Ekolojik kriz, halk sıhhati krizi, ekonomik kriz üzere biroldukça kriz ortasında yaşamaya uğraşıyoruz. Bu ve benzerleri birbirleriyle irtibatlı ve Antroposen’in (İnsan Çağı’nın) bir eseri. “Doğa insan içindir” anlayışı, “ekonomik büyüme için her şey yapılabilir” şiarıyla buluşunca bir şok tablosuyla karşı karşıya kaldık. Zenginler daha hayli zenginleşirken fakirlerin sayısı arttı, tabiat iflasın eşiğine geldi, global salgın ise tüm bunları daha görünür kıldı. Artık bir yol ayrımındayız: Ya hiç bir şey yokmuş üzere yaşamayı sürdürüp uçurumdan aşağı yuvarlanacağız ya da geç kaldığımız değişiklikleri süratle hayata geçireceğiz. Diğer bir deyişle karbon ayak izimizi küçültmek için çabalayacağız ya da kaybedeceğiz.
Her şeydilk evvelden bir zihin değişikliğine muhtaçlığımız var; dünyayla, tabiatla ve birbirimizle alakamızı bir daha düşünmek zorundayız. Doğayı ve insanları nesneleştirmekten ya da şeyleştirmekten uzaklaşmamız gerekiyor. Bu da neoliberal kapitalist sistem yerine, insani kıymetlerin geçirildiği ve ekolojik bakış açısıyla yeni bir öykü yazmakla mümkün. Yani tabiatla birlikte ve insanların birliktece yaşayacağı, tüketim kültürü yerine, yettiği kadarla var olmanın yeğleneceği bir düzen…
İktisat yüklü çalışmalarıyla tanınan antropolog Jason Hickel, “Dünyayı Küçülme Kurtaracak” alt başlığıyla yayımlanan ‘Çoğu Ziyan Azı Karar’da bu biçimde bir dünyanın ve hayatın niye gerekli olduğunu anlatırken insanların huzurlu olacağı ve ekolojinin merkeze alınacağı post-kapitalist bir iktisadın, doğayı ve insanı kurtarma harekâtına girişmenin zorunluluğundan bahsediyor.
BİR EŞİTSİZLİK KRİZİ
Hickel, tabiat, dünya ve insanlık için “acil durum” ilan edenlere kulak verip onların korkularını haklı bulduğundan “imdat freni” sözünü kullanıyor: Büyüme karşısında küçülmeye, tüketim alışkanlıklarını gözden geçirmeye, kırılganlıklarımızı kavramaya, karbon ayak izimizi daraltmaya ve karşı karşıya olduğumuz krizlerle yüzleşmeye denk geliyor bu. O evreye ulaşmak epeyce çok kolay; dümeni, reklamcılıkla yapay biçimde yaratılmış isteklerden gereksinimlere kırmak gerekiyor yalnızca.
Hickel, kapitalizmin değil insanların büyümesinden, diğer bir deyişle kapitalizmin küçülmesinden, tabiatın ve insanların rahat bir nefes almasından bahsederken tehlikenin farkında olmak gerektiğini hatırlatıyor. İsmi geçen tehlikenin özünde ise Antroposen ve kapitalizm geliyor. Ekolojik, ekonomik ve ruhsal krizlerin tetikleyicisi ikili, tüketimi ve tükenişi hızlandırmakla kalmadı, ekonomik bedeli etik pahaların yerine geçirdi. Dahası, dünyayı karmaşık bütünler olarak değil de tekil modüller formunda görme alışkanlığı geliştirdi herkeste. Yüzeyselliğe ve yaratılan dileklere mahkûm edilen insanlık, derin düşünmekten ve ilişkiler kurmaktan süratle uzaklaştırıldı. bu biçimdece ekolojik kriz iklim değişikliğine, iklim değişikliği de sıcaklık artışına, ekonomik kriz de gelir düşüşüne, sakinliğe ve büyüme sayılarındaki dengesizliğe indirgendi. halbuki sıkıntı, ekolojik yıkım ve uygarlığın yok oluş tehlikesiyle ilgili Hickel’e bakılırsa.
Birçok Ziyan Azı Karar, Jason Hickel, Tercüman: Deniz Keskin, 296 syf., Metis Yayınları, 2021.
Ekolojik ve ekonomik krizi her insanın değil, ezici bir azınlığın yarattığını belirten müellif, sorunun kaynağına dair bir açıklamaya girişiyor bu noktada: “Kapitalizmi genelde ‘piyasa’ ve ‘ticaret’ üzere tanıdık, harcıâlem sözcüklerle tanım ediyoruz. Lakin bu fazlaca da hakikat değil. Piyasalar ve ticaret kapitalizmindilk evvel de binsenelerdır vardı ve bunlar kendi başlarına çok günahsız kavramlar. Kapitalizm, daima yayılma zorunluluğuna dayanan ilkeyi yani ‘büyümeyi’ temel aldığı için tarihteki öteki ekonomik sistemlerin birçoklarından ayrışıyor. Endüstriyel kaynak çıkartımının, üretimin ve tüketimin daima artması manasına gelen bu büyümeyi Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) ile ölçüyoruz. Büyüme, sermayenin bir numaralı yol göstericisidir. Aşikâr bir hedefe yönelik büyümeden bahsetmiyoruz, büyümek için büyümekten kelam ediyoruz. Burada totaliter bir mantık işliyor: Her sanayi kolu, her kesim, her ulusal iktisat, aşikâr bir kesin gaye olmaksızın daima büyümelidir (…) Dünya çapındaki ekolojik yıkım neredeyse büsbütün yüksek gelirli ülkelerin çok büyümesinden ve bilhassa de en zenginlerin elindeki çok birikimden kaynaklanıyor; bunun kararında da Global Güney ve fakirler orantısız bir biçimde ziyan görüyor. Son analizde bu durum, öteki şeylerin yanı sıra bir eşitsizlik krizi.”
Hickel, ekonomik sakinliği aşmak için daima büyümeye dayanan akıl ve mantık dışı yaklaşım yerine, ekonomiyi inançlı, âdil ve hakkaniyetli bir biçimde canlılar dünyasıyla istikrarlı hâle getirme emeliyle çok güç ve kaynak kullanmasını planlı halde azaltma manasına gelen küçülmenin, refahı artıracağını ve insanların ömrünü daha manalı kılacağını savunuyor. Burada birinci yapılacak şeylerden birinin, insanları gereksiz iş yükünden kurtarmak ve haftalık çalışma saatlerini azaltmak olduğunu belirten müellif, “sonsuz sermaye birikimi yerine, insanların huzurunu ve refahını merkeze alan post-kapitalist iktisat yaratılması gerektiğini” ısrarla savunuyor. Şunu da unutmamak gerek, bugün hâlâ Antroposen’i yaratan düşünsel yapı öğretiliyor, daha doğrusu ezberletiliyor. Hickel’e bakılırsa ekolojik krizi tetikleyen de bu.
DESCARTES’I ‘RETWEETLEYENLER’ VE SPINOZA’NIN GÖRÜŞLERİ
Hickel, Descartes’ın “doğanın efendisi ve sahibi olan insan” anlayışının ekolojik krizi tetiklediğini ve kapitalizmi büyüttüğünü tabir ediyor. Doğayı düşman belleme, onunla savaşma ve onu mağlubiyete uğratma düsturu, GSMH’yi artırırken etraf felaketlerini ortaya çıkarıyor. Öte yandan, tabiatın ve insanın şeyleşmesinin önünü açıyor.
Hickel, bu anda bir daha hayati bir not düşerek rastgele bir büyüme sonu bulunmayan kapitalizmin nasıl bir yıkım makinesi hâline geldiğini ortaya koyuyor: “Sorun büyüme değil, büyümecilik; yani insan muhtaçlıklarını gidermek ya da toplumsal gayelere ulaşmak için değil, sermaye birikimi ve büyümek için büyümeye odaklanmak. Büyümeciliğin 1980’lerden bu yana gezegenimize verdiği ziyan, çitleme ve sömürgecilik devirlerini gölgede bırakacak ölçüde.”
“Verdiğinden daha fazlasını al” şiarı, kapitalist sistemin şiddet barındıran büyüme anlayışının bir yansıması. Hickel, ekolojik ve insani krize bunun niye olduğuna dikkat çekerken büyümenin gerekliliğinin âdeta “dini bir hüküm” üzere kabullenildiğini ve bu yüzden bir kısırdöngüye hapsedildiğimizi hatırlatıyor. Büyüme, rekabeti ve rekabet de çabayı doğuruyor, bu biçimdece toplumsal dayanışma zayıflarken adaletsizlik ve güvencesizlik tasası artıyor, sonunda mutsuz ve hayatı anlamlandırmaktan uzak bireyler günden güne fazlalaşıyor. Hickel’e nazaran insanın şeyleşme sürecini bu türlü açıklamak mümkün ve bu, sınırsız büyümeye dayanan kapitalist sistemin doğurduğu bir maraz hâline gelmiş durumda. Müellifin deyişiyle bu noktada “imdat freni”ni çekmek, varlıklı ve gereksiniminden fazlasını tüketip ekolojik kriz yaratanlara odaklanarak bunu aksine çevirecek tahliller üretmek gerekiyor. ötürüsıyla küçülme asıllı, doğayı koruyup insanların hayatını güzelleştirecek post-kapitalist dünyanın kapılarını zorlamak kaide. Bunun için de kapitalizmin kullanım değil, değişim bedeli etrafında örgütlenen bir sistem olduğunu ve kâr biriktirmeyi her şeyin önüne yerleştirdiğini hatırlamak gerekiyor. Post-kapitalist dünya için atılması gereken adımları bir liste hâlinde sıralıyor müellif: “Planlı eskitmeyi bitirmek, reklamları azaltmak, sahiplikten kullanıcılığa geçmek, besin israfına son vermek, ekolojik yıkıma niye olan bölümleri küçültmek, eşitsizliği azaltmak, kamusal varlıkları meta olmaktan çıkarmak ve müşterekleri çoğaltmak…”
Hickel, bu unsurların insan muhtaçlıklarını karşılamaktan kaçınan, üretir görünürken kıtlık yaratan ve ekolojik yıkımın kapısını arkasına kadar açan büyüme odaklı sistemi durdurmanın temel prensipleri olarak da okunabileceğini söyleyip küçülme ve kemer sıkma içinde bir temas bulunmadığını açıklıyor: “Küçülmenin, kemer sıkmanın yeni bir versiyonu olduğuna yönelik tenkitler var. halbuki gerçek bunun tam zıddı. Kemer sıkma siyasetleri büyüme yaratmak için kıtlık daveti yapıyor. Küçülme ise büyümeyi gereksiz kılmak için bolluk daveti yapıyor. İklim yıkımını önleyeceksek yirmi birinci yüzyıl çevreciliğinin yeni bir talebi, radikal bir bolluk talebini dillendirmesi gerekiyor.”
Her şeyi paraya çevirmeye çalışan siyaset anlayışının bir çürüme ve ekolojik kriz yarattığını anımsatan Hickel, post-kapitalist bir nizam inşa edecek demokrasiyi genişletmekten, insan-doğa ayrımını aksine çevirecek bir bakış açısının bir daha ete kemiğe büründürülmesinden ve bu biçimdece zihinlerimizin sömürgelikten kurtarılmasının gerekliliğinden bahsediyor.
Bugün hâlâ Descartes’ı “retweetlemeyi” sürdürenlere karşı, vakti vaktinde oldukça eleştirilen Spinoza’nın görüşlerinin, küçülme ve ekoloji temelli post-kapitalist sistem ve post-kapitalist etik için fikir verebileceğini, krizlerin kaynağı olan yarılmayı onarmak için nereden başlanabileceğine dair kapıları düşünürün fikirleriyle açabileceğimizi anımsatıyor müellif.
Okumaya devam et...
Her şeydilk evvelden bir zihin değişikliğine muhtaçlığımız var; dünyayla, tabiatla ve birbirimizle alakamızı bir daha düşünmek zorundayız. Doğayı ve insanları nesneleştirmekten ya da şeyleştirmekten uzaklaşmamız gerekiyor. Bu da neoliberal kapitalist sistem yerine, insani kıymetlerin geçirildiği ve ekolojik bakış açısıyla yeni bir öykü yazmakla mümkün. Yani tabiatla birlikte ve insanların birliktece yaşayacağı, tüketim kültürü yerine, yettiği kadarla var olmanın yeğleneceği bir düzen…
İktisat yüklü çalışmalarıyla tanınan antropolog Jason Hickel, “Dünyayı Küçülme Kurtaracak” alt başlığıyla yayımlanan ‘Çoğu Ziyan Azı Karar’da bu biçimde bir dünyanın ve hayatın niye gerekli olduğunu anlatırken insanların huzurlu olacağı ve ekolojinin merkeze alınacağı post-kapitalist bir iktisadın, doğayı ve insanı kurtarma harekâtına girişmenin zorunluluğundan bahsediyor.
BİR EŞİTSİZLİK KRİZİ
Hickel, tabiat, dünya ve insanlık için “acil durum” ilan edenlere kulak verip onların korkularını haklı bulduğundan “imdat freni” sözünü kullanıyor: Büyüme karşısında küçülmeye, tüketim alışkanlıklarını gözden geçirmeye, kırılganlıklarımızı kavramaya, karbon ayak izimizi daraltmaya ve karşı karşıya olduğumuz krizlerle yüzleşmeye denk geliyor bu. O evreye ulaşmak epeyce çok kolay; dümeni, reklamcılıkla yapay biçimde yaratılmış isteklerden gereksinimlere kırmak gerekiyor yalnızca.
Hickel, kapitalizmin değil insanların büyümesinden, diğer bir deyişle kapitalizmin küçülmesinden, tabiatın ve insanların rahat bir nefes almasından bahsederken tehlikenin farkında olmak gerektiğini hatırlatıyor. İsmi geçen tehlikenin özünde ise Antroposen ve kapitalizm geliyor. Ekolojik, ekonomik ve ruhsal krizlerin tetikleyicisi ikili, tüketimi ve tükenişi hızlandırmakla kalmadı, ekonomik bedeli etik pahaların yerine geçirdi. Dahası, dünyayı karmaşık bütünler olarak değil de tekil modüller formunda görme alışkanlığı geliştirdi herkeste. Yüzeyselliğe ve yaratılan dileklere mahkûm edilen insanlık, derin düşünmekten ve ilişkiler kurmaktan süratle uzaklaştırıldı. bu biçimdece ekolojik kriz iklim değişikliğine, iklim değişikliği de sıcaklık artışına, ekonomik kriz de gelir düşüşüne, sakinliğe ve büyüme sayılarındaki dengesizliğe indirgendi. halbuki sıkıntı, ekolojik yıkım ve uygarlığın yok oluş tehlikesiyle ilgili Hickel’e bakılırsa.
Birçok Ziyan Azı Karar, Jason Hickel, Tercüman: Deniz Keskin, 296 syf., Metis Yayınları, 2021.
Ekolojik ve ekonomik krizi her insanın değil, ezici bir azınlığın yarattığını belirten müellif, sorunun kaynağına dair bir açıklamaya girişiyor bu noktada: “Kapitalizmi genelde ‘piyasa’ ve ‘ticaret’ üzere tanıdık, harcıâlem sözcüklerle tanım ediyoruz. Lakin bu fazlaca da hakikat değil. Piyasalar ve ticaret kapitalizmindilk evvel de binsenelerdır vardı ve bunlar kendi başlarına çok günahsız kavramlar. Kapitalizm, daima yayılma zorunluluğuna dayanan ilkeyi yani ‘büyümeyi’ temel aldığı için tarihteki öteki ekonomik sistemlerin birçoklarından ayrışıyor. Endüstriyel kaynak çıkartımının, üretimin ve tüketimin daima artması manasına gelen bu büyümeyi Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) ile ölçüyoruz. Büyüme, sermayenin bir numaralı yol göstericisidir. Aşikâr bir hedefe yönelik büyümeden bahsetmiyoruz, büyümek için büyümekten kelam ediyoruz. Burada totaliter bir mantık işliyor: Her sanayi kolu, her kesim, her ulusal iktisat, aşikâr bir kesin gaye olmaksızın daima büyümelidir (…) Dünya çapındaki ekolojik yıkım neredeyse büsbütün yüksek gelirli ülkelerin çok büyümesinden ve bilhassa de en zenginlerin elindeki çok birikimden kaynaklanıyor; bunun kararında da Global Güney ve fakirler orantısız bir biçimde ziyan görüyor. Son analizde bu durum, öteki şeylerin yanı sıra bir eşitsizlik krizi.”
Hickel, ekonomik sakinliği aşmak için daima büyümeye dayanan akıl ve mantık dışı yaklaşım yerine, ekonomiyi inançlı, âdil ve hakkaniyetli bir biçimde canlılar dünyasıyla istikrarlı hâle getirme emeliyle çok güç ve kaynak kullanmasını planlı halde azaltma manasına gelen küçülmenin, refahı artıracağını ve insanların ömrünü daha manalı kılacağını savunuyor. Burada birinci yapılacak şeylerden birinin, insanları gereksiz iş yükünden kurtarmak ve haftalık çalışma saatlerini azaltmak olduğunu belirten müellif, “sonsuz sermaye birikimi yerine, insanların huzurunu ve refahını merkeze alan post-kapitalist iktisat yaratılması gerektiğini” ısrarla savunuyor. Şunu da unutmamak gerek, bugün hâlâ Antroposen’i yaratan düşünsel yapı öğretiliyor, daha doğrusu ezberletiliyor. Hickel’e bakılırsa ekolojik krizi tetikleyen de bu.
DESCARTES’I ‘RETWEETLEYENLER’ VE SPINOZA’NIN GÖRÜŞLERİ
Hickel, Descartes’ın “doğanın efendisi ve sahibi olan insan” anlayışının ekolojik krizi tetiklediğini ve kapitalizmi büyüttüğünü tabir ediyor. Doğayı düşman belleme, onunla savaşma ve onu mağlubiyete uğratma düsturu, GSMH’yi artırırken etraf felaketlerini ortaya çıkarıyor. Öte yandan, tabiatın ve insanın şeyleşmesinin önünü açıyor.
Hickel, bu anda bir daha hayati bir not düşerek rastgele bir büyüme sonu bulunmayan kapitalizmin nasıl bir yıkım makinesi hâline geldiğini ortaya koyuyor: “Sorun büyüme değil, büyümecilik; yani insan muhtaçlıklarını gidermek ya da toplumsal gayelere ulaşmak için değil, sermaye birikimi ve büyümek için büyümeye odaklanmak. Büyümeciliğin 1980’lerden bu yana gezegenimize verdiği ziyan, çitleme ve sömürgecilik devirlerini gölgede bırakacak ölçüde.”
“Verdiğinden daha fazlasını al” şiarı, kapitalist sistemin şiddet barındıran büyüme anlayışının bir yansıması. Hickel, ekolojik ve insani krize bunun niye olduğuna dikkat çekerken büyümenin gerekliliğinin âdeta “dini bir hüküm” üzere kabullenildiğini ve bu yüzden bir kısırdöngüye hapsedildiğimizi hatırlatıyor. Büyüme, rekabeti ve rekabet de çabayı doğuruyor, bu biçimdece toplumsal dayanışma zayıflarken adaletsizlik ve güvencesizlik tasası artıyor, sonunda mutsuz ve hayatı anlamlandırmaktan uzak bireyler günden güne fazlalaşıyor. Hickel’e nazaran insanın şeyleşme sürecini bu türlü açıklamak mümkün ve bu, sınırsız büyümeye dayanan kapitalist sistemin doğurduğu bir maraz hâline gelmiş durumda. Müellifin deyişiyle bu noktada “imdat freni”ni çekmek, varlıklı ve gereksiniminden fazlasını tüketip ekolojik kriz yaratanlara odaklanarak bunu aksine çevirecek tahliller üretmek gerekiyor. ötürüsıyla küçülme asıllı, doğayı koruyup insanların hayatını güzelleştirecek post-kapitalist dünyanın kapılarını zorlamak kaide. Bunun için de kapitalizmin kullanım değil, değişim bedeli etrafında örgütlenen bir sistem olduğunu ve kâr biriktirmeyi her şeyin önüne yerleştirdiğini hatırlamak gerekiyor. Post-kapitalist dünya için atılması gereken adımları bir liste hâlinde sıralıyor müellif: “Planlı eskitmeyi bitirmek, reklamları azaltmak, sahiplikten kullanıcılığa geçmek, besin israfına son vermek, ekolojik yıkıma niye olan bölümleri küçültmek, eşitsizliği azaltmak, kamusal varlıkları meta olmaktan çıkarmak ve müşterekleri çoğaltmak…”
Hickel, bu unsurların insan muhtaçlıklarını karşılamaktan kaçınan, üretir görünürken kıtlık yaratan ve ekolojik yıkımın kapısını arkasına kadar açan büyüme odaklı sistemi durdurmanın temel prensipleri olarak da okunabileceğini söyleyip küçülme ve kemer sıkma içinde bir temas bulunmadığını açıklıyor: “Küçülmenin, kemer sıkmanın yeni bir versiyonu olduğuna yönelik tenkitler var. halbuki gerçek bunun tam zıddı. Kemer sıkma siyasetleri büyüme yaratmak için kıtlık daveti yapıyor. Küçülme ise büyümeyi gereksiz kılmak için bolluk daveti yapıyor. İklim yıkımını önleyeceksek yirmi birinci yüzyıl çevreciliğinin yeni bir talebi, radikal bir bolluk talebini dillendirmesi gerekiyor.”
Her şeyi paraya çevirmeye çalışan siyaset anlayışının bir çürüme ve ekolojik kriz yarattığını anımsatan Hickel, post-kapitalist bir nizam inşa edecek demokrasiyi genişletmekten, insan-doğa ayrımını aksine çevirecek bir bakış açısının bir daha ete kemiğe büründürülmesinden ve bu biçimdece zihinlerimizin sömürgelikten kurtarılmasının gerekliliğinden bahsediyor.
Bugün hâlâ Descartes’ı “retweetlemeyi” sürdürenlere karşı, vakti vaktinde oldukça eleştirilen Spinoza’nın görüşlerinin, küçülme ve ekoloji temelli post-kapitalist sistem ve post-kapitalist etik için fikir verebileceğini, krizlerin kaynağı olan yarılmayı onarmak için nereden başlanabileceğine dair kapıları düşünürün fikirleriyle açabileceğimizi anımsatıyor müellif.
Okumaya devam et...