İnsan zihni ve hafızası bir tuhaf, kimi vakit unutarak kimi vakit de hatırlayarak şahsa türlü oyunlar oynuyor. Zihinden ve hafızadan da tuhaf vakit var; peşinden gidip onu yakalamaya uğraşan insanı yaşlandırıyor, bildiklerini unutturuyor.
Vakit ve hafıza, ortasında kolay kolay kaybolabileceğimiz bir labirent; kimi vakit hatırlıyoruz, kimi vakit unutuyoruz ve kimi vakit de yanlış anımsıyoruz. birtakım bazı bir âna takılıp kalıyor ve onu yaşamayı sürdürüyoruz, birtakım bazı hafızamız boş bir levha hâline geliyor. Neresinden baksanız garip bir müddetç.
Georgi Gospodinov, romanlarında bu labirentte gezinen, bu süreci öyküleştiren, hatırlayan ve hatırlatan bir müellif. “Geçmiş satın alan” karakterler yaratırken eski vakit içinderı yaşatan eşyaları, öykü anlatıcılarını, günlüklere sığmayan anıları getiriyor karşımıza. Takvim yapraklarını geriye yanlışsız çevirirken “hemen çabucak dünyaya gelmemişlerin” hüzünlü ve trajikomik hikayelerini anlatıyor. “Ben varız” diyerek bu kıssaları kurguluyor daha doğrusu. Seyrini bozduğu vakti eğip bükerken dağılmış benliklere, hatırlamaya ve unutmaya mahkûm belleklere gönderme yapıyor.
Gospodinov’un izlediği bu yol, ‘Doğal Roman ve Hüznün Fiziği’nde epeyce net bir biçimde görülüyordu. ‘Zaman Sığınağı’ ise müellifin gittiği bu yol daha sonrası ulaştığı tepe âdeta.
Müellifle birebir ismi taşıyan başkarakter, geçmişin labirentinde gezinirken tıpkı yerde kaybolan ve eski günlere sarılan Gaustin’le karşılaşıyor. Unutanlara şifa dağıtmak, daha hayli hatırlamak isteyenlere rehber olmak için “geçmiş klinikleri” kuran ikili, beri yandan elde avuçtakileri müdafaa gayesiyle “zaman sığınağı” hizmeti sunuyor. bu biçimdece geçmiş çılgınlığı başlıyor.
‘GELECEĞE VEDA’
Muharrir Gospodinov, kitabın teşekkür kısmında bir not paylaşmış: “Düne ilişkin dünyayı seven bir insan için bu kitap kolay olmadı. Bir ölçüde, bir geçmiş hayaline ya da daha epeyce onu dönüştürmeye çalıştıkları şeye veda olarak görülebilir. Bu manada geleceğe veda olarak da görülebilir.”
Dünde yaşamak, dünü hatırlamak ve geçmişi unutmak ile geleceğe veda, ‘Zaman Sığınağı’nda müellifin ve başkarakter Gospodinov’la birlikte Gaustin’in baş yorduğu temel problem. İkilinin vakit içinderarası seyahat yaptığını söylemek klişe bir söz olur. “Başka vakit içinderın” ve “başka odaların sakini olma hayali”nin peşinden gidiyorlar. Her ikisi de geçmiş konusunda saplantılı lakin ortalarında farklar var, bunu Gospodinov’dan öğreniyoruz: “Ben her yerde yabancı kalıyordum, o ise tüm vakit içinderda kendini birebir derecede güzel hissediyordu. Ben birtakım yılların kapılarını çalıyordum, o ise fazlacatan oradaydı, buna kapıyı açıyordu, beni içeri alıp yok oluyordu.”
Vakit Sığınağı, Georgi Gospodinov, Mütercim: Hasine Şen Karadeniz, 296 syf., Metis Yayınları, 2022.
Bir leitmotiv olarak karşımıza çıkan “1 Eylül 1939”, hem öykü birebir vakitte Gaustin ve Gospodinov için değerli bir tarih. Bir tıp zamansal patinaj, bir eşik. kimi vakit bir düş kimi vakit de can yakıcı bir gerçek. Yalnızca bunlar da değil; geçmiş odalarında yâd edilenler, Gaustin’in ve Gospodinov’un öyküsünde kıymetli bir yer kaplıyor: “Eski meyhaneler ve eski ustalar artık yok, o anda gelecekte olacak savaş da artık geçti, öbür savaşlar da geçti, tek tedirginlik kaldı.”
“Geçmişe karşı acımasız olmalısın zira geçmiş de acımasız” cümlesi, Gospodinov’un tecrübelerinden süzülüp geliyor ve bahsi geçen tedirginliğe; hatırlama ve unutma ikilemlerine, geçmiş saplantısına ve rötarlı geleceğe veda gerçeğine eklemleniyor. daha sonra hayatî bir soru geliyor: “Geçmişin son kullanma tarihi olur mu?” Buna diğerlerini da ekleyebiliriz pekâlâ: Hatırlamanın ve unutmanın bir sonu var mı? Geçmiş kıymetli bir şey mi?..
Dillendirilen ve dillendirilmeyen bu sorular, Gaustin’in “zaman sığınağı” projesi için bir çıkış noktası oluşturuyor. Doğal bir de “geçmişin şimdisinde yaşayanlar” sorunu var: “Her yerde farklı senelerdan konutlar, küçük mahalleler olacak, bir gün kentlerimiz, koca bir geçmiş ülkesi bile olabilir. Hafızası yok olan hastalar için; Alzheimerlı, demanslı, ne istersen. Artık yalnızca geçmişlerinin şimdisinde yaşayan tüm o beşerler için (…) Hafızasını kaybeden bu insanların bugün akın etmesi hiç de tesadüf değil… Bize bir şeyler söylemek için buradalar ve inan bana, bir gün, hayli yakında, birfazlaca kişi geçmişe kendi isteğiyle dönecek, hafızasını kendi özgür iradesiyle ‘yitirmeye’ başlayacak. Gitgide daha fazla insanın onun mağarasına saklanmak, geriye dönmek isteyeceği vakit içinder geliyor. Hoş niçinlerle de değil bu ortada. Geçmişin bomba sığınaklarını hazır etmeliyiz. İstersen onlara ‘zaman sığınağı’ de.”
‘UNUTMAK EMEK İSTER’
“Geçmiş sadece başına gelenlerden ibaret değildir, kimi vakit yalnızca hayal ettiklerindir” düsturuyla Gaustin ve Gospodinov birinci “zaman sığınağı”na hayat verip “geçmiş toplayıcılığına” soyunarak insanlara bir modül hatırlatma ve daha rahat unutma imkânı sağlıyor. Başına gelenleri hatırlayanlar ya da diğerinin geçmişine doymak isteyenler ise işi çetrefilleştiriyor. Sıkıntıyı karmaşıklaştıran ve verilecek karşılıkların ucu bucağı olmayan bir soru daha kapısını çalıyor ikilinin: “İnsan ne kadar geçmişe dayanabilir?”
“Zaman sığınağı”nın konukları, hezimete mahkûm olduğu bir “canavar”la, yaşlılıkla savaşıyor. Unutmaya karşı hatırlayarak direnmeye çalışıyorlar fakat beyhude. Vakit, hafızayı kimi vakit süratle kimi vakit ağır ağır siliyor kimi vakit de “geçmişi mumyalıyor.”
Gaustin’in ve Gospodinov’un yapmaya çalıştığı şey, “geçmişin alanını genişletmek”; 1950’lere, 1960’lara ve 1970’lere hakikat giderek hatırlamaya ve hatırlatmaya uğraşmak. Bu, geriye hakikat yapılan bir uzun uzaklık koşusu; anılar için verilen bir savaş ve insanları hastalıkta da memnun kılabilme, geçmişin şimdisini canlı tutabilme gayreti. Geleceğin başarısızlıklarına karşı, geçmişin başarılarına sarılma ve hafızayı uyandırma çabası bir bakıma.
Gospodinov’la bir arada geçmişi daima hatırlamaktan, hatta oraya saplanıp kalmaktan ve hafızasının silinmesinden mustarip şahıslar, kendilerini bir kuyuya düşmüş ya da bir mağarada kısılıp kalmış üzere hissediyor. Gospodinov, bu hissiyatın üzerine kimi sorularla gidiyor: “Orada alamadığım ne kaldı?” ve “Oradan çıkarabildiğim şahıslar ve şeyler, geriye tek bir bakışımla daha yoldayken ölmeyecek mi?” Akabinde bir hezeyan geliyor: “Hayat, vakit yahut yaşlılık, fark etmez, hepsi birebir çete, tıpkı tayfa… Başlangıçta en azından kibar olmaya çalışır, ölçüyle fark ettirmeden usta bir yankesici üzere çalar, ufak tefek şeyler -düğme, çorap, üstte solda yavaşça bir batma, gözlerde iki derece, albümden üç fotoğraf, yüzler, ismi neydi…”
Bu hezeyan, geçmişin dünyayı ve hayatı fethedişi ya da silinişi içindeki noktada dururken unutuş ve hatırlayış bir virüs üzere sağa sola bulaşıyor. Kelam konusu süreçte vakit içinde beyhude bir yarış kelam konusu; eski devirlerden birini seçme esprisiyle yapılacak geçmiş referandumu, anıları kesim modül toplama, geçmişe duyulan hasreti denetim altında tutma ve Avrupa’yı kasıp kavurmaya başlayan geçmiş çılgınlığını manaya gayreti, ismi geçen yarışın özünü oluşturuyor. Bu sırada Gospodinov eski Bulgaristan’ı, sloganları, “düşmanlarıyla baş etmek için” yumruklarını sıkan rejimi, ayaklanmaları, şovları hatırlayıp şimdiyi fetheden geçmişe şahit olurken kendisine bir öğüt veriyor: “Unutmak emek ister. Kendine daima bir şeyi unutman gerektiğini hatırlatmalısın. Her ideoloji bu türlü çalışır herbiçimde.”
Huzursuz artık, geri dönülecek keyifli vakit içinder ve gelecek tedirginliği içinde salınıp dururken hatırlama ve unutmanın yarattığı hasarı ya da verdiği hazzı anlamaya isteyen Gaustin ve Gospodinov, yakın ve uzak geçmişin kıssaları ortasında ayakta kalmaya çalışıyor. İkili, “geçmiş klinikleri”nde ve “zaman sığınakları”nda bunu başaranlarla ve tökezleyenlerle buluşup dağılmaya yüz tutan geçmişi hatırlamaya ve kimi vakit de gelecek yitip gitmek üzereyken anıları bir daha kurmaya çabalıyor.
Gospodinov, anımsaması ve unutmasının hızlanıp zihninin yorulduğu, geriye gidişinin süratlendiği bu vakit zarfında, “geçmişi geçmişte tutmak için hatırlamıyorum” diyerek açtığı bir öteki cepheyi de duyuruyor: “Geçmiş benim vatanım. Gelecek, yabancı yüzlerle dolu yabancı bir ülke, oraya adım atmam.”
Gospodinov, fonuna Bulgaristan’ı ve Sofya’yı koyduğu ‘Zaman Sığınağı’nda hafızaları silinen ya da silinmenin eşiğine gelenlerin romanını kaleme almış. Hatırlama ve unutmanın tartısının çabucak her satırda kendini hissettirdiği hikâye(ler)de müellif; yaşlılığı, mevti, hafıza oyunlarını, bireylerin ve toplumların geçmişini derinlemesine düşünen, geçmişin öylece elden ve zihinden kayıp gitmemesi için uğraş edenlerle buluşturuyor okuru. “Geçmiş üreten fabrika” ve “zaman yiyip geçmiş üretenler” metaforları ise hem başkarakter(ler)in aksiyonlarını birebir vakitte unutma ve hatırlamanın yükünü sırtlananların hâlini en arıduru halde özetliyor. özetlemek gerekirsesı ‘Zaman Sığınağı’; rüzgârın sokakta savurduğu bir gazete misali uçuşan geçmişle ve ona sıkı sıkıya sarılarak hatırlamaya uğraşanların gayretiyle şekillenen bir roman.
Okumaya devam et...
Vakit ve hafıza, ortasında kolay kolay kaybolabileceğimiz bir labirent; kimi vakit hatırlıyoruz, kimi vakit unutuyoruz ve kimi vakit de yanlış anımsıyoruz. birtakım bazı bir âna takılıp kalıyor ve onu yaşamayı sürdürüyoruz, birtakım bazı hafızamız boş bir levha hâline geliyor. Neresinden baksanız garip bir müddetç.
Georgi Gospodinov, romanlarında bu labirentte gezinen, bu süreci öyküleştiren, hatırlayan ve hatırlatan bir müellif. “Geçmiş satın alan” karakterler yaratırken eski vakit içinderı yaşatan eşyaları, öykü anlatıcılarını, günlüklere sığmayan anıları getiriyor karşımıza. Takvim yapraklarını geriye yanlışsız çevirirken “hemen çabucak dünyaya gelmemişlerin” hüzünlü ve trajikomik hikayelerini anlatıyor. “Ben varız” diyerek bu kıssaları kurguluyor daha doğrusu. Seyrini bozduğu vakti eğip bükerken dağılmış benliklere, hatırlamaya ve unutmaya mahkûm belleklere gönderme yapıyor.
Gospodinov’un izlediği bu yol, ‘Doğal Roman ve Hüznün Fiziği’nde epeyce net bir biçimde görülüyordu. ‘Zaman Sığınağı’ ise müellifin gittiği bu yol daha sonrası ulaştığı tepe âdeta.
Müellifle birebir ismi taşıyan başkarakter, geçmişin labirentinde gezinirken tıpkı yerde kaybolan ve eski günlere sarılan Gaustin’le karşılaşıyor. Unutanlara şifa dağıtmak, daha hayli hatırlamak isteyenlere rehber olmak için “geçmiş klinikleri” kuran ikili, beri yandan elde avuçtakileri müdafaa gayesiyle “zaman sığınağı” hizmeti sunuyor. bu biçimdece geçmiş çılgınlığı başlıyor.
‘GELECEĞE VEDA’
Muharrir Gospodinov, kitabın teşekkür kısmında bir not paylaşmış: “Düne ilişkin dünyayı seven bir insan için bu kitap kolay olmadı. Bir ölçüde, bir geçmiş hayaline ya da daha epeyce onu dönüştürmeye çalıştıkları şeye veda olarak görülebilir. Bu manada geleceğe veda olarak da görülebilir.”
Dünde yaşamak, dünü hatırlamak ve geçmişi unutmak ile geleceğe veda, ‘Zaman Sığınağı’nda müellifin ve başkarakter Gospodinov’la birlikte Gaustin’in baş yorduğu temel problem. İkilinin vakit içinderarası seyahat yaptığını söylemek klişe bir söz olur. “Başka vakit içinderın” ve “başka odaların sakini olma hayali”nin peşinden gidiyorlar. Her ikisi de geçmiş konusunda saplantılı lakin ortalarında farklar var, bunu Gospodinov’dan öğreniyoruz: “Ben her yerde yabancı kalıyordum, o ise tüm vakit içinderda kendini birebir derecede güzel hissediyordu. Ben birtakım yılların kapılarını çalıyordum, o ise fazlacatan oradaydı, buna kapıyı açıyordu, beni içeri alıp yok oluyordu.”
Vakit Sığınağı, Georgi Gospodinov, Mütercim: Hasine Şen Karadeniz, 296 syf., Metis Yayınları, 2022.
Bir leitmotiv olarak karşımıza çıkan “1 Eylül 1939”, hem öykü birebir vakitte Gaustin ve Gospodinov için değerli bir tarih. Bir tıp zamansal patinaj, bir eşik. kimi vakit bir düş kimi vakit de can yakıcı bir gerçek. Yalnızca bunlar da değil; geçmiş odalarında yâd edilenler, Gaustin’in ve Gospodinov’un öyküsünde kıymetli bir yer kaplıyor: “Eski meyhaneler ve eski ustalar artık yok, o anda gelecekte olacak savaş da artık geçti, öbür savaşlar da geçti, tek tedirginlik kaldı.”
“Geçmişe karşı acımasız olmalısın zira geçmiş de acımasız” cümlesi, Gospodinov’un tecrübelerinden süzülüp geliyor ve bahsi geçen tedirginliğe; hatırlama ve unutma ikilemlerine, geçmiş saplantısına ve rötarlı geleceğe veda gerçeğine eklemleniyor. daha sonra hayatî bir soru geliyor: “Geçmişin son kullanma tarihi olur mu?” Buna diğerlerini da ekleyebiliriz pekâlâ: Hatırlamanın ve unutmanın bir sonu var mı? Geçmiş kıymetli bir şey mi?..
Dillendirilen ve dillendirilmeyen bu sorular, Gaustin’in “zaman sığınağı” projesi için bir çıkış noktası oluşturuyor. Doğal bir de “geçmişin şimdisinde yaşayanlar” sorunu var: “Her yerde farklı senelerdan konutlar, küçük mahalleler olacak, bir gün kentlerimiz, koca bir geçmiş ülkesi bile olabilir. Hafızası yok olan hastalar için; Alzheimerlı, demanslı, ne istersen. Artık yalnızca geçmişlerinin şimdisinde yaşayan tüm o beşerler için (…) Hafızasını kaybeden bu insanların bugün akın etmesi hiç de tesadüf değil… Bize bir şeyler söylemek için buradalar ve inan bana, bir gün, hayli yakında, birfazlaca kişi geçmişe kendi isteğiyle dönecek, hafızasını kendi özgür iradesiyle ‘yitirmeye’ başlayacak. Gitgide daha fazla insanın onun mağarasına saklanmak, geriye dönmek isteyeceği vakit içinder geliyor. Hoş niçinlerle de değil bu ortada. Geçmişin bomba sığınaklarını hazır etmeliyiz. İstersen onlara ‘zaman sığınağı’ de.”
‘UNUTMAK EMEK İSTER’
“Geçmiş sadece başına gelenlerden ibaret değildir, kimi vakit yalnızca hayal ettiklerindir” düsturuyla Gaustin ve Gospodinov birinci “zaman sığınağı”na hayat verip “geçmiş toplayıcılığına” soyunarak insanlara bir modül hatırlatma ve daha rahat unutma imkânı sağlıyor. Başına gelenleri hatırlayanlar ya da diğerinin geçmişine doymak isteyenler ise işi çetrefilleştiriyor. Sıkıntıyı karmaşıklaştıran ve verilecek karşılıkların ucu bucağı olmayan bir soru daha kapısını çalıyor ikilinin: “İnsan ne kadar geçmişe dayanabilir?”
“Zaman sığınağı”nın konukları, hezimete mahkûm olduğu bir “canavar”la, yaşlılıkla savaşıyor. Unutmaya karşı hatırlayarak direnmeye çalışıyorlar fakat beyhude. Vakit, hafızayı kimi vakit süratle kimi vakit ağır ağır siliyor kimi vakit de “geçmişi mumyalıyor.”
Gaustin’in ve Gospodinov’un yapmaya çalıştığı şey, “geçmişin alanını genişletmek”; 1950’lere, 1960’lara ve 1970’lere hakikat giderek hatırlamaya ve hatırlatmaya uğraşmak. Bu, geriye hakikat yapılan bir uzun uzaklık koşusu; anılar için verilen bir savaş ve insanları hastalıkta da memnun kılabilme, geçmişin şimdisini canlı tutabilme gayreti. Geleceğin başarısızlıklarına karşı, geçmişin başarılarına sarılma ve hafızayı uyandırma çabası bir bakıma.
Gospodinov’la bir arada geçmişi daima hatırlamaktan, hatta oraya saplanıp kalmaktan ve hafızasının silinmesinden mustarip şahıslar, kendilerini bir kuyuya düşmüş ya da bir mağarada kısılıp kalmış üzere hissediyor. Gospodinov, bu hissiyatın üzerine kimi sorularla gidiyor: “Orada alamadığım ne kaldı?” ve “Oradan çıkarabildiğim şahıslar ve şeyler, geriye tek bir bakışımla daha yoldayken ölmeyecek mi?” Akabinde bir hezeyan geliyor: “Hayat, vakit yahut yaşlılık, fark etmez, hepsi birebir çete, tıpkı tayfa… Başlangıçta en azından kibar olmaya çalışır, ölçüyle fark ettirmeden usta bir yankesici üzere çalar, ufak tefek şeyler -düğme, çorap, üstte solda yavaşça bir batma, gözlerde iki derece, albümden üç fotoğraf, yüzler, ismi neydi…”
Bu hezeyan, geçmişin dünyayı ve hayatı fethedişi ya da silinişi içindeki noktada dururken unutuş ve hatırlayış bir virüs üzere sağa sola bulaşıyor. Kelam konusu süreçte vakit içinde beyhude bir yarış kelam konusu; eski devirlerden birini seçme esprisiyle yapılacak geçmiş referandumu, anıları kesim modül toplama, geçmişe duyulan hasreti denetim altında tutma ve Avrupa’yı kasıp kavurmaya başlayan geçmiş çılgınlığını manaya gayreti, ismi geçen yarışın özünü oluşturuyor. Bu sırada Gospodinov eski Bulgaristan’ı, sloganları, “düşmanlarıyla baş etmek için” yumruklarını sıkan rejimi, ayaklanmaları, şovları hatırlayıp şimdiyi fetheden geçmişe şahit olurken kendisine bir öğüt veriyor: “Unutmak emek ister. Kendine daima bir şeyi unutman gerektiğini hatırlatmalısın. Her ideoloji bu türlü çalışır herbiçimde.”
Huzursuz artık, geri dönülecek keyifli vakit içinder ve gelecek tedirginliği içinde salınıp dururken hatırlama ve unutmanın yarattığı hasarı ya da verdiği hazzı anlamaya isteyen Gaustin ve Gospodinov, yakın ve uzak geçmişin kıssaları ortasında ayakta kalmaya çalışıyor. İkili, “geçmiş klinikleri”nde ve “zaman sığınakları”nda bunu başaranlarla ve tökezleyenlerle buluşup dağılmaya yüz tutan geçmişi hatırlamaya ve kimi vakit de gelecek yitip gitmek üzereyken anıları bir daha kurmaya çabalıyor.
Gospodinov, anımsaması ve unutmasının hızlanıp zihninin yorulduğu, geriye gidişinin süratlendiği bu vakit zarfında, “geçmişi geçmişte tutmak için hatırlamıyorum” diyerek açtığı bir öteki cepheyi de duyuruyor: “Geçmiş benim vatanım. Gelecek, yabancı yüzlerle dolu yabancı bir ülke, oraya adım atmam.”
Gospodinov, fonuna Bulgaristan’ı ve Sofya’yı koyduğu ‘Zaman Sığınağı’nda hafızaları silinen ya da silinmenin eşiğine gelenlerin romanını kaleme almış. Hatırlama ve unutmanın tartısının çabucak her satırda kendini hissettirdiği hikâye(ler)de müellif; yaşlılığı, mevti, hafıza oyunlarını, bireylerin ve toplumların geçmişini derinlemesine düşünen, geçmişin öylece elden ve zihinden kayıp gitmemesi için uğraş edenlerle buluşturuyor okuru. “Geçmiş üreten fabrika” ve “zaman yiyip geçmiş üretenler” metaforları ise hem başkarakter(ler)in aksiyonlarını birebir vakitte unutma ve hatırlamanın yükünü sırtlananların hâlini en arıduru halde özetliyor. özetlemek gerekirsesı ‘Zaman Sığınağı’; rüzgârın sokakta savurduğu bir gazete misali uçuşan geçmişle ve ona sıkı sıkıya sarılarak hatırlamaya uğraşanların gayretiyle şekillenen bir roman.
Okumaya devam et...