Adonis: Bir şairin hakikate şiirle ulaşma eforu

Leila

Global Mod
Global Mod
Daryush Shayegan ‘Yaralı Bilinç’ isimli kitabında Doğulularla ilgili şu biçimde bir tespitte bulunur: “Asya ve Afrika uygarlıklarının çocukları olan bizler üç yüz yıldır tarihte ‘tatil’deyiz.”(1)

Shayegan bu kelamı boşuna söylemez. Hakikaten kast ettiği “Doğu” toplumunun coğrafik ismi, medeniyeti inşa eden Roma İmparatorluğu tarafınca konmuştur. Yer ve istikamet tayini yapabilen durumunda olmak, merkeze kendini koyup dünyayı bulunduğu yere göre biçimlendirecek kudrete sahip olmak demektir. Mehmet Ali Kılıçbay, DoğuBatı mecmuasının ikinci sayısında, Yoksul Akrabanın Talihi başlığıyla yazdığı yazıda, Doğu-Batı problemine dair bir tespitte bulunur. Kelam konusu yazıda uygar toplumlardan ikisinin coğrafik bir isimlendirmenin yanında bir de taraf tayin eden bir tarafının olduğunu söyler. “Uygarlık, birfazlaca şeyin yanı sıra, coğrafyadır da. Fakat bütün uygarlıklardan sırf iki tanesi coğrafik isimlerin yanı sıra bir de istikamet işareti taşımaktadır: Doğu ve Batı. Öteki uygarlıkların çabucak hepsi coğrafik isimler taşımakta, lakin hiç biri istikamet belirleyen bir tamlama öğesine, ada ya da sıfata sahip olmamaktadırlar. Öte yandan bu istikamet belirten isimler beraberinde coğrafik isimler haline de gelmişlerdir. Bu istisnai ve istisnai olduğu kadar da açıklama gerektiren durum, insanın aklına ‘acaba birebir uygarlığın iki kesiti mi kelam konusu’ cinsinden zındıkça bir soru getirmektedir.”(2)



Kılıçbay, zihnini yoklayan “zındıkça” soru konusunda haksız değildir. Zira dünya üstündeki bir yerin coğrafik ismiyle değil de istikamet tayin edecek biçimde kendisini isimlendirmesinin tek bir niçini olabilir, o da kendisini uygarlığın merkezi olarak görmesidir. Kılıçbay bu yaklaşımıyla Shayegan’ın Doğuluların geri kalmışlığına bir karşılık verir üzeredir.

niçinler çoğaltılabilir olağan olarak. Shayegan’ın işaret ettiği “tatil” konusu tahminen de ortasında bir ironiyi taşıyor lakin kelamlarından kendi toplumunun fikir üretemediğini olduğunu anlıyoruz. Bugün Shayegan üzere bir epeyce filozof, niyet insanı, şair ve muharririn bu hususa baş yorduğunu biliyoruz.

Shayegan’ın “Doğu” olarak işaret ettiği yere tenkit yöneltenlerden biri de Adonis’tir. ‘Kitap, Hitap, Hakikat’ isimli denemesinde Shayegan’ın Doğu dediği yeri Arap-İslam coğrafyası olarak revize eder ve tarihte “tatilde” olma sıkıntısına içerden bakıp sorunu niçinleriyle birlikte tartışır.

“Dinî bir bakış açısıyla bakıldığında dinî metin, hakikatin yeri ve meskenidir. Bu bakış açısı sadece dinî hakikat, müminler ve dinî metinlerle hudutlu olacaksa buna bir itirazım yok. Ama dinî metin, dinî olmayan metinlere bakmak için bir ölçüt haline gelecekse, dinin hakikati öbür bütün hakikatlerin mihenk taşı olacaksa yahut kültürel, toplumsal ve siyasal bir kurumda mümin olmayanlara dayatılıp dinî olmayan hakikatler düşünmemeleri talep edilecekse, işte buna itirazım var. Arap- İslam kültürüne hâkim olan en büyük sorunu, budur. Arap- İslam kültüründe dinî metin, birebir anda hem kültürel hem toplumsal birebir vakitte politik bir metindir.” (3)

Adonis tıpkı kitabında Doğu, yani Arap-İslam coğrafyasının gelişememesini, din ve devlet içindeki bağlantının sağlıklı kurulamamasına bağlar. Toplumun geriye gitmesinin niçinlerini açıklarken de gelişmişlik açısından Doğunun Batıyla içindeki makasın açılma niçinlerine eğilir. Sonuç itibariyle Batılıların dini, hudutlarının belirlendiği bir alanda tuttuğunu söyler. Dinin toplumsal yapının her zerresinde yer alması, hatta bir çamur bakılırsavi görmesi ona bakılırsa sakıncalı ve toplumun gelişmesinin önünde manidir. Adonis buna rağmen bir taraftan hem tenkitlerini yöneltir, öteki taraftan kurtuluş mitini bu toplumların önüne sermeye çalışır. Doğunun aksayan tarafına niçinleriyle yaklaşmaya çalışırken, başka taraftan ters fikirler geliştirir. Bunu yaparken din aykırısı bir sekülerlikle yaklaşmaz, dini kabul eden ama sonlarını çizen bir fikir geliştirir.

“İslam’da Yenilik” isimli denemesinde yazdığı şu kelamlar bir daha ona aittir: “Dindar olma ya da olmama hakkı, zımnen özgürlük hakkını içerir. bu biçimde problem, dini şahsen ortadan kaldırmak değil mümin olsun olmasın insanların siyasi, kültürel ve kurumsal olarak eşit olduğu sivil bir toplum oluşturma gayretidir.”(4)

Adonis, Arap-İslam coğrafyasında dini elinde tutan ve toplum üzerinde bir baskı aracı olarak kullanan devlet erkinin itirazlara verdiği yanıtın yıkıcılığını anlatır; üstelik bunu yaparken bir şair olarak konuşur. Toplumsal yapı inşa edilirken dinin siyasetin gereci olduğuna, devletin de din üzerinden toplum üstündeki etkisinin arttığına işaret eder. ötürüsıyla şiirini bu yanlış fikrin karşısında konumlandırıp bir hesaplaşma aracına dönüştürür.

Kitap, Hitap, Hakikat, Adonis, Tercüman: Mehmet Hakkı Suçin, 160 syf., Everest Yayınları, 2022.

“resimlerin kopuk organları var havanın vücudu üzerinde:
Lübnan’ın çocuklarıdır onlar
Yeryüzünün kitabını süsleyip ufku rötuşluyorlar.”(5)

Adonis, elbet “yeryüzünün kitabı” derken kutsal kitaplardan bahsetmiyordur. Bu açıdan bakınca dini içtihattı elinde tutan devletlerin niye şairleri, müellifleri ve düşünürleri öldürttüğünü anlıyoruz. Bu vefatlar kararında koca bir Doğu toplumuna ne mi oldu? Şöyle yanıtlıyor Adonis: “Dinin ruhsal ve düşünsel dünyası o derece yoksullaştı ki dini salt fıkha dönüştürenler her yaratıcılığı bidat ve özgürce tabir edilen her kanıyı de küfür gördüler. bu biçimdece İslam’ın siyasi tarihi, Müslümanlar içinde sürüp giden siyasi ve dini çatışmaların tarihine dönüştü.”(6)

Adonis’in bu kelamları Shayegan’ı takviyeler üzeredir.

Yakın vakitte oldukcaça tartışılan, konuşulan medeniyetler buluşması vardı, her ne kadar “medeniyetler buluşması” üzerinden konuşuluyorsa da tartışmanın ana ekseni Samuel Huntington’ın ‘Medeniyetler Çatışması'(7) teorisiydi. Kitap, Doğu’yla Batı’nın, İslam’la Hıristiyanlığın, Kuzey’le Güney’in ve öteki coğrafyaların çatışma külçeşidini tartışıyordu. Kitabın ana niyeti her ne kadar çatışma tezleriyse de temelinde bir medeniyet buluşmasının olup olmayacağıydı. Bu tartışmaların daha sonrasında bir kavram türetildi: “Hoşgörü”

Tartışmaların maksadı dinlerin ne kadar “hoşgörülü” olduğunu anlatmak, sorunun dinlerde ve toplumlarda olmadığı niyetini yaygınlaştırmaktı. Hâlbuki Adonis düşünüldüğünün bilakis müsamaha sıkıntısına bakın nasıl yaklaşıyor:

“Hoşgörünün muhakkak şartlarda ve toplumlarda dışlanmayı, marjinalleştirmeyi, ezilip katledilmeyi hafifçelettiği yanlışsız olabilir ama temelleri değiştirmez. Özgürleştirmez lakin köleliğin daha az baskılı hali manasına geldiğini düşündürür. Buradaki müsamaha, insanı değil ihsanı temel alır. Toplumun dinamizmini felç eden, ilerleyişini durduran, rastgele bir ayrımcılık olmadan insanlıkta ve haklarda birleşen insani bir toplum inşa etmeye gem vuran bir uyuşturucudan daha fazlası değildir. Bu durumda müsamahadan bahsetmek, sıklıkla azınlık içindeki farkları, toplumsal ikiyüzlülük badanasıyla kamufle ederek muhafazaya çalışmak manasına gelir. Öteki bir sözle, insanın yıkıp aşması gereken şey daha da perçinleştirilmiş olur. özetlemek gerekirse müsamaha, eşitliğin üzerini örten, yırtılması gereken bir perdedir.”(8)

Yani İslam’ın ya da başka dinlerin müsamaha dini olduğunu söylemek, muktedir ile ezilen içindeki bir çeşit eşitsizliğe işaret eder. Yani biri kendini bağlantının öznesi kılıp ezilene karşı öldürmediği, zulmetmediği, ona dilek ettiği hudutlar çerçevesinde hayat hakkı tanıdığı için hoşgörülü kabul edilir. halbuki müsamahadan fazla eşitliğe gereksinim vardır. Adonis’in müsamahaya itirazı da burada hayat bulur. ötürüsıyla müsamaha değil eşitliğe dayalı adaletin varlığı toplumsal değişime ve gelişmeye yardımcı olabilir. Bunun için de yapılması gereken, dinin özgürce ömür bulacağı, oburunun hayatını sınırlandırmayacağı bir alana çekilmesinin sağlanmasıdır. Ona nazaran müsamaha dini diye bir şey yoktur, sonları belirli olan dinler ve eşitlik temelinde düzenlenen toplumsal dinamikler vardır.

Adonis bir siyaset bilimci değildir ancak kelamları öyleymiş üzere gelebilir. Bunun sebebi Doğu toplumunun kutsal kitaptan evvel şiirle olan yakınlığının Kuran’ın nazil olmasıyla değişim geçirmesidir. Doğulu devlet erki, şairleri İslam’a şirk koşuyor diye öldürtmüştür; Adonis’e göre çöküş şairlerin öldürtülmesiyle başlar. Haksız da değildir zira yeni sistemin şiire ve şaire bakışı, toplumsal değişimin evrileceği yere dair ipucu verir. Şöyle muharrir ‘Kitap, Hitap, Hakikat’ta: “İslam, şiiri ortadan kaldırmaz lakin şiir kavramını ve şiirin rolünü değiştirerek onu kendi nizamına tabi fiyat. Artık şiir ne ‘hak’tır ne de ‘hakikat’i anlatmaktadır. Şiir o denli ya da bu biçimde dine hizmet etmekle sonlandırılır. bu biçimdece şiir, bilişsel ve estetik bir unsur olmaktan çıkar.”(9)

Adonis’in şiire yüklediği bu ve buna misal manalar niçiniyle bir siyaset bilimci üzere konuşur. Bunu bilerek yapar, bir şair olarak kelamlarının sonları, kutsal kitaptaki Arapçanın hudutlarıyla daraltılmıştır zira. Arap lisanı şiirden gelen gücünü ve açıklığını, kutsal kitabın müphem tarafıyla yer değiştirmiş, gerçeği kavrayan, onu işaret eden bir lisan olmaktan çıkıp gerçeği gizleyen bir enstrümana dönüşmüştür artık. Bu durum onu bir şair yaptığı üzere, şiiri üzerinden hesaplaşan bir siyaset bilimciye dönüştürür. ötürüsıyla itirazı bu açıdan anlaşılırdır. Zira vakti aşamayan, zorbalıklarla savaşmayan, yaşadığı toplumu derinden etkilemeyen şairin ve sevimli kelamının eksik kalacağını ve yenileceğini bilir.

Netice itibariyle bir şairin penceresinden bir toplumun sosyokültürel hayatına bakmak, siyasi ve dini yapısıyla hesaplaşmak, değişimi şiirle devlet erki içindeki bağa bakarak tahlil etmek, üstelik bunu sırf şiir üzerinden yapmak anlamsız gelebilir. ‘Kitap, Hitap, Hakikat’ bu açıdan bir şairin şiirle münasebeti olarak okunabileceği üzere, bu “anlamsız” duruma karşılık da veriyor beraberinde. Hatta daha da ileriye giderek bir coğrafyanın niye dünyanın gerisinde kaldığını anlamak açısından da kıymetli ipuçları veriyor okuruna.

Notlar:

1 Deryush Shayegan, Yaralı Şuur, Klâsik Toplumlarda Kültürel Şizofreni, çev. Haldun Bayrı, Metis Yayınları, s.20
2 Mehmet Ali Kılıçbay, DoğuBatı Mecmuası, Doğubatı Yayınları, Sayı. 2, Sayfa: 58
3 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 11
4 a.g.e. S. 45
5 Adonis, Aşikâr Meçhul Şeyler Anısına, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S.14
6 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 81
7 Samuel Hontington, Okuyan Us Yayınları, Çev. Mehmet Turan, Cem Soydemir
8 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 21
9 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 32

Okumaya devam et...
 
Üst