Koray Feyiz
28 yıldır cezaevinde olan şair İlhan Sami Çomak, şiirlerindeki metaforun gücüyle okuyucu ile fizikî yakınlıklar kurmaya devam ediyor. Onun şiiri, tabirlerin kolay bir lisanda mevcut olmadığından bahisle, bilhassa de çabucak hemen isimlendirilmemiş tecrübeler üzere incelikle çalışabilmesi ile ünlüdür. Çomak’ın şiirindeki metafor, bu tıp tahlilleri kolaylaştırmak için bir ‘anahtar’ rolü oynuyor.
1994 yılından beri cezaevinde bulunan ve Türkçe şiirler haricinde Kürtçe şiirler de yazan İlhan Sami Çomak, sözlerin ve metaforların son haldeki eklemlenmeye kadar, ritim doğrultusu haricinde garanti altına alınamayacağına inanıyor. Çünkü bir şiirin manası, birinci başta onu tasarlayanlar tarafınca ne kadarsa, uygulanması sırasında da onunla birlikte yer alanların ona sağladığı mana kadardır. Bu niçinle metafor, İlhan Sami Çomak’ın şiirinde hayati bir değer taşıyor. Metafor, maksadın nasıl bulunacağını gösterir zira. Çomak, kolay bir lisanda mevcut olan tabirlerden rastgele birini kullanarak gayenin zihinsel imgesini kirletmezken, okuyucu da dizelere koşut olarak verilen bir şeyle metaforu parçalayarak, kendi tecrübelerinden yeni bir metafor yaratmayı başarıyor.
Pekala, İlhan Sami Çomak’ın şiirindeki metaforlar, karmaşık şiirlere yönelik tahliller yapmak için kullanılabilir mi? bu biçimde bir imkan olmadan, şairin ‘derin’ olarak isimlendirilebilecek dizelerini söz etmek her vakit sıkıntı olacaktır elbette. Onun şiirinin bayağı bir lisandan kaçtığı ve bir biçimde sıkıntılara ve paradokslara yanıt vermeye çabaladığı için kendisiyle her ne kadar çatışsa da ya da çelişkili hislerin eşzamanlı olarak eğlendirilebileceğini kabul etmiş olsa da ortalama bir şiirden daha ‘olgun’ göründüğü apaçık ortadadır ve her iki durumda da biliyoruz ki ‘iyi’ ya da ‘kötü’ yoktur! Bir sefer, hisler birbirleriyle savaşmaya görsün…
Öte yandan, İlhan Sami Çomak, anlaşılmaz farklılıklara karşılık vermek zorundadır. Prensip olarak şayet bunlar uzlaştırılamaz ise bu biçimde hiç bir şiir ortaya çıkamaz ya da şiir büsbütün yüzeysel ve kozmetik bir duruma gelir.
METAFOR, BİR MÜNASEBET MODELİ TANIMLAR
Şairin şiiri, bu farklılıkları ortak bir çerçeve ortasında tutma olasılıklarını da önerir. Bu ‘çerçeve’, şair tarafınca hâlihazırda tercih edilen ortak lisanın ortasında açıkça tabir edilmesinin mümkün olmadığını kanıtlayabilir. Öbür bir deyişle, daha çeşitli şiirsel lisanların irtibat kurmak ve onu bağlamak için kullanılması şartıyla, inatçı farklılıkların gerçek meydan okumasına daha uygun bir şiir çeşidi mümkünlüğünü da içerir. Bu bağlamda metafor, tabiatı gereği bir münasebet modeli tanımlar.
Hayattayız Nihayet, İlhan Sami Çomak, 96 syf., Manos Kitap, 2022.
Bu nasıl olmaktadır? Şairin iç kulağı birinci olarak ısrarlı bir ritme uyandırılır ve ortaya çıkan algıların çabucak hemen formüle edilmediği ve birbirleriyle bağlantılarını bulacağı bir ses ortağı oluşturulur. bu biçimdece akıl bir sinyal üzerinde ağırlaşır lakin bu durum neredeyse göz gerisi edilmektedir zira sözler kavranmış üzere gözükür ve şayet sözler ele geçirilirlerse bunun ne manaya geldiğine ait yalnızca bu biçimde bir yakınlaştırma yapmış olduklarını kanıtlayabilmeleri mümkündür.
Metaforize edilmiş metafor (uyum haricinde çift atlama) ahengi bekletir ve bize imkân verir. Metafor, toplum ve toplumun tekliflerini onun şiiri ile buluşturmak için kuvvetli yeteneklere sahiptir. Figüratif sözler onlarla bir arada edebi kullanımlarının dağınık olan gücünü bir ortaya toplamak için çalışır. Şair bir biçimde, o analojiyi ne kadar dikkatli seçerek ve kullandığı başka sözleri de dikkatle seçerek bir dereceye kadar bu durumu denetim edebilir.
İlhan Sami Çomak’ın şiirindeki lisan ile şiiri haricindeki lisan içindeki ana fark, ötekinin bir başkasından daha yapılandırılmış olmasıdır. Matematiksel denklemlere dayanan bir metnin daha da karmaşık olabileceği tartışılabilir lakin şiirsel yapının büyük pahası, yüksek mertebenin anlaşılabilir olması için tasarlanmasıdır. Bu niçinle karmaşıklık ve anlaşılabilirlik içindeki uygun bir uzlaşmadır bu. Burada bir bulmaca var ve şu anda epey farklı şeylerle ilgileniyoruz: Tenkidin bir bütün olarak düşünülmesi manasında mananın büyüklüğü ve kesimleri hakkında düşünürken, mananın canlılığını da düşünüyoruz ve kesin manası ve mutlaklık olmadan nasıl canlı bir mananın var olabileceğini açıklamak kolay değil. Bu yüzden bir tenkidin ‘yapı’ fikrini izleyerek de olağanüstü bir kapasiteye sahip bir şey peşinde koşuyoruz.
İKİ BİNLİ YILLAR VE YARATICI SÜREÇ
2000’li yıllar şiiri kelam konusu olduğunda, okurun çabucak hemen daha âlâ bilgilendirilmiş ‘basit dil’ tanımlayıcılarından mahrum olduğu durumlarda, bir iç görünün iletilmesi sıkıntısıdır şairin şiiri. Artan derecede emniyetli görünmektedir ve reddedilmeye karşı da savunmasız değildir zira 2000’li yıllar şiiri bu alanda büyük bir ikilemle karşı karşıyadır günümüzde ve 2000’li yıllar şiirinin bu ikilemi çözmek ve ortaya çıkabilecek dinamik bir durum ile başa çıkmak için kâfi karmaşıklıkta olması gerekir. Zira şairin şiirini bertaraf etmek lisanı büyük ölçüde daraltır. Onun şiiri, 2000’li yıllar şiirine bu kadar yaygın ve hem de çağdaş ötesi açılımlarıyla katkıda bulunarak bir biçimde ‘yön’ vermektedir ve her türlü yaratıcı süreç için epeyce değerlidir.
Lakin 2000’li yıllar şiiri ne kadar karmaşıklaşırsa karmaşıklaşsın günümüz şiirinin bütünleştirici boyutlarını kavramak için bu şiirin bu duruma en motive olanı bile gereğince istenilen başarıyı yakalayamaz. Yakalayamamıştır da…
Çomak’ın dizelerine dönelim artık: Şairin ‘Hayattayız Nihayet’ isimli son kitabı bu tıp metinleri karakterize eden bir şeydir. Artık “yola düştüğümde” şiirindeki “Yola düştüğümde üzgündüm / aklımda lambaların ışığı, çavlanların sesiyle. / Sevdiğim dizeleri boza boza sığındım gölgene, / Çürüyen yaprakların sessizliğiyle inciniyorken ağaçlar, / Sabahın ezgisiyle başladım sana ve güne / ey tahtayı oyan nem!” (s.13) dizelerine bakarsak, bayağı telaffuzda, telaffuzun bir ana yolla bir ortada durmasını bekleriz. Onun planını görürsek, bir bütün olarak bunun manası bize gelecektir. Lakin taban planı yalnızca daha büyük bir tertipte bir öğe, daha fazlaca bir şiirden yola çıkarak daha büyük bir çalışma olarak, bir bütün olarak ortak bir fikrin yinelanmasından daha heyecanlı ve indirgenemeyecek sözel bir tecrübedir.
İlhan Sami Çomak’ta da o devam ediyor: Onun şiirinin kolay bir telaffuzda bulduklarımızdan daha yüksek bir örgütlenme derecesine sahip olduğunu söylemek, bu biçimde şiir okuma konusunda sahip olduğumuz heyecana, lakin gerçek bir ‘gerçeği’ söylemeye karşı coşkulu bir övgü değildir, daima bir değişim sürecidir ve oldukcalu dönüşümlerden geçen çoklu alakaların odağında şairin dizelerindeki mananın ‘oldukçaluk’ duygusu olarak biroldukça dönüşümünden kaynaklanmaktadır bu. Örnekleri çoğaltmak mümkündür. “biliyorum” şiirini bir arada okuyalım; “Uyandım tahminen acı çekiyorum ve taşa yağmura benziyorum / Uyandım bu yalnızlıkla güneşi gölgeyi kıskanıyorum” .(s.35)
Bilhassa bu dizeler, azami bir belirginlikle ‘tek bir ana yol’ olarak söz edilecek biçimde tasarlanmıştır. Modüller içindeki öbür ilgileri lisana getirmek için bir epey gayret vardır. Kimileri örtük olabilir. Lakin, şiir formülasyonu sırasında (masanın altındaki yahut perde ardındaki uzlaşmalar için söylüyorum) çalıştıkları takdirde, potansiyel tesirleri giderek daha ‘derin’ bir kuşku uyandırır…
İlhan Sami Çomak şiirinin tahlilini burada noktalayalım. Lakin, tıpkı “Topladım bir yana zira hayat perdesini, gün içeri doldu / Boşluk ses verdi” (s.79) dizelerindeki üzere, onun sesine kulaklarımızı tıkamayalım.
Okumaya devam et...
28 yıldır cezaevinde olan şair İlhan Sami Çomak, şiirlerindeki metaforun gücüyle okuyucu ile fizikî yakınlıklar kurmaya devam ediyor. Onun şiiri, tabirlerin kolay bir lisanda mevcut olmadığından bahisle, bilhassa de çabucak hemen isimlendirilmemiş tecrübeler üzere incelikle çalışabilmesi ile ünlüdür. Çomak’ın şiirindeki metafor, bu tıp tahlilleri kolaylaştırmak için bir ‘anahtar’ rolü oynuyor.
1994 yılından beri cezaevinde bulunan ve Türkçe şiirler haricinde Kürtçe şiirler de yazan İlhan Sami Çomak, sözlerin ve metaforların son haldeki eklemlenmeye kadar, ritim doğrultusu haricinde garanti altına alınamayacağına inanıyor. Çünkü bir şiirin manası, birinci başta onu tasarlayanlar tarafınca ne kadarsa, uygulanması sırasında da onunla birlikte yer alanların ona sağladığı mana kadardır. Bu niçinle metafor, İlhan Sami Çomak’ın şiirinde hayati bir değer taşıyor. Metafor, maksadın nasıl bulunacağını gösterir zira. Çomak, kolay bir lisanda mevcut olan tabirlerden rastgele birini kullanarak gayenin zihinsel imgesini kirletmezken, okuyucu da dizelere koşut olarak verilen bir şeyle metaforu parçalayarak, kendi tecrübelerinden yeni bir metafor yaratmayı başarıyor.
Pekala, İlhan Sami Çomak’ın şiirindeki metaforlar, karmaşık şiirlere yönelik tahliller yapmak için kullanılabilir mi? bu biçimde bir imkan olmadan, şairin ‘derin’ olarak isimlendirilebilecek dizelerini söz etmek her vakit sıkıntı olacaktır elbette. Onun şiirinin bayağı bir lisandan kaçtığı ve bir biçimde sıkıntılara ve paradokslara yanıt vermeye çabaladığı için kendisiyle her ne kadar çatışsa da ya da çelişkili hislerin eşzamanlı olarak eğlendirilebileceğini kabul etmiş olsa da ortalama bir şiirden daha ‘olgun’ göründüğü apaçık ortadadır ve her iki durumda da biliyoruz ki ‘iyi’ ya da ‘kötü’ yoktur! Bir sefer, hisler birbirleriyle savaşmaya görsün…
Öte yandan, İlhan Sami Çomak, anlaşılmaz farklılıklara karşılık vermek zorundadır. Prensip olarak şayet bunlar uzlaştırılamaz ise bu biçimde hiç bir şiir ortaya çıkamaz ya da şiir büsbütün yüzeysel ve kozmetik bir duruma gelir.
METAFOR, BİR MÜNASEBET MODELİ TANIMLAR
Şairin şiiri, bu farklılıkları ortak bir çerçeve ortasında tutma olasılıklarını da önerir. Bu ‘çerçeve’, şair tarafınca hâlihazırda tercih edilen ortak lisanın ortasında açıkça tabir edilmesinin mümkün olmadığını kanıtlayabilir. Öbür bir deyişle, daha çeşitli şiirsel lisanların irtibat kurmak ve onu bağlamak için kullanılması şartıyla, inatçı farklılıkların gerçek meydan okumasına daha uygun bir şiir çeşidi mümkünlüğünü da içerir. Bu bağlamda metafor, tabiatı gereği bir münasebet modeli tanımlar.
Hayattayız Nihayet, İlhan Sami Çomak, 96 syf., Manos Kitap, 2022.
Bu nasıl olmaktadır? Şairin iç kulağı birinci olarak ısrarlı bir ritme uyandırılır ve ortaya çıkan algıların çabucak hemen formüle edilmediği ve birbirleriyle bağlantılarını bulacağı bir ses ortağı oluşturulur. bu biçimdece akıl bir sinyal üzerinde ağırlaşır lakin bu durum neredeyse göz gerisi edilmektedir zira sözler kavranmış üzere gözükür ve şayet sözler ele geçirilirlerse bunun ne manaya geldiğine ait yalnızca bu biçimde bir yakınlaştırma yapmış olduklarını kanıtlayabilmeleri mümkündür.
Metaforize edilmiş metafor (uyum haricinde çift atlama) ahengi bekletir ve bize imkân verir. Metafor, toplum ve toplumun tekliflerini onun şiiri ile buluşturmak için kuvvetli yeteneklere sahiptir. Figüratif sözler onlarla bir arada edebi kullanımlarının dağınık olan gücünü bir ortaya toplamak için çalışır. Şair bir biçimde, o analojiyi ne kadar dikkatli seçerek ve kullandığı başka sözleri de dikkatle seçerek bir dereceye kadar bu durumu denetim edebilir.
İlhan Sami Çomak’ın şiirindeki lisan ile şiiri haricindeki lisan içindeki ana fark, ötekinin bir başkasından daha yapılandırılmış olmasıdır. Matematiksel denklemlere dayanan bir metnin daha da karmaşık olabileceği tartışılabilir lakin şiirsel yapının büyük pahası, yüksek mertebenin anlaşılabilir olması için tasarlanmasıdır. Bu niçinle karmaşıklık ve anlaşılabilirlik içindeki uygun bir uzlaşmadır bu. Burada bir bulmaca var ve şu anda epey farklı şeylerle ilgileniyoruz: Tenkidin bir bütün olarak düşünülmesi manasında mananın büyüklüğü ve kesimleri hakkında düşünürken, mananın canlılığını da düşünüyoruz ve kesin manası ve mutlaklık olmadan nasıl canlı bir mananın var olabileceğini açıklamak kolay değil. Bu yüzden bir tenkidin ‘yapı’ fikrini izleyerek de olağanüstü bir kapasiteye sahip bir şey peşinde koşuyoruz.
İKİ BİNLİ YILLAR VE YARATICI SÜREÇ
2000’li yıllar şiiri kelam konusu olduğunda, okurun çabucak hemen daha âlâ bilgilendirilmiş ‘basit dil’ tanımlayıcılarından mahrum olduğu durumlarda, bir iç görünün iletilmesi sıkıntısıdır şairin şiiri. Artan derecede emniyetli görünmektedir ve reddedilmeye karşı da savunmasız değildir zira 2000’li yıllar şiiri bu alanda büyük bir ikilemle karşı karşıyadır günümüzde ve 2000’li yıllar şiirinin bu ikilemi çözmek ve ortaya çıkabilecek dinamik bir durum ile başa çıkmak için kâfi karmaşıklıkta olması gerekir. Zira şairin şiirini bertaraf etmek lisanı büyük ölçüde daraltır. Onun şiiri, 2000’li yıllar şiirine bu kadar yaygın ve hem de çağdaş ötesi açılımlarıyla katkıda bulunarak bir biçimde ‘yön’ vermektedir ve her türlü yaratıcı süreç için epeyce değerlidir.
Lakin 2000’li yıllar şiiri ne kadar karmaşıklaşırsa karmaşıklaşsın günümüz şiirinin bütünleştirici boyutlarını kavramak için bu şiirin bu duruma en motive olanı bile gereğince istenilen başarıyı yakalayamaz. Yakalayamamıştır da…
Çomak’ın dizelerine dönelim artık: Şairin ‘Hayattayız Nihayet’ isimli son kitabı bu tıp metinleri karakterize eden bir şeydir. Artık “yola düştüğümde” şiirindeki “Yola düştüğümde üzgündüm / aklımda lambaların ışığı, çavlanların sesiyle. / Sevdiğim dizeleri boza boza sığındım gölgene, / Çürüyen yaprakların sessizliğiyle inciniyorken ağaçlar, / Sabahın ezgisiyle başladım sana ve güne / ey tahtayı oyan nem!” (s.13) dizelerine bakarsak, bayağı telaffuzda, telaffuzun bir ana yolla bir ortada durmasını bekleriz. Onun planını görürsek, bir bütün olarak bunun manası bize gelecektir. Lakin taban planı yalnızca daha büyük bir tertipte bir öğe, daha fazlaca bir şiirden yola çıkarak daha büyük bir çalışma olarak, bir bütün olarak ortak bir fikrin yinelanmasından daha heyecanlı ve indirgenemeyecek sözel bir tecrübedir.
İlhan Sami Çomak’ta da o devam ediyor: Onun şiirinin kolay bir telaffuzda bulduklarımızdan daha yüksek bir örgütlenme derecesine sahip olduğunu söylemek, bu biçimde şiir okuma konusunda sahip olduğumuz heyecana, lakin gerçek bir ‘gerçeği’ söylemeye karşı coşkulu bir övgü değildir, daima bir değişim sürecidir ve oldukcalu dönüşümlerden geçen çoklu alakaların odağında şairin dizelerindeki mananın ‘oldukçaluk’ duygusu olarak biroldukça dönüşümünden kaynaklanmaktadır bu. Örnekleri çoğaltmak mümkündür. “biliyorum” şiirini bir arada okuyalım; “Uyandım tahminen acı çekiyorum ve taşa yağmura benziyorum / Uyandım bu yalnızlıkla güneşi gölgeyi kıskanıyorum” .(s.35)
Bilhassa bu dizeler, azami bir belirginlikle ‘tek bir ana yol’ olarak söz edilecek biçimde tasarlanmıştır. Modüller içindeki öbür ilgileri lisana getirmek için bir epey gayret vardır. Kimileri örtük olabilir. Lakin, şiir formülasyonu sırasında (masanın altındaki yahut perde ardındaki uzlaşmalar için söylüyorum) çalıştıkları takdirde, potansiyel tesirleri giderek daha ‘derin’ bir kuşku uyandırır…
İlhan Sami Çomak şiirinin tahlilini burada noktalayalım. Lakin, tıpkı “Topladım bir yana zira hayat perdesini, gün içeri doldu / Boşluk ses verdi” (s.79) dizelerindeki üzere, onun sesine kulaklarımızı tıkamayalım.
Okumaya devam et...