Onur Bütün
“1917 Rusya’sından ve birinci kere bir Siyah gördüğüm Chicago gettolarından geliyorum. bu türlü başlamamın niçini –doğrusu bu-, ancak bu türlü başlamamın niçini, okuma yazma bilmememdi. Demem o ki, bir hudut kasabasında doğuyorsunuz –bir ihtilal yaşanıyor, bir karşı-devrim var, anti-Semitizm var- hiç bir şey bilmiyorsunuz, fakat birfazlaca tecrübe yaşıyorsunuz… Yani, devrimci olduğunuzu bilmiyorsunuz lakin her şeye karşı çıkıyorsunuz.”(1)
Türkiye’de kitap yayımlamanın tahminen de en güç olduğu bir periyodun tam göbeğindeyiz. Yaşadığımız ekonomik şiddet, kitapların üretilememesinden şahsen sorumlu… Yayıncılık bölümü tabiri caizse uçurumdan aşağı yuvarlanmak üzere. Yalnızca sermayesi büyük yayınevleri ayakta kalabilecek üzere görünüyor. bu biçimde bir iklimde kitap yayımlamaya yürek eden yayınevleriyle dayanışmak, okurların, müelliflerin ve kurumların ferdi ya da kolektif tavırlarını da dönüştürüyor. Butik yayınevlerine ve yeni kurulmuş yayın kolektiflerine takviye olmak, hem kişisel tıpkı vakitte Feminist Okumalar atölyelerimiz aracılığıyla kolektif bir emeğe dönüşen çalışma usulümüze da uygun olduğu için bu yazıyı yazmayı istedim.
Rosa Luxemburg – Bayanların Kurtuluşu ve Marx’ın İhtilal İdeolojisi, Raya Dunayevskaya, Mütercim: Melda Yaman, 336 syf., Köstebek Kolektif, 2022.
Yazıda yayın ömrüne yeni başlayan Köstebek Kolektif’in ikinci kitabı, ‘Rosa Luxemburg – Bayanların Kurtuluşu ve Marx’ın İhtilal Felsefesi’nden ve muharriri Raya Dunayevskaya’dan kelam edeceğim. Bayanların Türkiye’de neredeyse ismini dahi duymadığı, Adrienne Rich’in Önsöz’de anlattığı Raya Dunayevskaya’yı tanıtarak başlayayım.
“Dunayevskaya’nın kitaplarına farklı düzeylerde yayılmış olan ve okuyucuyu çarpan birinci şey, sesinin canlılığı, mücadeleciliği, hevesi ve sabırsızlığıdır. Sesi, beden bulmamış bir entelektüelin yavan kelamları üzere değildir. Tartışır, meydan okur, cesaretlendirir, eleştirir; denemeleri (bir kısmı) doğaçlama konuşmanın veyahut bir not defterinin kendiliğindenliğine sahiptir –yüksek sesle konuştuğunu duyabilirsiniz.” (2)
Bu coşkulu halin Raya’da bir kişilik özelliği olmasının yanı sıra, Rosa Luxemburg metinleri, ömrü ve uğraşı üzerine çalışmanın ona kazandırdığı bir özellik olduğunu da düşünüyorum. Zihnimde Clara Zetkin’le bir arada adımlarken tartışan Rosa’yı izleyen bir öbür bayan olarak canlanıyor Raya Dunayevskaya.
Raya Dunayevskaya
Raya Dunayevskaya, 1 Mayıs 1910’da Yaryshiv/Ukrayna’da doğar. İhtilal atmosferinde büyürken, on iki yaşında Chicago’daki Yahudi gettosuna getirilir. Bir filozof, feminist ve aktivist olarak hayatını sürdürür. Marksist-Hümanizm’in kurucusudur. bir süre Leon Troçki’nin sekreterliğini yapar, ondan sonrasında ondan kopar ve “News and Letters Committees” isminde yeni bir örgüt kurup, vefatına kadar bu örgüte başkanlık eder.
Dunayevskaya’nın ismini maden personelleri üzerine çalışırken bir arkadaşımdan duymuştum. Madenci eşlerinin Amerika’daki grevlerde nasıl örgütlendiklerini okumuştum. Kitap çevrilip de bana ulaşana kadar da zihnimde uykuya yatmıştı Raya’nın çalışmaları… Bu ortada çeviri emeğini harcayan Melda Yaman’a da teşekkür etmeden geçemeyeceğim. Onun çalışmalarına, feminizme bakışına bu kadar uyumlu bir metni çevirmesi Türkiye’deki bayanlar açısından kıymetli bir çıkar, sağ olsun.
RAYA’NIN ROSA’YA YAKLAŞIMI VE ETNOLOJİ DEFTERLERİ
Raya ve Rosa’nın Marksist olmalarındaki iştirakleri, bayan problemine, feminizme, diyalektiğe ve birtakım öteki sorunlara bakışlarında birbirinden ayrılıyor. Bu ayrılığın birden çok sebebi bulunuyor. Rosa’nın ortasında yaşadığı devir, örgütlenme pratiğindeki bayanlara yönelik erkek hükümran müdahaleler, Marx’ın vefatına yakın tuttuğu defterlerden oluşan çalışmalarına eğilememiş olması –ki hâlâ dünyada Marx’ın ‘Etnoloji Defterleri’ başka çalışmalarına oranla az bilinen ve bilhassa önemsenmeyen kitabıdır- üzere eksikleri sayabiliriz. Raya’nın bu görüşümü destekleyen bir pasajına müracaat edeyim. Lenin’in 1914’de Hegel çalışmaya yönelişinden kelam eden Raya, Luxemburg’u şöyleki eleştirir;
“Luxemburg, kendisini felsefi olarak bir daha düzenlemeye yönelik bu biçimdesi bir mevcudiyet hissetmedi. Mehring’in, kendisinin Marx’tan kalan erken devir ekonomik-felsefi denemelerin tamamı sandığı yapıtları ortaya çıkarmasını övmek haricinde, Marx daha sonrası Marksistlerin Marksist diyalektikle felsefi süreklilik alanında neler yaptıklarını da sorgulamadı.“ (3
Marksistler açısından Marx’a geri dönmek hem bir mefhum hem bir hakikat arayışıdır. Mefhum olarak kaldığında polemiklerin rengi ve içeriği soluklaşır. Raya’nın Marx’a dönüşünü, Etnoloji Defterleri’ne yaklaşımını, aile, özel mülkiyet ve cinsiyet sorunu temellendirmeleriyle bir arada düşündüğümüzde Marx’ın yazılarının bir patika gösterdiğini(4) gorebiliyoruz. Bu bağlamda Etnoloji Defterleri’nin Raya Dunayevskaya tarafınca yorumlanışına bakmak istiyorum.
“Luxemburg’un 1911’de Kautsky’den kopuşunun akabinde, Zetkin de Luxemburg’un pozisyonunu desteklediğinde, 1913’te Parti Kongresi yaklaşırken, Kautsky Bebel’i uyarmıştı: “Bu iki bayan ve onların takipçileri tüm merkezi durumlara akın planlıyor”. Bunlardan hiç biri sosyalist bayan hareketinin temel metninin, sayısız baskı yapmış Bayan ve Sosyalizm kitabının pozisyonunu değiştirmedi.
Bu mit neredeyse bugüne dek devam ediyor. Her halükarda, 1910-11 periyodunda, tam da Bebel’in başkalarıyla birlikte Luxemburg’a karşı kampanya örgütlediği periyotta, hem genel olarak SPD’nin hem özel olarak Bebel’in “Kadın Sorunu” üstündeki otoritesi dünyanın her yerinde emsalsiz kabul görüyordu. Artık bu sıkıntıya dönme vakti geldi. Bu yalnızca “Kadın Sorununun” örtbas edilmiş bir fenomen olmasının bugünün bayan özgürlükçüleri tarafınca katiyetle kabul edilemez olmasından kaynaklanmıyor; Marx’ın fazlaca farklı bayanların kurtuluşu kavrayışının birinci sefer bugün ele alınmasından da kaynaklanıyor. Marx’ın son araştırmaları olan Etnoloji Defterleri’nin (The Etnological Notebooks of Karl Marx) lakin bugün, bizim vaktimizde –ilk kaleme alınmasından yüz yıl daha sonra- yayınlanmış olması tesadüf değil.” (5)
Üstelik Raya Dunayevskaya bu yazıyı yazdıktan daha sonra üzerinden bir daha yıllar geçti ve Türkçe’de 2013 yılında Hil Yayınları tarafınca yayımlandığında, ‘Etnoloji Defterleri’ üzerine titiz bir çalışma yürüten Lawrence Krader’in transkribiyle, ihtimamlı dipnotlarla yazdığı 90 sayfalık Giriş yazısı da Türkçe’ye çevrilmedi. ‘Etnoloji Defterleri’, toplumsal cinsiyetin kapitalizm öncesinde, kabile toplumlarında nasıl yapılandığını araştıran, ailenin, ortasında köleliğin ve serfliğin izlerini taşıyan bir ekonomik nüveye nasıl dönüştüğünü anlatan, periyodu açısından da bugün için de değerli bir çalışmaydı.
Raya Dunayevskaya’nın kitabına önsöz yazan Adrienne Rich’in kelamlarıyla yazımı bitireyim;
“Sermayenin şekillendirdiği evvelarin, erkek üstünlükçülüğünün, ırkçılığın, militarizmin karar sürdüğü şartlar altında, Dunayevskaya’nın hayatını adadığı bitimsiz bir ihtilal tasavvuru epey zorlaştı. Çoğumuz, hayallerimizde bile, daha azıyla yetiniyoruz. Bu koşullar altında yaşarken, biz “canlı insanların” bütün her şeyin başlaması gereken yer olduğu gerçeğini gözden kaçırabiliriz –acı çektiğimizi reddetme noktasına kadar bile varabilir bu (Rosa Luxemburg, s. 195). Muhakkak uğraklarda, şayet şanslıysak, “özgür olmanın nasıl hissettireceği” nin tecrübesine, parıltısına dokunuruz. Raya Dunayevskaya açıkça, alabildiğine insan olmanın tecrübelerinden, “bunu hissettirecek” tecrübelerden asla vazgeçmedi; bu tecrübenin her yerde, herkesin olağan tecrübesi olmasını istedi.”(6)
Dipnotlar
1 – Rosa Luxemburg Bayanların Kurtuluşu ve Marx’ın İhtilal İdeolojisi, Raya Dunayevskaya, Köstebek Kolektif, Mütercim: Melda Yaman, s: 13
2 – A.g.e., s: 16
3 – A.g.e., s: 206
4 – A.g.e., s: 205
5 – A.g.e., s: 35
6 – A.g.e., s: 24
Okumaya devam et...
“1917 Rusya’sından ve birinci kere bir Siyah gördüğüm Chicago gettolarından geliyorum. bu türlü başlamamın niçini –doğrusu bu-, ancak bu türlü başlamamın niçini, okuma yazma bilmememdi. Demem o ki, bir hudut kasabasında doğuyorsunuz –bir ihtilal yaşanıyor, bir karşı-devrim var, anti-Semitizm var- hiç bir şey bilmiyorsunuz, fakat birfazlaca tecrübe yaşıyorsunuz… Yani, devrimci olduğunuzu bilmiyorsunuz lakin her şeye karşı çıkıyorsunuz.”(1)
Türkiye’de kitap yayımlamanın tahminen de en güç olduğu bir periyodun tam göbeğindeyiz. Yaşadığımız ekonomik şiddet, kitapların üretilememesinden şahsen sorumlu… Yayıncılık bölümü tabiri caizse uçurumdan aşağı yuvarlanmak üzere. Yalnızca sermayesi büyük yayınevleri ayakta kalabilecek üzere görünüyor. bu biçimde bir iklimde kitap yayımlamaya yürek eden yayınevleriyle dayanışmak, okurların, müelliflerin ve kurumların ferdi ya da kolektif tavırlarını da dönüştürüyor. Butik yayınevlerine ve yeni kurulmuş yayın kolektiflerine takviye olmak, hem kişisel tıpkı vakitte Feminist Okumalar atölyelerimiz aracılığıyla kolektif bir emeğe dönüşen çalışma usulümüze da uygun olduğu için bu yazıyı yazmayı istedim.
Rosa Luxemburg – Bayanların Kurtuluşu ve Marx’ın İhtilal İdeolojisi, Raya Dunayevskaya, Mütercim: Melda Yaman, 336 syf., Köstebek Kolektif, 2022.
Yazıda yayın ömrüne yeni başlayan Köstebek Kolektif’in ikinci kitabı, ‘Rosa Luxemburg – Bayanların Kurtuluşu ve Marx’ın İhtilal Felsefesi’nden ve muharriri Raya Dunayevskaya’dan kelam edeceğim. Bayanların Türkiye’de neredeyse ismini dahi duymadığı, Adrienne Rich’in Önsöz’de anlattığı Raya Dunayevskaya’yı tanıtarak başlayayım.
“Dunayevskaya’nın kitaplarına farklı düzeylerde yayılmış olan ve okuyucuyu çarpan birinci şey, sesinin canlılığı, mücadeleciliği, hevesi ve sabırsızlığıdır. Sesi, beden bulmamış bir entelektüelin yavan kelamları üzere değildir. Tartışır, meydan okur, cesaretlendirir, eleştirir; denemeleri (bir kısmı) doğaçlama konuşmanın veyahut bir not defterinin kendiliğindenliğine sahiptir –yüksek sesle konuştuğunu duyabilirsiniz.” (2)
Bu coşkulu halin Raya’da bir kişilik özelliği olmasının yanı sıra, Rosa Luxemburg metinleri, ömrü ve uğraşı üzerine çalışmanın ona kazandırdığı bir özellik olduğunu da düşünüyorum. Zihnimde Clara Zetkin’le bir arada adımlarken tartışan Rosa’yı izleyen bir öbür bayan olarak canlanıyor Raya Dunayevskaya.
Raya Dunayevskaya
Raya Dunayevskaya, 1 Mayıs 1910’da Yaryshiv/Ukrayna’da doğar. İhtilal atmosferinde büyürken, on iki yaşında Chicago’daki Yahudi gettosuna getirilir. Bir filozof, feminist ve aktivist olarak hayatını sürdürür. Marksist-Hümanizm’in kurucusudur. bir süre Leon Troçki’nin sekreterliğini yapar, ondan sonrasında ondan kopar ve “News and Letters Committees” isminde yeni bir örgüt kurup, vefatına kadar bu örgüte başkanlık eder.
Dunayevskaya’nın ismini maden personelleri üzerine çalışırken bir arkadaşımdan duymuştum. Madenci eşlerinin Amerika’daki grevlerde nasıl örgütlendiklerini okumuştum. Kitap çevrilip de bana ulaşana kadar da zihnimde uykuya yatmıştı Raya’nın çalışmaları… Bu ortada çeviri emeğini harcayan Melda Yaman’a da teşekkür etmeden geçemeyeceğim. Onun çalışmalarına, feminizme bakışına bu kadar uyumlu bir metni çevirmesi Türkiye’deki bayanlar açısından kıymetli bir çıkar, sağ olsun.
RAYA’NIN ROSA’YA YAKLAŞIMI VE ETNOLOJİ DEFTERLERİ
Raya ve Rosa’nın Marksist olmalarındaki iştirakleri, bayan problemine, feminizme, diyalektiğe ve birtakım öteki sorunlara bakışlarında birbirinden ayrılıyor. Bu ayrılığın birden çok sebebi bulunuyor. Rosa’nın ortasında yaşadığı devir, örgütlenme pratiğindeki bayanlara yönelik erkek hükümran müdahaleler, Marx’ın vefatına yakın tuttuğu defterlerden oluşan çalışmalarına eğilememiş olması –ki hâlâ dünyada Marx’ın ‘Etnoloji Defterleri’ başka çalışmalarına oranla az bilinen ve bilhassa önemsenmeyen kitabıdır- üzere eksikleri sayabiliriz. Raya’nın bu görüşümü destekleyen bir pasajına müracaat edeyim. Lenin’in 1914’de Hegel çalışmaya yönelişinden kelam eden Raya, Luxemburg’u şöyleki eleştirir;
“Luxemburg, kendisini felsefi olarak bir daha düzenlemeye yönelik bu biçimdesi bir mevcudiyet hissetmedi. Mehring’in, kendisinin Marx’tan kalan erken devir ekonomik-felsefi denemelerin tamamı sandığı yapıtları ortaya çıkarmasını övmek haricinde, Marx daha sonrası Marksistlerin Marksist diyalektikle felsefi süreklilik alanında neler yaptıklarını da sorgulamadı.“ (3
Marksistler açısından Marx’a geri dönmek hem bir mefhum hem bir hakikat arayışıdır. Mefhum olarak kaldığında polemiklerin rengi ve içeriği soluklaşır. Raya’nın Marx’a dönüşünü, Etnoloji Defterleri’ne yaklaşımını, aile, özel mülkiyet ve cinsiyet sorunu temellendirmeleriyle bir arada düşündüğümüzde Marx’ın yazılarının bir patika gösterdiğini(4) gorebiliyoruz. Bu bağlamda Etnoloji Defterleri’nin Raya Dunayevskaya tarafınca yorumlanışına bakmak istiyorum.
“Luxemburg’un 1911’de Kautsky’den kopuşunun akabinde, Zetkin de Luxemburg’un pozisyonunu desteklediğinde, 1913’te Parti Kongresi yaklaşırken, Kautsky Bebel’i uyarmıştı: “Bu iki bayan ve onların takipçileri tüm merkezi durumlara akın planlıyor”. Bunlardan hiç biri sosyalist bayan hareketinin temel metninin, sayısız baskı yapmış Bayan ve Sosyalizm kitabının pozisyonunu değiştirmedi.
Bu mit neredeyse bugüne dek devam ediyor. Her halükarda, 1910-11 periyodunda, tam da Bebel’in başkalarıyla birlikte Luxemburg’a karşı kampanya örgütlediği periyotta, hem genel olarak SPD’nin hem özel olarak Bebel’in “Kadın Sorunu” üstündeki otoritesi dünyanın her yerinde emsalsiz kabul görüyordu. Artık bu sıkıntıya dönme vakti geldi. Bu yalnızca “Kadın Sorununun” örtbas edilmiş bir fenomen olmasının bugünün bayan özgürlükçüleri tarafınca katiyetle kabul edilemez olmasından kaynaklanmıyor; Marx’ın fazlaca farklı bayanların kurtuluşu kavrayışının birinci sefer bugün ele alınmasından da kaynaklanıyor. Marx’ın son araştırmaları olan Etnoloji Defterleri’nin (The Etnological Notebooks of Karl Marx) lakin bugün, bizim vaktimizde –ilk kaleme alınmasından yüz yıl daha sonra- yayınlanmış olması tesadüf değil.” (5)
Üstelik Raya Dunayevskaya bu yazıyı yazdıktan daha sonra üzerinden bir daha yıllar geçti ve Türkçe’de 2013 yılında Hil Yayınları tarafınca yayımlandığında, ‘Etnoloji Defterleri’ üzerine titiz bir çalışma yürüten Lawrence Krader’in transkribiyle, ihtimamlı dipnotlarla yazdığı 90 sayfalık Giriş yazısı da Türkçe’ye çevrilmedi. ‘Etnoloji Defterleri’, toplumsal cinsiyetin kapitalizm öncesinde, kabile toplumlarında nasıl yapılandığını araştıran, ailenin, ortasında köleliğin ve serfliğin izlerini taşıyan bir ekonomik nüveye nasıl dönüştüğünü anlatan, periyodu açısından da bugün için de değerli bir çalışmaydı.
Raya Dunayevskaya’nın kitabına önsöz yazan Adrienne Rich’in kelamlarıyla yazımı bitireyim;
“Sermayenin şekillendirdiği evvelarin, erkek üstünlükçülüğünün, ırkçılığın, militarizmin karar sürdüğü şartlar altında, Dunayevskaya’nın hayatını adadığı bitimsiz bir ihtilal tasavvuru epey zorlaştı. Çoğumuz, hayallerimizde bile, daha azıyla yetiniyoruz. Bu koşullar altında yaşarken, biz “canlı insanların” bütün her şeyin başlaması gereken yer olduğu gerçeğini gözden kaçırabiliriz –acı çektiğimizi reddetme noktasına kadar bile varabilir bu (Rosa Luxemburg, s. 195). Muhakkak uğraklarda, şayet şanslıysak, “özgür olmanın nasıl hissettireceği” nin tecrübesine, parıltısına dokunuruz. Raya Dunayevskaya açıkça, alabildiğine insan olmanın tecrübelerinden, “bunu hissettirecek” tecrübelerden asla vazgeçmedi; bu tecrübenin her yerde, herkesin olağan tecrübesi olmasını istedi.”(6)
Dipnotlar
1 – Rosa Luxemburg Bayanların Kurtuluşu ve Marx’ın İhtilal İdeolojisi, Raya Dunayevskaya, Köstebek Kolektif, Mütercim: Melda Yaman, s: 13
2 – A.g.e., s: 16
3 – A.g.e., s: 206
4 – A.g.e., s: 205
5 – A.g.e., s: 35
6 – A.g.e., s: 24
Okumaya devam et...