Nazif Gür
Hüseyin Köse’yi çevirdiği kitapların yanı sıra, şiirleri, denemeleri ve bilhassa de medya kültürü ve sinema sosyolojisi alanında yazdığı akademik incelemelerden tanıyoruz. Geçtiğimiz günlerde Köse’nin yeni bir deneme kitabının çıkacağını haber aldık. ‘Sera Toplumunda Çöl Olmak: Hasarlı Yüklemler Üzerine Deneme’ ismini taşıyan bu kitap Kırmızı Kedi Yayınevi etiketiyle raflarda. Biz de Köse’yle kitabı ve günümüz toplumunun açmazlarını konuştuk.
‘Sera Toplumunda Çöl Olmak’ nasıl ortaya çıktı? Kitabın yazım sürecinde neler yaşandığını bizimle paylaşır mısınız?
Aslında geniş sayılabilecek bir vakit dilimine yayılan bir kitap oldu.Yaklaşık iki yıllık bir mesainin eseri. Son birkaç yılda, bilhassa Covid-19 pandemisinin hepimizin yaşamsal rutini üzerinde yarattığı görülmemiş tahribatla bir arada, üzerine hayli düşündüğüm bir problem vardı. Birbirimizin gözüne epey çarpmadığımız, fiili ve fizikî bağların ve müsabakaların minimumunu deneyimlemeye mecbur bırakıldığımız bu biçimde bir olayın akabinde, sanki evvelce var olup da değeri pek bilinmemiş, şimdilerde ise gördüğü epeyce önemli hasar yüzünden ıskartaya çıkarılmış izlenimi veren -o da kaldığı kadarıyla- hangi “vicdani yüklemlerimizin” yahut kıymetlerimizin ayırdında olabildiğimiz sorusuydu bu. Bu defa tümüyle ne yaptığımın farkında olarak, bu biçimde bir sorgulamanın gerisine düştüğümü söyleyebilirim rahatlıkla. Nasıl bir çöldü ki bu ortasında yaşadığımız? Neyin hak edilmiş yahut edilmemiş cezası?
DEĞERLER ALANI HİÇ BU KADAR DİNAMİTLENMEMİŞTİ
Yıkımın birinci aylarında gazetelerde pek dokunaklı bir fotoğraf karesine rastladığımı hatırlıyorum. Zarurî olarak “evde kal” davetlerinin yapıldığı günlerin birinde, bir kız çocuğu televizyonun karşısına geçmiş, sokak ve meydanlarda aç biilaç kalmış kuşların ekrandaki imgesini avucunda tuttuğu ekmek parçacıklarıyla yemlemeye çalışıyordu. Bundan daha dramatik bir sahne hatırlamıyorum… İkinci olarak da kitaptaki temel izleklerin, bilhassa de “ukdeyi sıfırlamak” mecazıyla söz edilebilecek olanların memleketteki mütehakkim politik halin baskıcı ve ömrü daraltıcı karar ve uygulamalarının bir kararı olarak belirdiği söylenebilir sanırım. Hakikaten taban müştereklerin kıymetler alanı hiç bu kadar daraltılıp dinamitlenmemişti…
Sera Toplumunda Çöl Olmak, Hüseyin Köse, Kırmızı Kedi Yayınevi, 192S, 2022
Gerçekten de ömrü boyunca şiddetsiz ve tahammülsüz bir dünya hayali öngörmemiş olan bir aklın tezahürleri son beş on yıldır yaşadıklarımız. Bu, öylesine yıkım dileğiyle dolu bir akıl ki, güya her yaşayan ve yaşatan duyuyu haklamak için uzunluk gösteriyor. Adeta insanı hakla ki, cümle haksızlıklar yaşasın diyen bir kara akıl bu. Bir yanda kanun kararıyla alanı daha da genişletilen savunmasız ve kırılgan yurttaşlık hakları, öteki yanda habire tehditler savurulup parmak sallanarak baskılanmaya çalışılan kamusal özgürlükler alanı ve gemi azıya almış öteki keyfilikler. İşte Seyahat Parkı, İstanbul Kontratı, neredeyse her güne bir mevt sığan bayan cinayetleri ve daha diğer üzgünlükler. Bir de problemler çözülmeden kaldıkça artan bir otoriterlik var, hamasetin harareti yükseldikçe sümenaltı edilmeye çalışılan geçinme zorluğu. Hayat meskende de dışarıda da pahalanıp daraldıkça eksilen memnunluk, türlü ayrışmalarla genişleyen gedik, bugünü bugün de
önnazaranmeme basiretsizliği, vs. var.
‘Şair ve Taifesi’nden daha sonra ikinci deneme kitabınız olan ‘Sera Toplumunda Çöl Olmak’ gaye tahtasına günümüz toplumunun dekadans eğilimlerini koyuyor. Ne durumda olduğumuzu kısaca neler söylemek istersiniz?
Geçenlerde bir haber vardı. Sarhoş bir vatandaş kalabalık bir takıma dahil olup kayıp birini aradı diye yazıyordu. Saatler daha sonra ise aranılan kişinin sarhoş adamın kendisi olduğu ortaya çıktı… Bundan daha trajikomik bir durum hatırlamıyoruzdur herbiçimde. Herkes kaybolur lakin herkes kendini aramaz. Bu yurttaşımız hiç değilse zahmet etmiş, yola revan eyleyip saatlerce aramış yitirdiği kendini. Bu işin mizah kısmı alışılmış. Vaziyetin asıl vahim tarafıysa şu: Oldukça bir vakittir zihnimizdeki memleket imgesi farklı, sokaklar, caddeler farklı, konut içleri de. Her yan adeta Ortaçağlı dumanlarla çevrilmiş bir Hamlet ıssızlığı… “Falan” sözcüğü bile hayli uzun, hayli uzak, fazlaca iri, epey kimsesiz… Herkesleri, o düzlükleri oldukcatan geçtim, kendinden içeriye gerçek dahi engebeli bir yol var, diz uzunluğu, inişli yokuşlu, pek dolambaçlı.
MEMLEKET KAYIP, BEŞERLER GARİP
Şairin [Gülten Akın] dediği üzere, “rüzgâr usta, ben acemi…” Hayat şu sıra, burada, boynumuzda, “kirin elementi…” Özetle, memleket kayıp, beşerler garip, anılar kayık… Dahası, Spivak’ın deyişiyle, “beyaz erkeklerin esmer bayanları esmer adamlardan kurtardığı” bir karanlık tasavvur… Ülkece ‘Squid Game’ dizisinin ikinci oyununda şeker kalıplarını yalayarak ortasındaki simgeyi bozmadan çıkarmaya çalışan beşerler üzereyiz. Tehlike büyüdükçe ağızdaki tat da büyüyor. Tadın en ağır olduğu yerde porsiyon yeterlice küçülüyor. Porsiyon küçüldükçe açlığın alanı daha da genişliyor. Biliyorum, epeyce karanlık bir tablo sundum. Ancak moral bozukluğu da güzel makûs bir değişim itkisi yaratır. Sığınağım bu.
Hayal kurma ümidini yitirmiş, bencil, hazları tarafınca esir alınan bireylerin çoğunlukta olduğunu ve bunun giderek arttığını söylüyorsunuz. İnsanların bu kadar kaybolmalarının temel niçini artık mananın yitmesi mi?
Bence tarihin bu evresinde geleceği mümkün kılacak tutarlılıkta bir mana arayışımız yok. Politik ideoloji bakımından ortada ortak bir yazgı anlatısının kalmadığı daha evvel Baudrillard, Lyotard, Derrida, Jameson üzere post-yapısal tenkidin biroldukça doruk ismi tarafınca ilan edilmişti aslına bakarsanız. daha sonra bildiğiniz üzere, dünyanın dört bir yanından arka arda sokak hareketleri haberi geldi. Siyasal tarihimizde ve toplumsal muhalefet envanterimiz ortasında bizde de kolektif hayal kurma kapasitesinin en çarpıcı örneklerinden bir tanesiydi Seyahat. Üstelik bu hayali kapasite post-truth’e, metaverse’e, posthuman tartışmalarına karşın var olabildi. Hem yeni kapitalizmin eser yerine kişisel heyecanları pazarlayan söylemsel taktiğine, birebir vakitte daha yaşanılabilir alternatif bir dünya için hayal kurmayı tanınan kültürün uyuşturucu fabrikası üzere kavrayan tanınan kültüre rağmen…
‘YETMEMEK NE HOŞ KELİMEDİR’
Kitapta epeyce sayıda sinemaya, sanatkara, müellife gönderme yapılıyor veya onlardan bir daha epey sayıda alıntı mevcut, fakat Bauman’ın şu kelamı ayrıyeten dikkat cazip: “Kayıtsızlık, azalan beklentilerle yaşamanın yoludur.” Bunu tepkisizlik halinde de tanımlayabilir miyiz?
Daha çok yabancılaşmaya bitişik kayıtsızlık hissine yönelik bir vurgusu var Bauman’ın. Lakin yazdıklarının geneliyle de ferdî ve kitlesel tepkisizliğin neredeyse örgütlü bir berbatlığa dönüştüğü bir durumu ihbar ediyor. Toplumsal medya tuzağına karşı da ikaz etmişti sözgelimi giderayak. Hepimizi birbirimizin üretken olmayan “çölümsü” yalnızlığına seyirci yaptı demişti. Tıpkı biçimde, sık sık “beraber olmanın bilgisayarlaşması” dediği bir şeyden de kelam eder Bauman; bireylere yan yana gelmeden bir ortada olma imkânı sunuyor dediği dijital değişen teknolojinin olumsuzluklarından. Ürküntüyle tanım ettiği hâkim alaka sosyolojisi ise muhakkak: Süreksiz, kısa vadeli, taahhüde dayalı olmayan ilişkiler… İnsanı insanın taşınamaz hale gelmiş yükü üzere kavrayan bir akışkan modernite tasavvuru var daha sonra. meğer, etik olarak insanlığımızın bir yerde başlayıp sürebilmesi için insan insanın yüküne dönüşmeli. Bir uzaklık ve ara şuuruyla, ahlaki sorumluluğu askıya alan sanal bir ilgiye imtiyaz tanındığında, bırakın yükü, insan insanı hissetmiyor bile. özetlemek gerekirse, insanın beşere fiziki mesafelenmesinin yarattığı yeni bir ontik hakikati isimlendirmeye çalışıyor ismi geçen cümle.
İnsanın en büyük uğraşlarından birisini de “kendi yolunu çizme uğraşı” olarak isimlendiriyorsunuz. Birçok kişinin bu yükü taşımakta zorlandığı ortada, fakat bizi biz yapan şeylerden biri de bu yük değil midir?
Aslında sorudaki tırnak içi söz, bir daha Bauman terminolojisiyle alakalı. Kendi olma yükü dediği bir benlik hakikati tanımlar düşünür. Kendi yolunu yapma, kendi gerçeğinin yükünü ve bunun dayattığı sorumlulukları sırtlanma, vb. manalar içeren tahliller yapar. Ben insanın yükünden evvela kendi yüklendiği bedellerin bagajını anlıyorum. Farklılığın ödenmiş bedeli de ağır bir yüktür yeri geldiğinde. Ben bundan, diğerlerinde kişini kendisi olarak yaşayıp gitmesini anlıyorum. Faziletli, unsurlu, dengeli bir duruşu. Kimi süreksiz lütuflar karşısında esnemeyen omurgayı. Yalnızlığı anlıyorum ki, insanın kendi kendinin mana birikimine işaret eder. Kendiyle boğuşmasını, taban köşelerini kurcalayıp durmasını daima ve savaşmasını ki, mutlak surette gereklidir. Yetmemek ne hoş sözdür, bu yüzden. Çoğalıp artmak ondan da hoş… Yetmemek diyorum ya, aslında onun da çapanoğlu bir tarafı var gerçi birkaç satır ileride. Hiç kimseye, hiç bir şeye yetmeyip, üstüne üstlük kendinden de zerrece artmayı bilmeyenler ne karanlık bir dehliz ne yorucu ve dağınık bir patikadır. Süreklilik bilinmeyen kopuşlarla, kopup gitmeler öbür seslerin şenliğine, müziğine ulanmakla mümkünken, gecede öylece sessiz bir korkuluk üzere durmak ne ışıklı bir pencere…
Kitabın epey yerinde kaybolmaya övgüler düzüldüğünü görüyoruz. Kaybolmak, birey olmakla, kendini bulma uğraşıyla ilişkilendirilerek anlatılıyor. Kabaca toparlarsak; kaybolmadan bulamayacağımız bir yol mu sizce bu?
Kaybolmayı şayet yeniye, meçhule, bilinmeyene açılmak formunda alırsak, aslında bu biroldukca şeyi keşfettiğimiz bir tecrübe olarak da görülebilir. Çöl de kaybolmanın ülkü yeridir bu manada, kitapta aktüel toplumun yapayı, sahteyi kucaklarken, gelgitleri, uyumsuzlukları, karşıt hissedişleri olan damgalıları iten, uzaklaştıran dışlayıcı davranışına denk geliyor. Bu niçinle, bu biçimde bir toplumdan değil tahminen lakin, onun haricinde bir yerde kaybolduğumuzda hayattan öğrenecek epey şeyimiz var.
İkinci olarak, kaybolma motifini biraz da Deleuze’yen manasıyla kullanıyorum; daima yolda olmak, varmamak, doğrunun ne olduğunu bilmemek ya da her seferinde bir daha anlamaya çalışmak yahut devletli, örgütlü toplumun dışına seyahat olarak. Bence daima düşmanlıklar, bitmeyen tansiyonlar, katmerli nefret telaffuzları üreten terslikler üzerine heyeti bir dünya tasavvurunun aşılmasına ait olarak ideolojinin son kelamı bu, yani her iki tecrübenin de haricinde, Deleuze ve Guattari’nin ileri sürdükleri tipten bir “üçüncü alan” tahayyül etmek. Üstte, ikinci sorunuzu yanıtlamaya çalışırken alıntıladığım o “kendini arayan abi”, bu alışılmamış ütopyanın şimdilik kara-mizahla karışık somut bir örneği.
‘YAZMAK GENELDE ONARICIDIR’
Kitapta fazlaca fazla sinema ve kitap ismi geçiyor demiştik. Pekala bize hangi sinema ve kitapları önerirsiniz? niçinleriyle birlikte açıklar mısınız?
Önce sinemalardan başlayalım. Akademik işlerin yoğunluğu yüzünden epeydir sinema izleyemiyorum açıkçası. Sıkıntı edindikleri problemleri ve önerdikleri tahlillerle aklımda kalan bir ikisini zikredeyim lakin en azından. Birincisi, Selman Nacar’ın epeyce konuşulan ‘İki Şafak içinde’ isimli sineması. Sinema, maddileşmiş bir güvensizlikle bastırılmaya çalışılan yoksulluk ve suçluluk denklemini vicdanlar ortası bir tansiyon sınırı üzerine kurduğu için kıymetliydi bence. Ancak, daha sonrasındasında gerek yoksulluğun haklılığını gerekse suçluluğun safını sahipsiz bırakarak tıpkı denklemi bir daha geçersiz kılmaya çalışmasıyla da somut bir yere varmıyor üzereydi. Ancak bir farkla; sinemanın sonundaki kumaş sahnesiyle, daima olup biten ve bundan daha sonra da olmaya devam edecek olan kıyıma ait sessiz bir itiraz iması bırakarak.
İkinci olarak, Zeki Demirkubuz’un neredeyse tüm sinemalarını peş peşe bir daha izledim akademik bir makale çalışması için. Özetle, Demirkubuz sinemalarında devletin ve ideolojinin hissedilir seviyede yokluğunun ne manaya gelebileceği üzerine bir irdelemeydi. Bir başka değişik örnek de Darren Aronofsky’nin ‘Mother’ sinemasıydı. Sineması ikinci defa izlerken de sahiden büyülendim. Genelde iki kez büyüleyen sinemalar pek yoktur ya da büyülemez de öbür diğer hisler, hisler bırakır.
Film, şairin şuurunu kaotik bir mahşere eşitleyen tavrıyla ilgimi çekmişti. Fazladan apokaliptik sahneleriyle de çağdaş daha sonrası hayatın katastrofik şuuruna açık zımnî yollamalar yapıyordu. Şayet huzursuzluk yaratımın eviyse, kanılar doğurmak için sözler yetmez, meskeni de tüm mümkün manalarını da yakıp tutuşturmak gerekir diyen bir önerisi var üzereydi güya. Bu, sahiden de pek baş açıcı bir bildiriydi bana kalırsa. Şairi, sanatçıyı mistifiye eden klasik bakışı da gözden düşürmeye çabalıyordu sinema, işin hesaplı kitaplı endüstriyel boyutunu vurgulayarak. Hakikaten de artık sanatkarın tekno-erotik bir şamana, sanatın da endüstriyel bir orjiye dönüştüğü yerde, kendini kitlesel bir yağmaya açmaktan öteki kurtuluş yoktur.
Son olarak, yakınlarda ‘Severance’ diye nitekim çok çarpıcı bir dizi izledim Dizibox’ta. Yeni kapitalizmin iş ve konutu birbirinden ayırarak elde etmeyi umduğu verimlilik kutsamasını husus alıyordu. Lumon diye bir yüksek teknoloji şirketi var dizide. Daha doğrusu ne ürettiğini kimsenin bilmediği sır dolu bir şirket, çalışanlarının bile… Öyküdeki şirketin çalışanlarını terbiye ediş biçimi ise fazlaca enteresandı: nezaketi oyuncul bir şiddetle harmanlayıp baskıyı enfantil bir masumiyetle maskelemeye çalışıyordu. Son kısım hariç, sekiz epizot boyunca, koca koca insanların çocuklaştıklarını izliyorsunuz, bir de belleksiz olmayı acı savuşturucu bir prosedür üzere sunuyor ki, tam da Willem Schmidt üzere olumlu fikir öğretisi eleştirmenlerinin “hasar görmez hayat” saplantısı dedikleri şey… sıradan öğreticiydi.
Okuduğum kitaplara gelince; Umut Tümay Arslan’ın Kat’ı, Marguerite Yourcenar’ın ‘Bir Mevt Bağışlamak’ı, Adam Phillips’in ‘Dehşetler ve Uzmanlar’ı, Deleuze ve Guattari’nin ‘Kafka: Minör Bir Edebiyat İçin’i, Şükrü Erbaş’ın ‘Çırpınıp İçinde Döndüğüm Dünya’sı, Murathan Mungan’ın ‘Evrak Çantası’ vb. kitaplarla seyahat ettim en son.
Son vakit içinderda neler çalışıyorsunuz, masanızın üstünde neler var?
Kendi şiir semantiğim üzerine poetik bir kitap yapıyorum kaçtır. Yarısına geldim sayılır. ‘Bir Başkadır’ dizisi üzerine kolektif bir kitap yapmıştık geçen yılın sonuna gerçek, kontratı yapıldı, fakat her insanın malumu ekonomik şartlardan dolayı yayımı çok gecikti. Umuyorum güze hakikat yayımlanır o da. ‘Medya Teorisi’ isimli akademik bir kitabı da yeni tamamladım. Kitap, Ankara menşeli bir yayınevinin ağustos programında. Bir de 2023 baharında insan içine çıkarmayı düşündüğüm yedinci şiir kitabım var ki, kötü biçimde naz yapıyor. Bu kadar nazlanması ‘Teneke Trampet’in açılış sahnesini hatırlatıyor biraz. “Ürün” emekleyerek çıkış kapısına gerçek ilerliyor, ancak dışarısı öylesine gürültülü bir batak ki, cave’ın inançlı çıpası ağır basıyor bir daha. Yazmak genelde onarıcıdır, lakin niçinse artık sadece kırık bir heves bırakıyor…
Okumaya devam et...
Hüseyin Köse’yi çevirdiği kitapların yanı sıra, şiirleri, denemeleri ve bilhassa de medya kültürü ve sinema sosyolojisi alanında yazdığı akademik incelemelerden tanıyoruz. Geçtiğimiz günlerde Köse’nin yeni bir deneme kitabının çıkacağını haber aldık. ‘Sera Toplumunda Çöl Olmak: Hasarlı Yüklemler Üzerine Deneme’ ismini taşıyan bu kitap Kırmızı Kedi Yayınevi etiketiyle raflarda. Biz de Köse’yle kitabı ve günümüz toplumunun açmazlarını konuştuk.
‘Sera Toplumunda Çöl Olmak’ nasıl ortaya çıktı? Kitabın yazım sürecinde neler yaşandığını bizimle paylaşır mısınız?
Aslında geniş sayılabilecek bir vakit dilimine yayılan bir kitap oldu.Yaklaşık iki yıllık bir mesainin eseri. Son birkaç yılda, bilhassa Covid-19 pandemisinin hepimizin yaşamsal rutini üzerinde yarattığı görülmemiş tahribatla bir arada, üzerine hayli düşündüğüm bir problem vardı. Birbirimizin gözüne epey çarpmadığımız, fiili ve fizikî bağların ve müsabakaların minimumunu deneyimlemeye mecbur bırakıldığımız bu biçimde bir olayın akabinde, sanki evvelce var olup da değeri pek bilinmemiş, şimdilerde ise gördüğü epeyce önemli hasar yüzünden ıskartaya çıkarılmış izlenimi veren -o da kaldığı kadarıyla- hangi “vicdani yüklemlerimizin” yahut kıymetlerimizin ayırdında olabildiğimiz sorusuydu bu. Bu defa tümüyle ne yaptığımın farkında olarak, bu biçimde bir sorgulamanın gerisine düştüğümü söyleyebilirim rahatlıkla. Nasıl bir çöldü ki bu ortasında yaşadığımız? Neyin hak edilmiş yahut edilmemiş cezası?
DEĞERLER ALANI HİÇ BU KADAR DİNAMİTLENMEMİŞTİ
Yıkımın birinci aylarında gazetelerde pek dokunaklı bir fotoğraf karesine rastladığımı hatırlıyorum. Zarurî olarak “evde kal” davetlerinin yapıldığı günlerin birinde, bir kız çocuğu televizyonun karşısına geçmiş, sokak ve meydanlarda aç biilaç kalmış kuşların ekrandaki imgesini avucunda tuttuğu ekmek parçacıklarıyla yemlemeye çalışıyordu. Bundan daha dramatik bir sahne hatırlamıyorum… İkinci olarak da kitaptaki temel izleklerin, bilhassa de “ukdeyi sıfırlamak” mecazıyla söz edilebilecek olanların memleketteki mütehakkim politik halin baskıcı ve ömrü daraltıcı karar ve uygulamalarının bir kararı olarak belirdiği söylenebilir sanırım. Hakikaten taban müştereklerin kıymetler alanı hiç bu kadar daraltılıp dinamitlenmemişti…
Sera Toplumunda Çöl Olmak, Hüseyin Köse, Kırmızı Kedi Yayınevi, 192S, 2022
Gerçekten de ömrü boyunca şiddetsiz ve tahammülsüz bir dünya hayali öngörmemiş olan bir aklın tezahürleri son beş on yıldır yaşadıklarımız. Bu, öylesine yıkım dileğiyle dolu bir akıl ki, güya her yaşayan ve yaşatan duyuyu haklamak için uzunluk gösteriyor. Adeta insanı hakla ki, cümle haksızlıklar yaşasın diyen bir kara akıl bu. Bir yanda kanun kararıyla alanı daha da genişletilen savunmasız ve kırılgan yurttaşlık hakları, öteki yanda habire tehditler savurulup parmak sallanarak baskılanmaya çalışılan kamusal özgürlükler alanı ve gemi azıya almış öteki keyfilikler. İşte Seyahat Parkı, İstanbul Kontratı, neredeyse her güne bir mevt sığan bayan cinayetleri ve daha diğer üzgünlükler. Bir de problemler çözülmeden kaldıkça artan bir otoriterlik var, hamasetin harareti yükseldikçe sümenaltı edilmeye çalışılan geçinme zorluğu. Hayat meskende de dışarıda da pahalanıp daraldıkça eksilen memnunluk, türlü ayrışmalarla genişleyen gedik, bugünü bugün de
önnazaranmeme basiretsizliği, vs. var.‘Şair ve Taifesi’nden daha sonra ikinci deneme kitabınız olan ‘Sera Toplumunda Çöl Olmak’ gaye tahtasına günümüz toplumunun dekadans eğilimlerini koyuyor. Ne durumda olduğumuzu kısaca neler söylemek istersiniz?
Geçenlerde bir haber vardı. Sarhoş bir vatandaş kalabalık bir takıma dahil olup kayıp birini aradı diye yazıyordu. Saatler daha sonra ise aranılan kişinin sarhoş adamın kendisi olduğu ortaya çıktı… Bundan daha trajikomik bir durum hatırlamıyoruzdur herbiçimde. Herkes kaybolur lakin herkes kendini aramaz. Bu yurttaşımız hiç değilse zahmet etmiş, yola revan eyleyip saatlerce aramış yitirdiği kendini. Bu işin mizah kısmı alışılmış. Vaziyetin asıl vahim tarafıysa şu: Oldukça bir vakittir zihnimizdeki memleket imgesi farklı, sokaklar, caddeler farklı, konut içleri de. Her yan adeta Ortaçağlı dumanlarla çevrilmiş bir Hamlet ıssızlığı… “Falan” sözcüğü bile hayli uzun, hayli uzak, fazlaca iri, epey kimsesiz… Herkesleri, o düzlükleri oldukcatan geçtim, kendinden içeriye gerçek dahi engebeli bir yol var, diz uzunluğu, inişli yokuşlu, pek dolambaçlı.
MEMLEKET KAYIP, BEŞERLER GARİP
Şairin [Gülten Akın] dediği üzere, “rüzgâr usta, ben acemi…” Hayat şu sıra, burada, boynumuzda, “kirin elementi…” Özetle, memleket kayıp, beşerler garip, anılar kayık… Dahası, Spivak’ın deyişiyle, “beyaz erkeklerin esmer bayanları esmer adamlardan kurtardığı” bir karanlık tasavvur… Ülkece ‘Squid Game’ dizisinin ikinci oyununda şeker kalıplarını yalayarak ortasındaki simgeyi bozmadan çıkarmaya çalışan beşerler üzereyiz. Tehlike büyüdükçe ağızdaki tat da büyüyor. Tadın en ağır olduğu yerde porsiyon yeterlice küçülüyor. Porsiyon küçüldükçe açlığın alanı daha da genişliyor. Biliyorum, epeyce karanlık bir tablo sundum. Ancak moral bozukluğu da güzel makûs bir değişim itkisi yaratır. Sığınağım bu.
Hayal kurma ümidini yitirmiş, bencil, hazları tarafınca esir alınan bireylerin çoğunlukta olduğunu ve bunun giderek arttığını söylüyorsunuz. İnsanların bu kadar kaybolmalarının temel niçini artık mananın yitmesi mi?
Bence tarihin bu evresinde geleceği mümkün kılacak tutarlılıkta bir mana arayışımız yok. Politik ideoloji bakımından ortada ortak bir yazgı anlatısının kalmadığı daha evvel Baudrillard, Lyotard, Derrida, Jameson üzere post-yapısal tenkidin biroldukça doruk ismi tarafınca ilan edilmişti aslına bakarsanız. daha sonra bildiğiniz üzere, dünyanın dört bir yanından arka arda sokak hareketleri haberi geldi. Siyasal tarihimizde ve toplumsal muhalefet envanterimiz ortasında bizde de kolektif hayal kurma kapasitesinin en çarpıcı örneklerinden bir tanesiydi Seyahat. Üstelik bu hayali kapasite post-truth’e, metaverse’e, posthuman tartışmalarına karşın var olabildi. Hem yeni kapitalizmin eser yerine kişisel heyecanları pazarlayan söylemsel taktiğine, birebir vakitte daha yaşanılabilir alternatif bir dünya için hayal kurmayı tanınan kültürün uyuşturucu fabrikası üzere kavrayan tanınan kültüre rağmen…
‘YETMEMEK NE HOŞ KELİMEDİR’
Kitapta epeyce sayıda sinemaya, sanatkara, müellife gönderme yapılıyor veya onlardan bir daha epey sayıda alıntı mevcut, fakat Bauman’ın şu kelamı ayrıyeten dikkat cazip: “Kayıtsızlık, azalan beklentilerle yaşamanın yoludur.” Bunu tepkisizlik halinde de tanımlayabilir miyiz?
Daha çok yabancılaşmaya bitişik kayıtsızlık hissine yönelik bir vurgusu var Bauman’ın. Lakin yazdıklarının geneliyle de ferdî ve kitlesel tepkisizliğin neredeyse örgütlü bir berbatlığa dönüştüğü bir durumu ihbar ediyor. Toplumsal medya tuzağına karşı da ikaz etmişti sözgelimi giderayak. Hepimizi birbirimizin üretken olmayan “çölümsü” yalnızlığına seyirci yaptı demişti. Tıpkı biçimde, sık sık “beraber olmanın bilgisayarlaşması” dediği bir şeyden de kelam eder Bauman; bireylere yan yana gelmeden bir ortada olma imkânı sunuyor dediği dijital değişen teknolojinin olumsuzluklarından. Ürküntüyle tanım ettiği hâkim alaka sosyolojisi ise muhakkak: Süreksiz, kısa vadeli, taahhüde dayalı olmayan ilişkiler… İnsanı insanın taşınamaz hale gelmiş yükü üzere kavrayan bir akışkan modernite tasavvuru var daha sonra. meğer, etik olarak insanlığımızın bir yerde başlayıp sürebilmesi için insan insanın yüküne dönüşmeli. Bir uzaklık ve ara şuuruyla, ahlaki sorumluluğu askıya alan sanal bir ilgiye imtiyaz tanındığında, bırakın yükü, insan insanı hissetmiyor bile. özetlemek gerekirse, insanın beşere fiziki mesafelenmesinin yarattığı yeni bir ontik hakikati isimlendirmeye çalışıyor ismi geçen cümle.
İnsanın en büyük uğraşlarından birisini de “kendi yolunu çizme uğraşı” olarak isimlendiriyorsunuz. Birçok kişinin bu yükü taşımakta zorlandığı ortada, fakat bizi biz yapan şeylerden biri de bu yük değil midir?
Aslında sorudaki tırnak içi söz, bir daha Bauman terminolojisiyle alakalı. Kendi olma yükü dediği bir benlik hakikati tanımlar düşünür. Kendi yolunu yapma, kendi gerçeğinin yükünü ve bunun dayattığı sorumlulukları sırtlanma, vb. manalar içeren tahliller yapar. Ben insanın yükünden evvela kendi yüklendiği bedellerin bagajını anlıyorum. Farklılığın ödenmiş bedeli de ağır bir yüktür yeri geldiğinde. Ben bundan, diğerlerinde kişini kendisi olarak yaşayıp gitmesini anlıyorum. Faziletli, unsurlu, dengeli bir duruşu. Kimi süreksiz lütuflar karşısında esnemeyen omurgayı. Yalnızlığı anlıyorum ki, insanın kendi kendinin mana birikimine işaret eder. Kendiyle boğuşmasını, taban köşelerini kurcalayıp durmasını daima ve savaşmasını ki, mutlak surette gereklidir. Yetmemek ne hoş sözdür, bu yüzden. Çoğalıp artmak ondan da hoş… Yetmemek diyorum ya, aslında onun da çapanoğlu bir tarafı var gerçi birkaç satır ileride. Hiç kimseye, hiç bir şeye yetmeyip, üstüne üstlük kendinden de zerrece artmayı bilmeyenler ne karanlık bir dehliz ne yorucu ve dağınık bir patikadır. Süreklilik bilinmeyen kopuşlarla, kopup gitmeler öbür seslerin şenliğine, müziğine ulanmakla mümkünken, gecede öylece sessiz bir korkuluk üzere durmak ne ışıklı bir pencere…
Kitabın epey yerinde kaybolmaya övgüler düzüldüğünü görüyoruz. Kaybolmak, birey olmakla, kendini bulma uğraşıyla ilişkilendirilerek anlatılıyor. Kabaca toparlarsak; kaybolmadan bulamayacağımız bir yol mu sizce bu?
Kaybolmayı şayet yeniye, meçhule, bilinmeyene açılmak formunda alırsak, aslında bu biroldukca şeyi keşfettiğimiz bir tecrübe olarak da görülebilir. Çöl de kaybolmanın ülkü yeridir bu manada, kitapta aktüel toplumun yapayı, sahteyi kucaklarken, gelgitleri, uyumsuzlukları, karşıt hissedişleri olan damgalıları iten, uzaklaştıran dışlayıcı davranışına denk geliyor. Bu niçinle, bu biçimde bir toplumdan değil tahminen lakin, onun haricinde bir yerde kaybolduğumuzda hayattan öğrenecek epey şeyimiz var.
İkinci olarak, kaybolma motifini biraz da Deleuze’yen manasıyla kullanıyorum; daima yolda olmak, varmamak, doğrunun ne olduğunu bilmemek ya da her seferinde bir daha anlamaya çalışmak yahut devletli, örgütlü toplumun dışına seyahat olarak. Bence daima düşmanlıklar, bitmeyen tansiyonlar, katmerli nefret telaffuzları üreten terslikler üzerine heyeti bir dünya tasavvurunun aşılmasına ait olarak ideolojinin son kelamı bu, yani her iki tecrübenin de haricinde, Deleuze ve Guattari’nin ileri sürdükleri tipten bir “üçüncü alan” tahayyül etmek. Üstte, ikinci sorunuzu yanıtlamaya çalışırken alıntıladığım o “kendini arayan abi”, bu alışılmamış ütopyanın şimdilik kara-mizahla karışık somut bir örneği.
‘YAZMAK GENELDE ONARICIDIR’
Kitapta fazlaca fazla sinema ve kitap ismi geçiyor demiştik. Pekala bize hangi sinema ve kitapları önerirsiniz? niçinleriyle birlikte açıklar mısınız?
Önce sinemalardan başlayalım. Akademik işlerin yoğunluğu yüzünden epeydir sinema izleyemiyorum açıkçası. Sıkıntı edindikleri problemleri ve önerdikleri tahlillerle aklımda kalan bir ikisini zikredeyim lakin en azından. Birincisi, Selman Nacar’ın epeyce konuşulan ‘İki Şafak içinde’ isimli sineması. Sinema, maddileşmiş bir güvensizlikle bastırılmaya çalışılan yoksulluk ve suçluluk denklemini vicdanlar ortası bir tansiyon sınırı üzerine kurduğu için kıymetliydi bence. Ancak, daha sonrasındasında gerek yoksulluğun haklılığını gerekse suçluluğun safını sahipsiz bırakarak tıpkı denklemi bir daha geçersiz kılmaya çalışmasıyla da somut bir yere varmıyor üzereydi. Ancak bir farkla; sinemanın sonundaki kumaş sahnesiyle, daima olup biten ve bundan daha sonra da olmaya devam edecek olan kıyıma ait sessiz bir itiraz iması bırakarak.
İkinci olarak, Zeki Demirkubuz’un neredeyse tüm sinemalarını peş peşe bir daha izledim akademik bir makale çalışması için. Özetle, Demirkubuz sinemalarında devletin ve ideolojinin hissedilir seviyede yokluğunun ne manaya gelebileceği üzerine bir irdelemeydi. Bir başka değişik örnek de Darren Aronofsky’nin ‘Mother’ sinemasıydı. Sineması ikinci defa izlerken de sahiden büyülendim. Genelde iki kez büyüleyen sinemalar pek yoktur ya da büyülemez de öbür diğer hisler, hisler bırakır.
Film, şairin şuurunu kaotik bir mahşere eşitleyen tavrıyla ilgimi çekmişti. Fazladan apokaliptik sahneleriyle de çağdaş daha sonrası hayatın katastrofik şuuruna açık zımnî yollamalar yapıyordu. Şayet huzursuzluk yaratımın eviyse, kanılar doğurmak için sözler yetmez, meskeni de tüm mümkün manalarını da yakıp tutuşturmak gerekir diyen bir önerisi var üzereydi güya. Bu, sahiden de pek baş açıcı bir bildiriydi bana kalırsa. Şairi, sanatçıyı mistifiye eden klasik bakışı da gözden düşürmeye çabalıyordu sinema, işin hesaplı kitaplı endüstriyel boyutunu vurgulayarak. Hakikaten de artık sanatkarın tekno-erotik bir şamana, sanatın da endüstriyel bir orjiye dönüştüğü yerde, kendini kitlesel bir yağmaya açmaktan öteki kurtuluş yoktur.
Son olarak, yakınlarda ‘Severance’ diye nitekim çok çarpıcı bir dizi izledim Dizibox’ta. Yeni kapitalizmin iş ve konutu birbirinden ayırarak elde etmeyi umduğu verimlilik kutsamasını husus alıyordu. Lumon diye bir yüksek teknoloji şirketi var dizide. Daha doğrusu ne ürettiğini kimsenin bilmediği sır dolu bir şirket, çalışanlarının bile… Öyküdeki şirketin çalışanlarını terbiye ediş biçimi ise fazlaca enteresandı: nezaketi oyuncul bir şiddetle harmanlayıp baskıyı enfantil bir masumiyetle maskelemeye çalışıyordu. Son kısım hariç, sekiz epizot boyunca, koca koca insanların çocuklaştıklarını izliyorsunuz, bir de belleksiz olmayı acı savuşturucu bir prosedür üzere sunuyor ki, tam da Willem Schmidt üzere olumlu fikir öğretisi eleştirmenlerinin “hasar görmez hayat” saplantısı dedikleri şey… sıradan öğreticiydi.
Okuduğum kitaplara gelince; Umut Tümay Arslan’ın Kat’ı, Marguerite Yourcenar’ın ‘Bir Mevt Bağışlamak’ı, Adam Phillips’in ‘Dehşetler ve Uzmanlar’ı, Deleuze ve Guattari’nin ‘Kafka: Minör Bir Edebiyat İçin’i, Şükrü Erbaş’ın ‘Çırpınıp İçinde Döndüğüm Dünya’sı, Murathan Mungan’ın ‘Evrak Çantası’ vb. kitaplarla seyahat ettim en son.
Son vakit içinderda neler çalışıyorsunuz, masanızın üstünde neler var?
Kendi şiir semantiğim üzerine poetik bir kitap yapıyorum kaçtır. Yarısına geldim sayılır. ‘Bir Başkadır’ dizisi üzerine kolektif bir kitap yapmıştık geçen yılın sonuna gerçek, kontratı yapıldı, fakat her insanın malumu ekonomik şartlardan dolayı yayımı çok gecikti. Umuyorum güze hakikat yayımlanır o da. ‘Medya Teorisi’ isimli akademik bir kitabı da yeni tamamladım. Kitap, Ankara menşeli bir yayınevinin ağustos programında. Bir de 2023 baharında insan içine çıkarmayı düşündüğüm yedinci şiir kitabım var ki, kötü biçimde naz yapıyor. Bu kadar nazlanması ‘Teneke Trampet’in açılış sahnesini hatırlatıyor biraz. “Ürün” emekleyerek çıkış kapısına gerçek ilerliyor, ancak dışarısı öylesine gürültülü bir batak ki, cave’ın inançlı çıpası ağır basıyor bir daha. Yazmak genelde onarıcıdır, lakin niçinse artık sadece kırık bir heves bırakıyor…
Okumaya devam et...