olmasıyla ilgi çeker. Bu edebi tıbbın uzun bir geçmişe sahip olduğu Kıta Avrupası’na kıyasla epey yeni ortaya çıktığı Türkiye topraklarında bu kadar kısa vakitte serpilip gelişmesinin ve sonunda Nobel’e uzanan bir geleneğe sahip olmasının ardında ‘Sergüzeşt’ üzere kurucu metinlerin büyük rolü vardır. Bu yüzden ‘Sergüzeşt’i bir daha okumak, bugün Türkiye’de kuvvetli bir geleneğe sahip olan roman çeşidinin emekleme çağlarına şahit olmak için büyük bir fırsattır.
‘Sergüzeşt’, bunun yanı sıra bugün epey gereksinim duyduğumuz lakin görmekte zorlandığımız aydın sorumluluğuna olan inancımızı yenilememize de imkân sağlar. Bugünkünden daha sıkıntı koşullar altında yaşadıkları biçimde otoriteye karşı uğraş etmekten vazgeçmeyen ve toplumu ileriye taşımak üzere ağır bir sorumluluğun altına giren Samipaşazade Sezai üzere aydınların varlığını hatırlamak, geleceğe daha umutla bakmamıza yardımcı olacaktır. Tanzimat aydınlarının gayretinden bugüne dönük dersler çıkarmak için ‘Sergüzeşt’ güzel bir başlangıçtır. Bütün bunlarla ilgisi olmayan kolay okur içinse melodramatik bir aşk kıssasını akıcı ve keyifli bir üslupla anlatan ‘Sergüzeşt’i açıp bir daha okumak, her vakit için inançlı ve yeterli bir tercihtir.
Okumaya devam et...